Sharqdagi yirik davlat va imperiyalar.
Arab istilolari natijasida vu
ju d g a kelgan A rab xalifaligi VII asrdan XIII asr o ‘rtalarigacha yashadi.
0 ‘rta Osiyo va Yaqin Sharqda m ustaqil Som oniylar davlati (X asr), G ‘az-
naviylar davlati (XI asr), Saljuqiylar (XII asr) va X orazm shohlar davlati
(XII-XIII asr boshlari) m avjud edi. Som oniylar davlati X asrda 0 ‘rta va
Yaqin Sharqdagi eng qudratli davlat edi. Som oniylar davridan 0 ‘rta Osi
yo m adaniyatining ilk Renessansi boshlandi. Som oniylar davlatida m ar
kazlashgan davlat boshqaruvi shakllandi.
Sharqdagi ulkan im periyalardan biriga m o‘g ‘ul Temuchin ( Chin-
gizxon) asos soldi (XIII-XIV asrlar). M o‘g ‘ulistonda ilk feodal davlat-
ni tuzgan Chingizxon Xitoy, 0 ‘rta Osiyo, Kavkazortini egalladi. Uning
nevarasi Botuxon (1227-1255-yillar) rus yerlarini bosib olib, Polsha va
Vengriyaga yurishlar qildi va A driatika dengiziga chiqdi.
C hingizxonning boshqa bir nevarasi Xulagu Eron, lroq, Gruziyani
bosib oldi va Arab xalifaligini tugatdi. U xalifalik poytaxti B ag‘dod-
ga yurish qilib, so‘nggi Abbosiy xalifa M untasim ni o ‘ldirdi (1258-yil).
Botuxon Irtish daryosidan Qrim gacha, Dnepr va Dunay daryolarigacha
cho‘zilgan Oltin 0 ‘rda davlatiga asos soldi (1242-yil). Rus yerlari unga
qaram boMib, 1476-yilgacha xiroj to ‘ladi.
Xitoy VI-VIII asrlarda siyosiy birlashdi. M arkaziy boshqaruv kuc
haydi. Tan sulolasi davrida boshqaruvning klassik shakli yuzaga keldi. XI
asrda m am lakatni uch sulola Sun, Lyao va Sya hukm ronlik qildi. XV asr
boshlarida tungus qabilalaridan biri jujanlar M anjuriyani o ‘zlariga mar-
kaz qilib, 17-asrda X itoyda zaiflashib qolgan Min sulolasini tugatib, Sin
im periyasiga asos soldilar (1636-191 lyillar). Sulola Xitoyning shimolini
to ‘la egalladi. Iqtisodiyotning asosi agrar soha bo‘lib, yer egaligida davlat
yirik, o ‘rta va m ayda dehqon x o ‘jaligi, yer egaligi shakllandi. Shahar-
lar ko‘paydi. VIII asrda besh m ing aholisi bo‘lgan 25 shahar bo‘lsa, X-
130
R. RAJABOV
X IV
asrdan U sm oniylar imperiyasi shakllandi. Usm oniy turklar dast-
lab K ichik Osiyo, 1386-yil Bolgariya, 1389-yil Serbiya, 1453-yil V izan
tiya imperiyasini bosib oldilar. XVI asr boshlarida sulton Salim I mam-
luklarga zarba berib, Suriya va Arabistonni buysundirdi. Uning o ‘g ‘li
Sulaymon I 1521-yil Belgrad, 1526-yil Vengriya, keyin Qrim, M oldaviya
va Valaxiyani bosib oldi. XVI asr oxirida Yunoniston, Shirvon, hozirgi
Eron, Ozarbayjon im periya tarkibiga kiritildi. Afrikada M isr ishg‘ol qili
nib, M arokashdan tashqari, Shim oliy A frika butunlay egallab olindi. Is-
tilolar natijasida uch q it’adan yer-m ulk, qaram hududlarni o ‘z tarkibiga
olgan ulkan im periya tashkil topdi.
U sm oniylar imperiyasi sultonlari hududlar boshqaruvining samara-
li usuli sifatida harbiy-feodal boshqaruvni joriy qildilar. Kuchli piyoda
qo‘shin (yanicharlar) v a harbiy flot im periyaning xavfsizligini ta ’minlar
edi. Islom dini hukm ron e ’tiqod edi. U sm oniylar imperiyasi XX asrgacha
butun Yevropa siyosatiga kuchli ta ’sirini o ‘tkazdi. Bu im periya XIX asr
ning ikkinchi yarm idan o ‘zining yem irilish bosqichiga kirdi.
Yevropada bu davrda savdo siyosiy ittifoqlar tashkil topdi. Boltiq va
Shimoliy dengizlardan muhim savdo y o ‘llaridagi birinchilikni dastlab
Bryugge, keyin esa Lyubek boshchiligida 70 dan ortiq nemis shahri kir-
gan Ganza ittifoqi egallab olgan edi. Ganza savdogarlari Novgoroddan
tortib Londongacha Shimoliy Yevropa savdosini o‘z qoMlariga to‘plagan
edilar.
