Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
27
Аниқроғи, бундай гапларнинг ишлатилишида сўзловчи бир вақтнинг ўзида ҳеч қачон 
икки хил мазмунни назарда тутмайди, балки улар воситасида маълум конкрет фикрни 
ифодаламоқчи бўлади. У икки хил мазмунли гапларни Л.Н.Мурзиннинг “ущербной 
текст” ва “избыточный текст” сингари матн оппозицияси юзасидан билдирган фик-
рлари асосида изоҳламоқчи бўлади. Лекин Л.Н.Мурзин қўллаган “ущербной” сўзини 
“ихчам” эмас, “ноқулай” деб таржима қилгани унинг зидди бўлган “избыточный” га 
қарама-қарши қўйилганни ўзини оқламайди. Л.Н.Мурзин бу атамаларни матн аъзола-
рининг вазият аъзолари билан мувофиқ келиш-келмаслиги, яъни ҳар икки структура 
аъзоларининг миқдорий мувофиқлиги маъносида қўллаган, “ущербный текст” ни 
«ихчам матн», «избыточный текст» ни “ортиқча матн” деб таржима қилиниши масала-
нинг моҳиятини тўғри ёритишга ёрдам беради.
А.Бердиалиевнинг фикрича, ўзбек тилшунослигида синтактик омонимияга лексик 
омонимияга хос хусусиятларнинг асос қилиб олинишига сабаб лисоний ҳодисаларнинг 
тил ва нутқ жиҳатдан фарқланиши ҳамда парадигматика, синтагматика, модель 
каби тушунчалар билан боғлиқ муаммоларнинг назарий жиҳатдан етарли даражада 
ўрганилмаганлигидадир.
У омонимия ўзбек тили синтактик системасининг барча қатламлари (сўз бирикмаси, 
содда гап, қўшма гап) учун хос эканлигини, шунингдек, эргаш гапли қўшма гаплар 
омонимияси ҳам ўзига хос парадигматик қаторни ташкил этишини таъкидлайди. Дар-
сдан чиқса, дадаси йўлини пойлаб турарди. (Ў.Умарбеков) Эр ишини қўлласа эл, иқбол 
қувар изидан (Ҳ.Шарипов) каби гаплар ҳар хил семантик мундарижага эгалигини, 
лекин уларнинг тузулиши ўхшаш, моделлари омонимия характеридалигини кўрсатади.
А.Бердалиев қўшма гаплар синтактик сатҳнинг бир бутун, яхлит бирлиги эканли-
гини эътироф этади. Шунинг учун ҳам эргаш гапли қўшма гаплар омонимияси фақат 
эргаш гаплар ёки фақат бош гаплар доирасида (эргаш гаплар омонимияси, бош гаплар 
омонимияси тарзида) қаралмаслигини, бундай қараш қўшма гапларнинг синтактик 
системада мустақил, бир бутун яхлит структурага эга бўлган бирлик эканлигини инкор 
этишини баён қилади. Муаллифнинг эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапларнинг 
бош гапларга нисбатан мутлоқ тобе деб қаралиши, қўшма гап умумий грамматик 
маъносини фақат эргаш гаплар зиммасида чеклаб қўйилиши сўз таркибидаги ўзак ва 
аффиксал морфемалар муносабати билан эргаш ва бош гаплар муносабати ўртасидаги 
изоморфизм қонуниятига зид эканлиги тадқиқ этилган. Шунингдек, эргаш гап бош 
гапга қандай тобеланса, бош гап ҳам мутлақо мустақил функционал эмас, синтагма-
тик муносабатда у ҳам эргаш гапларга маълум даражада мазмуний боғлиқ эканлиги 
ҳақидаги фикри ҳам эътиборга лойиқдир.
Синтактик омонимия синтактик полифункционаллик ва синтактик полисемия 
ҳодисалари билан узвий боғлиқдир. А.Бердиалиев эргаш гапли қўшма гаплар омони-
мияси билан полифункционаллик ва полисемияга ўзаро боғликлигини эътироф этар 
экан, эргаш гапли қўшма гаплар омонимияси полифункционаллик ва кўп маънолилик 
ҳодисаларига нисбатан қўйи позицияни эгаллашини қайид этади. У Е.И.Шендельс 
фикрига таянган ҳолда эргаш гапли қўшма гаплар омонимияси маълум конструктив 
шаклларга хос вазифа ва маънолардан бири ажралиб чиққан ҳолатларда грамматик 
маъноларнинг кўп маънолилигидан ўсиб чиқиши мумкинлигини айтади. Унда эргаш 
гапли қўшма гаплар структур схемасининг барқарор элементлари системасига мансуб 
бўлган боғловчи ва боғловчи воситаларнинг ўрни катта эканлиги тўғри таъкидланади.
Ҳақиқатан синтактик омонимия ва синтактик полисемия ўзаро узвий боғлиқ 
ҳодисалар бўлиб, кўп ҳолларда омонимия полисемия негизида пайдо бўлади. Бу фақат 
лексик сатҳгагина эмас, балки синтактик сатҳга ҳам ҳосдир.

---