Редактор: досент Н

11.11.9.KXEN proqram paketi 
Eyni adlı fransa–amerika kompaniyasının məhsulu olan KXEN (Knowledqe 
eXtraçtion ENqines-biliklərin cıxarılması ücün mexanizmlər) modelləĢdirmə ücün 
ənənvi DATA MĠNĠNG yanaĢmasından fərqli instrumentdir. Bu yanaĢmanın 
əsasını müasir riyazi mexanizm və biznes prosesinin öyrənilməsində biliklərin 
cıxarılması mexanizmdən istifadə edilməsi təĢkil edir. 
KXEN biznes-modelləĢdirmə -
kompaniyanın fəaliyyətinin və onun əhatəsinin 
riyazi modellərin köməyilə analiz edilməsi deməkdir. Burada əsas məqsəd müxtəlif 
hadisələr arasındakı qarĢılıqlı əlaqələri baĢa düĢmək və istifadəcini maraqlandıran 
obyektlər və ya proseslərdəki qanunauyğunluqları üzə cıxarmaqdan ibarətdir. 
KXEN əsasən 4 tip analitik məsələləri əhatə edir: 
-reqressiya /təsnifat məsələləri; 
-seqmentləĢdirmə/ klasterləĢdirmə məsələlri; 
-vaxt sıralarının analizi; 
-assosiativ qaydaların axtarıĢı (istehlak zənbilinin analizi). 

---

598 
Qurulan model nətiçədə analiz mexanizmi rolunu oynayır, yəni təĢkilatın 
biznes-prosesinin tərkib hissəsi olur. Bununla da baĢ verən prosesləri analiz etmək, 
onları qiymətləndirmək və real vaxt rejimində proqnoz vermək imkanı əldə edilir. 
KXEN instrumentinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun əsasını təĢkil 
edən riyazi aparat modellərin qurulma prosesini tam avtomatlaĢdırmağa və aparılan 
analizin sürətini dəfələrlə artırmağa imkan verir. 
KXEN vasitəsilə DATA MĠNĠNĠG prosesi 4 mərhələdə reallaĢdırılır (Ģəkil 
11.11). Beləliklə, KXEN - də modelin qurulması «on-line» rejimində «sual-
çavab» formasında analizə cevrilir. Bu zaman suallar və çavablar eyni terminlərlə 
ifadə olunur və istifadəcinin vəzifəsi lazımi sualları verməkdən və verilənləri 
göstərməkdən ibarət olur.
ġəkil 11.11. KXEN vasitəsilə DATA MĠNĠNĠG prosesinin təĢkili 
KXEN-in əsas üstünlükləri aĢağıdakılardır: 
-verilənlərlə rahat və təhlükəsiz iĢləmə: verilənlər hec bir yerə yenidən 
yüklənmir, onlar sətirbə-sətir emal olunurlar (mətn faylları, DB2, ORAÇLE, SQL 
SERVER faylları, o çümlədən ODBÇ vasitəsilə alınan verilənlər); 
-modelləĢdirmə nətiçələrinin əyaniliyi və onların asan baĢa düĢülməsi 
(modellər qrafik təsvir edilir); 
-modellərin tətbiqi ücün geniĢ imkanlar: Ç++, XML, PMML, HTML, AWK, 
SQL, JAVA, VB, SAS dillərində modellərin avtomatik qenerasiyası. 
KXEN sistemində verilənlərin hazırlanması iki mərhələdə yerinə yetirilir. 
Verilənlərin cevrilməsi 
adlanan 1-çi mərhələdə problem sahəsinin mütəxəssisləri 
verilənləri bazadan secir və ya sərbəst olaraq həll olunan məsələlər ücün əhəmiyyət 
kəsb edən atributları (dəyiĢənləri) təyin edirlər. Bu iĢi tam avtomatik olaraq yerinə 
yetirmək mümkün deyil, məsələn, hec bir avtomatik sistem ayın sonunçu çümə 
gününün banklar arasında pul axınlarının proqnozlaĢdırılması ücün yaxĢı indikator 
Məsələnin 
qоyuluĢu 
Оptimal 
mоdеlin 
qurulması 
Mоdеlin 
öyrənilməsi 
Nəticələrin 
tətbiqi 

---

599 
olmasını deyə bilməz. Verilənlərin hazırlanmasının 2-çi mərhələsini təyin edilən 
atributların 
secilən alqoritmlər cərcivəsində daha yaxĢı analizi ücün onların 
optimal kodlaĢdırılması
təĢkil edir. 
Beləliklə, KXEN-in 
əsas vəzifəsi 
biznes-istifadəci məsələni təsvir edən kimi 
uyğun verilənləri hazırlamaq və qoyulan sual üzrə maksimum məlumat üzə 
cıxarmaqdan ibarətdir. 
Digər mühüm xüsusiyyət nətiçələrin asan baĢa düĢülməsindən ibarətdir. 
KXEN-in bütün komponentləri elə konstruksiya edilmiĢlər ki, istifadəcilərə qrafik 
Ģəkildə əks etdirilən məzmunlu nətiçələr təqdim etmək mümkün olur. 
KXEN paketinin səmərəli tətbiqi aĢağıdakı amillərlə əlaqədardır: 
1.
Dəqiq və lakonik API interfeysinin olması. 
2.
Ġstənilən istifadəci interfeysinə inteqrasiyanın mümkünlüyü. 
3.
Analiz ücün verilənlərin surətlərinin müvəqqəti və ya daimi cıxarılması. 
4.
Kompaniyanın əməliyyat mühitinə modellərin tətbiqinin mümkünlüyü. Bu 
amil «on-line» rejimində modelləĢdirmənin aparılması ilə yanaĢı, JAVA, SQL, 
PMML və s. dillərindən istifadə etməklə qurulan modellərin eksportuna imkan 
yaradır. 
KXEN özünün ayrıça tətbiqini yaratmır. Bu məqsədlə KXEN-in yaradıçıları 
DATA MĠNĠNG-lə məĢğul olan aparıçı kompaniyalarla tərəfdaĢlıq edirlər. 
Məsələn. «ÇLEMENTINE» sistemi ücün KXEN xüsusi modul yaratmıĢdır. 
Digər proqram mühitlərinə və instrumentlərinə daxil edilə bilmələri ücün 
KXEN vasitələri komponent arxitekturası ilə qurulurlar. Məsələn, KXEN paketinin 
«KXEN Analytiç Framework Version 3.0» variantı komponent kimi ODBÇ 
protokolu vasitəsilə DBMS sistemlərinə (məsələn ORAÇLE və ya SQL-SERVER) 
qoĢula bilər. 
«KXEN Analytik Framework» verilənlərin analizini aparmaq ücün modullar 
dəstindən ibarətdir. Acıq proqram interfeysləri sayəsində «KXEN Analytik 
Framework» təĢkilatın mövçud sistemlərinə asanlıqla daxil edilə bilər. Odur ki, 
analiz nətiçələrinin təqdimat forması sifariĢcinin istəyi və biznes-prosesin

---

600 
xüsusiyyətləri ilə təyin edilə bilər. «KXEN Analytik Framework» instrumentinin 
strukturu Ģəkil 11.12-də göstərilmiĢdir. 
ġəkil 11.12. «KXEN Analytik Framework» instrumentinin strukturu