Yevropadagi ikkinchi bir savdo markazlari Venetsiya v a G enuya sha-
harlari edi. Ular sharq bilan savdo yo'llarini o ‘z q o ‘liga oldi. Bu shaharlar
sharq va g ‘arb o ‘rtasidagi savdoda yetakchilik uchun bir-biri bilan raqo
bat qildi va har ikkisi ham V izantiyaga raqib edi. Venetsiya va Genuya
mustaqil respublika boMib, ularda hokim iyat boy savdogarlar qo‘lida edi.
Venetsiya am alda o ‘z qishloq xo 'jaligi, m oddiy resurslari, hatto, chuc-
huk suviga ega bo‘lmay, rivojlangan savdo, hunar, boy madaniyat, qud-
ratli flotga tayanib, o ‘z ta ’sirini deyarli butun G ‘arbiy Yevropa, 0 ‘rtayer
dengizi, Qora dengiz b o 'yiga o ‘tkazdi. Venetsiya bozor infrastrukturasi-
ning shakllanish modeli va nisbatan dem okratik siyosiy tuzum turli diniy
e’tiqodlarga tolerantlik namunasi edi.
Shu bilan birga, bu davlatlar davm ing muhim voqea va belgilari
bo‘lgan dastlabki kapital ja m g ‘arish jarayoni, G ‘arbiy Yevropa va Shi
moliy Am erika iqtisodiyotida bozor m unosabatlarining o ‘matilishi, ikki
burjua inqilobi (niderland va ingliz)dan chetda qoldi.
I.M .Dyakonov bu davrni (uning hisobi bo ‘yicha oltinchi tarixiy faza)
132
jah o n sivilizatsiyalar! tarixi
uning asosiy diagnostik belgilari bilan birga, barqaror-absolyut o ‘rta asr
lar deb atashni tak lif qiladi. Asosiy diagnostik belgilar deb, u quyida-
gilam i k o ‘rsatadi: sam arali o ‘q otuvchi qurolning joriy etilishi, burjua-
/.iya va yollanm a ishchilar sinflarining paydo b o ‘lishi, ishlab chiqarish
vositalarining takom illashuvi, eng avvalo, qurolsozlik ishi texnologiyasi
takomillashuvi bilan bog‘liq edi. M illiy o ‘zlikning shakllanishi, barqa-
ror m utloq m onarxiyalar yuzaga kelishiga sabab b o ‘ldi. (22.C .152-157).
Lekin davm ing v a uning belgilarini aniqlashtirishdan asosiy iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy, m afkuraviy shart-sharoitlar va industrial jam iyatning
asoslari tushib qoladi. Tarixiy progressda o ‘q otuvchi qurolning rolini
bo'rttirib k o ‘rsatishga arzimaydi. Bu jahon sivilizatsiyasining industri-
ya arafasi, ilk kapitalistik jam iyat deb atash m antiqan to ‘g‘riroq b o ‘lar
edi. Bu tarixiy progressning oldingi safida turgan m am lakatlarda jam iyat
dinamikasi bosh an’anasi, ikkinchi tarixiy supersikl cho‘qqisi uchun poy-
devor q o ‘ygan bu bosqichning o ‘tish xususiyatini ifodalaydi.
XV asr so‘nggidagi buyuk geografik kashfiyotlar, Turkiyaning o 'sib
borayotgan xavfi (K onstantinopolning halokatidan keyin) bir qism savdo
yoMlarini Atlantika, Shimoliy va Boltiq b o ‘ylariga k o ‘chishiga olib keldi.
Dengizorti istilolari va dengizdagi qudrati natijasida Portugaliya, keyin
esa Ispaniya kuchaydi. Jahon savdosi va iqtisodiy qudratning m arkazi
XVI asrda Antverpen, XVI asrning so ‘nggi choragi - X V I I asm ing birin
chi ch o ra g id a -G e n u y a , keyin Am sterdam , davm ing so‘n g g id a -L o n d o n
( 1700-yilga kelib u 550 m ing aholiga ega bo ‘lib, Yevropadagi eng katta
shuhar edi) b o ‘ldi.
Shu bilan bir vaqtda bu davr savdo v a bank burjuaziyasining siyosiy
liokimiyat uchun kurashining boshlanishi edi. Bu niderland va ingliz bur-
|im int|iloblarida eng yaxshi ko‘rindi.
Ilaliyada boshlangan uyg‘onish, buyuk ilmiy inqilob Germ aniyadagi
ivlorm atsiya davrining bayroqdorlari bo‘ldi. Sanoat inqilobining bosh-
Innishi, m anufakturalam ing hukm ronligi, toshko‘m irning o ‘zlashtirilishi
log* va m etallurgiya sanoatining rivojlanishi bilan b o ‘g ‘liq edi. F.Brodel
sliunday belgilaydi: «Bularning ham masi um umiy ilmiy-texnika inqilobi
muhitida yuz berdi: bu shunday vaqt ediki, qachonki yuzlab italyanlar
I I'onardo da Vinchining qiziqishiga ergashib, o ‘z yozuv daftarlarini ajo
yib m ashinalar loyihalari bilan to'ldirdilar». (o ‘sh ajo y d a 567 b). Shunga
o'.Nshash jarayonlar boshqa rivojlanish darajasi bo‘yicha yaqin m am la-
kallarda kcchdi.
