|
Rayimkulov Akmal Qo’qon xonligida yer-suv munosabatlari Reja
Qo’qon xonligi haqida qisqacha
Qo’qon xonligida yer egaligi munosabatlari
Qo’qon xonligida suv inshoatlari
Qo’qon so’zining kelib chiqishi haqida qarashlar:
Xukkan - (Xuklar manzili, qarorgohi, to’ng’izlar yashaydigan joy)so’zidan kelib chiqqan. Is’hoqxon To’ra “Tarixi Farg’ona”
Xuyqand – fe’li, xuyi qand
Havokent – shamollar shahri
Qopqon – tuzoq , pistirma qo’yiladigan joy
Xuvaqand-Xo’qand- Ko’kand- Qo’qon (Bartold)
Ko’pqon – ko’p qon to’kilgan joy
Qo’qon xonligining hududi
Qo’qon xonligi taraqqiy etgan davrda shimoldan qozoq cho‘llari va u orqali Rossiya, g‘arbdan Buxoro amirligi, cho‘l zonalari orqali Xiva xonligi hududi, sharqdan Qashqar yerlari bilan chegaradosh bo‘lib, janubiy hududlari Pomir tog‘lariga tutashib ketgan
(XIX asrning birinchi yarmi)
Yer egaligi shakllari
Xonlikda ikkita yer egaligi shakli mavjud bo’lib
xususiy
shaxsiy
vaqf
davlat
Yer egaligi shakllari - dehqon doimiy undan foydalangan va foydaning asosiy qismidan xiroj to’lab turgan
davlat (amlok) yerlari
- davlat bu yerlardan suv uchun haq oladi, boshqa hech qanday majburiyat olinmagan
mulki hur yerlar
- davlat yoki xususiy yer egaligidan, diniy muassasalar tasarrufidagi yerlardir
vaqf yerlari
- xususiy yerlar, mulk egasi erkin bo’lib, shariat qonunlariga ko’ra faqat ushr yoki xiroj to’lagan
xiroj yerlar
- o’rmonlar,yaylovlar,o’zlashtirilmagan yerlardir, ko’chmanchilar bu yerlardan erkin foydalanishgan
jamoa yaylovlari
Yer egaligi shakllari Butun yer davlatniki hisoblanganligi uchun ham xususiy mulkdorlarga yer emas, balki uning mahsuloti ya’ni ekinlar va imoratlar kirgan. Mulkdorlar hosilning beshdan bir qismini soliq tarzida hukmdorga bergan va bu amaldorlar yoki harbiy xizmatchilarga to’lanadigan oylik (maosh) xizmatini o’tagan. Yer mulkining ko’pchiligi 0,3 gektargacha bo’lgan kichik yerlar bo’lib, bir gektar yeri bor odam boy hisoblangan, 15 gektar yeri bor odam esa o’zini xonga tenglashtirganligini ko’rishimiz mumkin Yer egaligi shakllari
Davlatdan ishlov beriladigan yerlarni ham sotib olish mumkin edi. Mulkka bo’lgan huquq sotib olish, sug’orish haqidagi narsalar xonning yorlig’i, vasiqasi va muhri bilan mustahkamlangan. Musulmonlik huquqiga ko’ra: «Agar kim xukmdordan bo’sh yerdan foydalanish uchun ruxsat olsa-unga egalik qilish huquqiga egadir. Odatda yangi yerlarni sug’orish juda katta mehnat va kuch talab etadi. Tabiiyki, sug’orish inshoatlarini qurish faqat yirik mulkdorlar, jamoa va davlatning qo’lidan kelgan. Ular yangi erlarga suv chiqarish tashabbuskorlari bo’lgan, shu sababdan bu yerlarga egalik qilishganligini ko’rishimiz mumkin
Qo’qon xonligidagi mavjud yer egaligi shakllari va xo’jaligini o’rganishda hududimizga tashrif buyurgan rus sayyohlari va sharqshunos tarixchilari tomonidan chop etilgan maqola va asarlar - “Современные монеты Кокондского хонства.1856 г”
В.Григоръев
- “Некоторые сведения о Ферганской далине.1876 г”
А.Кун
А.П.Хорошхин
- “Податные свори в Коконде.1876 г”
Н.Пантусов
- “Краткая история Кокандского ханства. 1886 г”
В.Наливкин
- “Записки о Коканском хонстве хорунжего Потанина1830 г”
Н.И Потанин
- “Первые шаги Алим-хана на государственном поприще. 1913 г”
А.Зимин
- “Некоторые данные по истории Ферганы XVIII столетия. 1916 г”
З.Валидов
- “История культурной жизни Туркестана. 1963 г”
В.В Бартольд
Qo’qon xonligidagi mavjud yer egaligi shakllari va xo’jaligini o’rganishda hududimizga tashrif buyurgan rus sayyohlari va sharqshunos tarixchilari tomonidan chop etilgan maqola va asarlar
Qo’qon xonligida sug’orish inshootlari Qo‘qon xonligidagi mavjud shaharlarining vujudga kelishi va ularning taraqqiyoti ham bevosita bu shaharlar yaqinida xon xukumatining farmoni bilan soy va kanallarning qazilishi bilan bevosita bog‘liq edi. Chunki, vodiy sharoitida suv inshootlarining qurilishi tufayli aholi soni muayyan hududlarda ko‘paya borgan va bu shaharlar vujudga kelishiga xizmat qilgan. Qo’qon xonligida sug’orish inshootlari
1803 yilda Norin daryosidan suv oluvchi Yangiariq kanalining qazilishi va uni 1819 yili kelib Umarxon tomonidan kengaytirilishi qo‘riq yerlar o‘zlashtirilishiga va Namangan shahrining yanada kengayishiga sabab bo‘ldi
Umarxon Shahrixonsoy kanalini qazdirganidan so‘ng ko‘p yerlar o‘zlashtirilgan va Shahrixon yanada kengaygan. Tarixchi Mirzo Olim Mushrif, “Shahrixon obod bo‘lib, g‘allasi Ho‘qand askariga kifoyat qilib, yana ziyodasi ombor qilinur edi”, – deb yozgan edi
XIX asr boshlarida O‘sh atroflarida yashovchi aholi katta yerlarni o‘zlashtirganligi sababli Andijon atroflariga Oqbura daryosi suvi kelmay qolgan. Natijada, Andijon atroflaridagi botqoqliklar qurib, sholikorlik taraqqiy etgan va Andijon sholisi atrofda mashhur bo‘lgan
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati - 1. H.Bobobekov “Qo’qon tarixi” “Fan” nashriyoti, 1996 yil
- 2. Р.Н.Набиев “Из истории Кокандского ханства” “Фан”, 1973
- 3. https://uz.denemetr.com/docs/769/index-331517-1.html?page=4
Do'stlaringiz bilan baham: |