133
R. RAJABOV
Beshinchi sivilizatsiya siklining yuksalish cho‘qqisi, uning yetuk-
lik fazasi XVI asrga to ‘g ‘ri keladi. Buni tarixchilar quyidagilar bilan
tan oladilar: «XVI asr - aholining o ‘sishi davrida Am erikadagi ispan
mulklaridan oltin v a kumush oqim ining o ‘sishi va G erm aniyada kum ush
qazib ehiqarish texnologiyasining yaxshilanishi natijasida pul bozorida
qim m atbaho m etallar oqim ining o'sishi, sanoatning kengayishi, qishloq
xo‘jaligi m ahsuldorligining o ‘sishi, sanoatning kengayishi, aholi asosiy
m assasining hayot sharoitini yaxshilanishi ifodalangan dem ografik va
xo‘jalik k o ‘tarilishi».
5.
In d u striy a a ra fa si ja m iy a ti. Industriya arafasi jam iyatining
shakllanish episentrida G 'arbiy Yevropa m am lakatlari - Italiya, Angli
ya, Niderlandiya, Fransiya, G erm aniya turar edi. Ayna shu yerda yan
gi g ‘oyalar va ijtim oiy-siyosiy harakatlar paydo bo‘ldi. Burjua iqtisodiy
m unosabatlari qaror topdi. Mutlaq m onarxiya tuzum idagi davlatlar paydo
bo‘ldi. Ular asosan feodal kelishm ovchiliklarga chek q o ‘ydi. Katta siyo
siy barqarorlik va dastlbki kapital ja m g ‘arish natijasida shakllangan mul-
kchilikning him oyasini ta ’minladilar.
I.M .Dyakonovning fikricha, taxm inan shu vaqtda X itoyda kuchli
m utlaq davlat shakllanadi. U shaharlarning jadal rivojlanishi, hududiy
m ehnat taqsim oti (bu yirik m anufakturalam ing paydo bo ‘lishiga olib kel
di), rivojlangan savdo va pul m uom alasi (XII asrdan qogo‘z pullar chiqa-
rila boshlandi)ga tayangan edi. Bu davm ing cho‘qqisiga Min sulolasi
(1368-1644-yillar) davrida erishildi. Lekin X itoyda radikal burjuaziya
qatlami vujudga kelm adi. M anjur istilosi (1644-1674-yillar), keyin g ‘arb
m ustam lakachilarining bosqinlari m am lakatni orqaga uloqtirdi.
0 ‘rta asrlar tartib-qoidalaridan 0 ‘rta Osiyo,Turkiya, Eron, M ongoli-
ya, Hindiston va janubiy-shaqriy Osiyo chiqa olmadi. Yangi tarixiy davr-
ga ba’zi kechikishlar bilan Rossiya va Yaponiya o ‘ta boshladi.
Bizning fikrimizcha, 0 ‘rta Osiyo bu davrda m o‘g ‘ullar zulm idan
ozod bo ‘lib, davlatning m arkazlashuvi uchun qulay shart-sharoit yuzaga
keldi. Feodal tarqoqlik zulm iga chek q o ‘yishga tom on harakat boshlandi.
Feodal zulm ga chek qo ‘yish, dem okratik adolatli jam iyat qurish g ‘oyala-
rini am alga oshirish tom on harakat boshlandi. Erkin dem okratik davlatlar
qurish, o ‘z-o ‘zini boshqarish tamoyilini am alga oshirishni XIV asm ing
40-80-yillarida M ovarounnahr va Xurosondagi sarbadorlar harakatida
ko‘rish mumkin. Feodal urushlar va feodal tarqoqlikni tugatish, davlat
ning m arkazlashuvi tom on qat’iy y o ‘l tutildi (A m ir Temur hukm ronligi
134
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
davri 1370-1405-yillar va uning ba’zi vorislari davri Shohrux, Abusaid
Mirzo).
Nima uchun 0 ‘rta Osiyo feodalizm doirasidan chiqa oim adi?
K atta yer-m ulk, m oddiy boylikka ega bolgan oqsuyak-zodagonlar
o‘zlarini nasl-nasablarini hukm dordan kam ko‘rmay, ko‘pincha hukm-
dorning farm onlarini bajarishdan bo ‘yin tovlab doim o mustaqil boMis-
hga intildilar. K o‘p hollarda oliy hokim iyatga davo qilib isyon, fitnalar
uyushtirar edilar. Urush paytida o ‘z qabilalaridan to‘plangan ko ‘ngilli
ijismlarga boshchilik qilganlar.
O 'lkam izda o ‘rta asrlarda m am lakat kelajagi uchun qayg‘uradigan
bilimli, uzoqni ko ‘ra oladigan, katta yer egalari, mahalliy urug‘-qabi-
la boshliqlarining o'zboshim chaliklari, buzg‘unchiliklariga qarshi tura
oladigan, qatiyatli hukm dorlar ham bor edi. Am ir Temur, Abdullaxon
Shayboniy va boshqalar feodal tarqoqlikni tugatib, o ‘zaro nizo-ixtilof-
lami tugatishga harakat qildilar. U lar feodallarning o'zboshim chaligiga
chek q o ‘ydilar, m arkazlashtirish siyosatini am alga oshirdilar, savdo-hu-
narmandchilik, dehqonchilikni rivojlantirdilar. Lekin odil hukm dom i
haqiqiy tayanchi boMadigan savdogar-hunarm and, ozod dehqonlar ijti
moiy tabaqalari shakllanm agan edi.
Yerga xususiy mulkchilikning y o ‘qligi, oddiy jam oachi dehqonning
yerga egalik huquqining qonun bilan kafolatlanmagani, turli cheklanm a-
цап toMovlar va m ehnat m ajburiyatlari dehqon x o ‘jaligining rivojlanishi-
цн to'siq bo‘ldi.
Iqtisodiyotning asosi sug‘orm a dehqonchilik bo‘lib, u ju d a katta
mehnat talab qilar edi. Asosiy ishlab chiqaruvchi boMgan dehqon asrlar
davomida o‘z mehnati bilan butun aholining barcha qatlam larini boqdi.
I Vliqonlar sun'iy su g'orish inshootlarini qurish, ta ’m irlash va ishchi ho-
lalida saqlashga ham jav o b g ar edilar. Dehqonchilik agrotexnikasi, tex-
mkii-lexnologiyasi ibtidoiy holatda saqlanib qolaverdi. K o‘pincha hosil-
шпц miqdori tabiatning saxiyligiga qaram edi. Q urg‘oqchilik va boshqa
labial ofatlari dehqon uchun eng dahshatli hodisa edi.
Katta yer egalari - zodagon oqsuyaklar (x o ‘jalar), xon va uning amal-
ilorlari sug'oriladigan yerlam ing eng unum dor qism iga egalik qilib, kam-
1)ац*а1 dehqonlarning m ehnatidan foydalandilar. U lar ko ‘pincha soliq va
niajhuriyatlardan ozod qiladigan huquqni (iqto, tanho, tarxon yorligM)
nlniinlar. Katta yer-m ulkka ko‘ngillilarga bosh boMdilar. K atta viloyat,
luinanlarga egalik qilgan qabila boshliqlari xon hokim iyatiga da'vo qil-
135
R. RAJABOV
dilar va b a’zida uni bosib ham oldilar. H ukm ron tabaqa, u rug‘-qabila
yolboshchilarining hokim iyat uchun o ‘zaro urushlari mamlakatni siyosiy
tarqoqligi va tanazzuliga olib keldi.
Shahar aholisini tashkil qilgan savdogar-hunarm andlar mustaqil ijti
moiy qatlam sifatida shakllana olmadi. Savdogar-hunarm andlar huquq-
lari qonun bilan him oya qilinm adi. Hunarm andchilik bir qadar rivojlan
gan boMsada kustar holatda qolaverdi. Texnika-texnologiya o ‘zgarmadi.
H unarm andlar faqat buyurtm a asosida m ahsulot ishlab chiqardilar. Aho
lining iste’mol qobilyati cheklanganligi sababli zaruriy iste’mol molla-
ri, uy-ro‘zg ‘or buyum lari ibtidoiy texnologiya asosida ishlab chiqarildi.
Yevropaga o ‘xshab hunarmadchilik ustaxonalari m anufaktura ishlab
chiqarishiga o‘ta olmadilar. Hunarmand zo‘rg‘a tirikchiligini o‘tkazib,
uning turm ush tarzi asrlar davom ida o ‘zgarm ay qolaverdi.
Savdogarlar qatlam sifatida shakllangan boMsalarda, o ‘z m anfaatlari-
ni him oya qila oladigan darajadagi ijtimoiy qatlam b o i a olmadilar, ular-
ning huquqlari ham qonun yoMi bilan kafolatlanmadi. Bu qatlam savdo-
ayirboshlash bilan shug‘ullanib, m am lakat m iqyosida va tashqi savdoni
tashkil etdilar. Lekin ular o ‘zlarining yevropalik ham kasblaridan farq
qilar edilar. U lar yevropa savdogarlari kabi ozlarini manfaatlarini him o
ya qiladigan tashkilotlarini ( gildiya, ittifoq, kom paniya) tuza olmadilar.
Ichki savdo aholining iste'mol qobiliyati cheklangani uchun rivojlanm a-
di, tashqi savdo bir qadar rivojlangan boMsada o ‘zaro feodal urushlari
sababli yaxshi rivojlanm adi. U lam i xon hokim iyati him oya qilsada ular
am aldorlar suistem oli, mahalliy hokimlar, qaroqchi-o‘g ‘rilardan himo-
yalari z a if boMib, ularning hayoti va m ol-m ulki doim o x a v f ostida edi.
Savdogar o ‘z hayotini xavf-xatarga qo‘yib safarga chiqar edi. Savdogar
m ing m ashaqqat bilan yiqqan ja m g ‘armasini na o ‘z savdosini kengay-
tirishga yoki ishlab-chiqarishga q o ‘ya olmas edi. Shu sababli savdogar
o‘z ja m g ‘armasini oltin tanga qilib ko ‘zachaga soiib, o ‘zi bilgan joyga
devorga suvab yoki yerga k o ‘m ib qo ‘yishga m ajbur bolgan.
Shaharlar Yevropa shaharlariga o ‘xshab o ‘z-o ‘zini boshqarish - kom-
m una-huquqiga ega b o ‘lmadi. U hokim yoki hukm dom ing qarorgohi
bo ‘lib, doim o dushm an tom onidan talon -taroj bo‘lish xavfi ostida yasha-
di. M ahalliy urug‘-zodagonlari hokim lam ing o ‘zaro urushlar natijasida
shaharlar doim iy ravishda dushman tom onidan bosib olinib, talon-taroj
qilindi. Shahar aholisi uchun mahalliy feodallaning urushlari haqiqiy ofat
boMgan. Shaham i bosib olgan dushm an shahar, aholisini talab, o ‘zini qi-
136
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
lichdan o‘tkazar edi. Ana shu sabablar natijasida jam iyat asrlar davom i-
da hukm surib kelinayotgan urug‘-qabilachilik m unosabatlari qobig‘idan
chiqa oMmadi. O qibatda o ‘lka chuqur siyosiy-iqtisodiy tushkunlikning
uzoq davom etgan va siyosiy m ustaqillikni y o ‘qotish fojiasi bilan tuga-
gan, m illat boshiga son sanoqsiz kulfatlar keltirgan bosqichga kirdi.
Bu fojianing bosh sabablari:
- Ishlab chiqarish kuchlarining z a if rivojlanishi bozor m unosabatla-
rining shakllanishiga shart-sharoit yaratm adi. Hududlar, viloyatlar o ‘rta-
sida m ehnat taqsim oti yuz bermadi. Haqiqiy ichki bozor shakllanm adi.
- Dastlabki kapital ja m g ‘arish jarayoni yuz bermadi. Uning asosiy
omillari savdogarlar, boy hunarmand shaharliklar ijtimoiy to ‘la qonli iq
tisodiy huquqqa ega b o ‘lgan qatlam bo‘lib shakllanm adi va o ‘z m anfaat-
larini qonun bilan him oya qila olmadilar. Ishlab chiqarish munosabatlari,
ibtidoiy texnika-texnologiyaga asoslangan b o iib , m ahsulotlar sifati past
v a aholining iste’mol ehtiyoji cheklangan edi.
- Ishlab chiqarish ibtidoiy jam o a xo'jaligi, feodal yer egaligi bilan
aralash natural holatda qolaverdi. M a’naviy hayotda dinning to ‘la hukm-
ronligi, m utaassiblikning kuchayishi ilm fanni rivojlanishiga to ‘sqinlik
qildi.
Natijada, XVII asrdan boshlab sharq, g ‘arb, shimol va janubdan kuchli
q o ‘shni davlatlar ( Rossiya, Xitoy, Eron ) chuqur siyosiy-iqtisodiy tanaz-
zulga tushib borayotgan boy o ‘lkaning bepoyon hududlarini bosib ola
boshladilar. H atto ko'chm anchi afg‘on qabilalari o ‘z davlatlarini tuzib,
XIX asm ing 50-yillarida o ‘rta asrlar tartib qoidalari botqog‘ida qolgan
z a if B uxoro am irligining katta hududini hech qanday qiyinchiliksiz bo
sib oldilar. 0 ‘rta Osiyo hududlarini bosib olinishi oqibatida o ‘lk atash q i
dunyodan ajralib qoldi, xalqaro savdo yoMlari, dengiz y o ‘llaridan mah-
rum boMdi. Ilmiy texnika progressi, sanoat to ‘ntarishlaridan xabarsiz qol
di va tobora ichdan yem irila boshladi.
Bu davr tarixiy meros xazinasini nim a bilan boyitdi?
Bu davrda dunyoning turli hududlarida m adaniyatlar ulkan yutuqlar-
ga erishdi, betakror san 'at asarlari yaratildi.
1.
0 ‘rta O siyoda Sharq Renessansining so‘nggi davri boshlandi.
M e’morchilik san'ati, xattotlik, adabiyot, tarix, musiqa, astronom iya so
hasida nodir asarlar yaratildi. Lekin bu so ‘nggi yuksalish edi. Bundan ke
yin feodal ziddiyatlarning kuchayishi, diniy m utaassiblik O 'rta Osiyoni
bir necha asrlarga chulg‘ab olib, zulm at asrlari boshlanadi.
137
R. RAJABOV
2. Dunyo tarixining eng shonli lahzalaridan biri italyan Renessan-
si (XIV - XVI asrlar)da yorqin jo b o ‘lgan m a’naviy hayotning parvozi
boMdi.
U o ‘z tarixiy ahamiyati bo 'y ich a er. avv. IV-V asrlarda Qadimgi Yu-
nonistondagi birinchi intellektual inqilobga teng edi. B oshqacha aytgan-
da, Qadimgi Yunon m erosini qayta tiklashda taxm inan XIX asr o ‘rtalari-
gacha davom etgan insonparvarlik ruhi Renessansi boshlandi.
X ronologik jihatdan italyan Renessansi protorenessans (XIII-XIV
asrlar), ilk (adabiyotda - XIV asrdan, tasviriy san’at va m e’morchilik-
da - XV asr), yuqori (XV asr oxiri XVI asr I choragi) v a so'nggi (XVI
asr) boshqichlariga boMinadi. G 'arbiy Yevropaning boshqa m amlakatlari
(Fransiya, N iderlandiya, Germ aniya, A ngliya, Ispaniya)da Renessans bir,
bir yarim asr kechroq boshlandi.
Insonparvarlik birinchi o‘rinda qat’iy belgilangan diniy aqidalam ing
cheklashlaridan ozod boMgan, borliq quvonchi hissiyoti bilishlariga beril-
gan erkin ijodiy shaxs, insonni ilgari suradi. Bu bilishning turli sohalari-
da zamonaviy fanning asosini qo ‘ygan Buyuk ilmiy inqilobda o ‘z aksini
topdi. Bu ilmiy inqilobning cho‘qqilari astronom iya, qator nazariy va in-
jenerlik fanlari, falsafa va tibbiyotdagi buyuk kashfiyotlar edi.
J.Bernal bu yorib o ‘tishni intellektual inqilob, olim larning uyushm a-
larini (Florensiyada Aflotun akadem iyasi, A ngliyada qirollik jam iyati,
Fransiyada qirollik fanlar akadem iyasi) tuzilishi bilan fanlarning shakl-
lanishini tugallanishi deb baholaydi.
A dabiyot (Dante, Petrarka, Bokachcho, Erazm, Pable, Servantes),
teatr san’ati (Italyan kom ediyasi Del Arte, Lope de Vega, Shekspir dra-
maturgiyalari), tasviriy san’at, haykaltaroshlik, m e’m orchilik (Leonardo
da Vinchi, Rafael, Jordano va Titsian, M ikelanjelo, Dyurer, Rem brant)da
ham ajoyib yutuqlarga erishdilar.
3. Antik davrdagi am aldan ajralgan ilmiy tafakkurdan farq qilgan
holda, uyg‘onish davridagi ilmiy to ‘ntarish, ilm iy-texnika inqilobi bilan
bogMangan edi. A m aliyot yutuqlari bilan sug‘orilib, uning ehtiyojlarini
qondirdi. Turli xil sanoat m ah subm arining arzonlashuvi, m ehnat taqsi-
m otiga asoslangan um um dorligini ko ‘p m arta oshirgan ishlab chiqarish
korxonasi - bu m anufaktura edi.
O lq otuvchi qurollam i ishlab chiqarish ancha o ‘sdi (to ‘p, mushket).
Bu o ‘z navbatida aralash sohalam ing rivojlanishiga turtki berdi. Dengiz
138
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
flotining rivojlanishi okeanlarga suzish imkonini yaratdi. K em alam ing
yangi turi yelkanli karavellalar paydo b o ‘ldi. Faqat dehqonchilikda qaram
dehqon va yerga biriktirilgan dehqonlam ing m ehnati ustuvor bo‘lgani uc
hun sezilarli progress b o ‘lmadi. Lekin bu sohada ham qator takom illash-
tirishlar keng tarqaldi.
4.
Industriya arafasi sivilizatsiyasining iqtisodiy munosabatlari amal-
da m aterikning butun aholisini qamrab olgan bozor chegaralarining m us-
tahkamlanishi va kengayishi, kapitalizm ning asta-sekin savdo, sanoat,
dengiz transporti, qism an qishloq xo 'jalig i (Angliyadagi g ‘ov tutish ja-
rayoni)da qism an shakllanishi bilan tavsiflanadi. Dastlab Italiya, keyin
Amsterdam, Parij, Londonda savdo, veksel aylanishi bank va birja faoli-
yatining m ukam m al m exanizmi, bozor infratuzilishi shakllandi.
Iqtisodiy hokim iyat asta-sekin katta yer egalari, aslzodalar va cher-
kovdan savdo - m oliya sanoat kapitaliga o ‘tdi. K apitalistik m unosabat
lar qishloq x o ‘jaligiga kirib bordi. Shahar va qishloqda yollanm a m ehnat
keng tarqala boshladi.
Dastlabki kapital ja m g ‘arishning barcha qo ‘pol shakllari to ‘la, chuqur
va obrazli qilib K.M arks tom onidan «Kapital» asarining I jildining 24
bobida tasvirlangan. Bu vaqt kapitalistik iqtisodiyotning butun dunyo
bo‘ylab zafarli yurishi davri edi. Aynan shu davrda ko‘p sonli lokal va
hududiy bozorlar xalqaro savdo bilan mahkam bo g‘langan yagona milliy
bozorlarga birlashdi.
Bu davr iqtisodiy progressining boshida G ‘arbiy Yevropa bordi. Yev
ropada kapitalistik jam iyat, uning birinchi fazasi «m anufaktura kapita-
li/.mi» da tarixiy burilish yuz berdi. Yevropa tarixidagi bu tub burilish
Inhzalaridan biri, uning oqimlaridan biri o ‘z umrini o ‘tab bo‘lgan eski feo-
ilal tartib-qoidalaridan yangi ijtimoiy tuzum kapitalizm iga tom on keskin
burildi. Yangi davr burjuaziya ishlab ehiqarish m unosabatlarining birinchi
shaklini alohida taraqqiyoti bilan tavsiflanadi. «M anufaktura kapitaliz-
nii» dastlab ijtim oiy-iqtisodiy m unosabatlarda ilg‘or bo ‘lgan m am lakat
lar - A ngliya va N iderlandiyada ko ‘zga k o ‘rindi. Shu bilan birga, yangi
lu/.umga yaqinlashib kelayotgan qit’aning boshqa qator m am lakatlarida
xo'jalik ukladida yaqqol ifodalangan qulayliklar o ‘zini bildirm oqda edi.
Yevropani qam rab olgan x o ‘jalik tushkunligi belgilari paydo b o ‘lgan
paytda, Elba daryosidan sharq tom onda XVII asm ing II yarm ida krepos-
noylik huquqining shakllari o ‘m ashdi.
139
R. RAJABOV
5. Industriya arafasi sivilizatsiyasida ijtim oiy-siyosiy sohalar turli
an’analar bilan tavsiflanadi.
Eng katta yutuq barqaror mutlaq m onarxiyalar m avjud bo‘lgan dav-
latlam ing vujuvga kelishi edi. Bu zam onaviylik huquqiga tayanib ish
ko‘radigan feodal xo‘jayinlar beboshligi, o ‘zaro nizolariga chek qo‘ydi.
Ishlab chiqarish va savdo uchun qulay sharoit yaratdi.
Insonparvarlik g ‘oyalarining o ‘tishi siyosiy tenglik uchun feodal toi-
fachiligini tugatish, syuzerenlam ing (o ‘z vassallariga ega b o ‘lgan, feo-
dal-senor (qirol, gersog, graf) cheksiz hukm ronligi va o ‘zboshim chaligini
tugatish uchun kurashni kuchaytirdi. N iderland va ingliz burjuaziya inqi-
loblari natijasida «uchinchi toifa» (boy shaharlik savdogar-hunarm and va
tadbirkorlar)ning siyosiy ta ’siri kuchaydi, lekin davlat darajasidahokim i-
yat avvalgidek, m onarx (qirol), oqsuyak feodallar va cherkovning yuqo
ri tabaqasi qoMida edi. Faqat A ngliyada parlam entning kuchayishi bilan
an’anaviy feodal hukm ronligi darz ketdi. Venetsiyada an’anaviy respub-
lika tuzum i saqlanib qolindi.
Shu bilan bir vaqtda ijtimoiy ziddiyatlam ing keskinlashgan davri,
xalq g ‘alayonlari, qonli fuqarolik va diniy urushlar vaqti edi. Qirollar va
feodallar to ‘xtovsiz urushlar olib bordilar (A ngliya va Fransiya o ‘rtasi-
da yuz yillik urush, U m um yevropa 30 yillik urushi 1618-1648-yillar).
U rushlar katta m iqdordagi m ablag‘lam i talab qilar edi. Bu shahar aholisi
va dehqonlar uchun soliq va m ajburiyatlar yukini k o ‘paytirar edi. Bu xalq
qo‘zg ‘alonlariga olib keldi. Ulardan Fransiyadagi Jakeriya q o ‘zg ‘oloni,
Germ aniyadagi dehqonlar urushini aytish mumkin.
6
. D engiz sayohatlari va buyuk geografik kashfiyotlar jahon m ustam-
lakachilik im periyalarining shakllanishiga olib keldi.
XV
asrda industriya davridan boshlab hozirgi kungacha Yevropa
ning butun dunyoga tazyiqi davom etib kelm oqda. Yevropa keyinchalik
shimoliy A m erika o ‘z taraqqiyotini barqaror rivojlanishi uchun boshqa
qit'alarni xom ashyo, yoqilg‘i zaxiralarini zo ‘ravonlik bilan o ‘zlashti-
rib kelmoqda. X ristofor Kolumb tom onidan k ash f qilingan Am erikani
o ‘zlashtirish natijasida Ispaniya dunyodagi eng katta m ustam lakachilik
im periyasiga aylandi. Ispaniya, Portugaliya, Britaniya, Fransiya, Gol-
landiya o ‘rtasida m ustam lakalam i bosib olish, takror taqsim lash uchun
to ‘xtovsiz urushlar olib borildi. Qadim gi m adaniyatlar katta-kichik xalq-
lar m ustam lakachilam ing zo ‘ravonligiga uchrab yo‘q b o ‘lib ketdi.
140
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Avstaraliya kashf qilingandan so‘ng, ingliz sayyohi Jeyms Kuk yangi
qit'ani Britaniyatojining mulki deb e’lon qildi. Avstraliyada tub joy aho-
li aborigentlar 50 ming yildan beri yashar edi. Qit'ani o‘zlashtirishning
birinchi 100 yilligida 20 ming aborigentlar qirib tashlandi, ularning soni
80% ga kamaydi. Avstarliyaga jinoyatchi, Katorga mahbuslari Angliyadan
ko‘chirib keltirildi. Inson huquqlarini himoyachisi bo‘lgan yevropaliklar
Amerikada qul savdosini vo'lga qo‘yib, katta foyda ko‘rdilar. AQSH ja-
nubiy shtatlarining 8 mln aholisidan 4 mini qullar edi. Janubiy va Shimo
liy Amerika xalqlarining taqdirlari turlicha bo‘ldi. Ispanlar va portugallar
bosib olgan dengizorti mulklarida mavjud boMgan qadimgi jamiyatlar
yo‘q qilindi. 0 ‘rta asrlarga zo‘ravonlik bilan sakrash amalga oshirildi.
Feodal, qisman quldorlik munosabatlari hududlarda hukmron edi. XIX
asr boshlarida Simon Bolivar rahbarligidagi va boshqa milliy yo‘lboshchi-
lar boshchiligida olib borilgan ozodlik urushlari natijasida aralash milliy
davlatlar shakllandi.
XVII asr boshlarida Shimoliy Amerikada Britaniya koloniyalari tash
kil topa boshladi. Janubiy paxtachilik shtatlarida feodal va quldorlik mu
nosabatlari bilan birlashib ketgan burjua munosabatlari yetakchilik qildi.
Janubiy shtatlardagi 8 mln aholidan 4 mini qullar bo‘ lib, ular shafqat-
siz ekspluatatsiya qilindi. Yevropa Amerikada qulchilikdan katta foyda
ko‘rdi. 1791-yilda Gaitida qullar qo‘zg‘aloni g'alaba qildi. 100 mingdan
ortiq qul ozodlik, mustaqillik uchun kurashdi. 4 ming quldor plantator
yo‘q qilindi. Gaiti 1801 -yilda lotin Amerikasidagi bimchi mustaqil davlat
edi. XIX asrda industrial davlatlar xomashyo uchun Afrikaga yopirildilar.
1877-yilda sayyoh Stenli Afrikaga savdo yoMini ochdi. Kongo daryosi
havzasini tekshirdi. Angliya, Germaniya, Fransiya, Portugaliya va Bel-
giya qora qit'ani bo‘ysundirishga kirishdi. Kichkina Belgiya o‘zidan 70
marta katta bo‘lgan Kongoni bosib oldi. Belgiya qiroli o ‘z bosqinchiligini
niqoblash uchun «Afrika xalqaro assosiatsiyasi»ni tuzdi. Kauchuk plan-
tatsiyalarida millionlab afrikaliklar shafqatsiz ishlatildi. Kongoning 10
mln aholisi qirib tashlandi. Bu aholining yarmisi edi. Belgiya yuz yilga
yaqin Kongoni mustamlaka qildi. Kongo 1960-yildamustaqillikkaerishdi.
XVIII asrda tashkil topgan AQSH industrial kapitalistik jamiyatga
xos bo'lgan siyosiy munosabatlami o ‘matish uchun jadal harakat qildi
(eng iig£or konsepsiya 1787-1791-yillarda Huquqlar to‘g ‘risida Bill). Sa
muel Adams Amerika mustaqillik deklaratsiyasini yozdi. Tenglik, erkinlik,
141
R. RAJABOV
inson huquqlarini e ’lon qilgan bu tarixiy hujjat hozirgi dem okratiyaga
asos soldi. Aynan A Q SH da liberal dem okratiyaning tuzum i tu g ‘ildi. Bu
keyingi 200 yil davom ida Yevropa va butun dunyo uchun nam una bo‘ldi.
Lekin bu shafqatsiz davr jahon progressida olg‘a tashlangan ulkan
qadam edi. Aynan o ‘sha davrdan bizning davrim izgacha cho‘zilib kel
gan ko'pgina iplar bizgacha yetib keldi va XX asrda hal qilinishi zarur
bo‘lgan yoki yechilgan m uam m olar o ‘sha davrda tu g ‘ildi.
0 ‘sha davrda ilk kapital ja m g ‘arish tarixi Yevropaning tarixiy taraqqi-
yotini bir necha yuz yilga belgilab bergan kapitalistik eraning boshlanishi
boshqa mam lakatlar, q it’alam ing hayotiga ko‘p hollarda fojiali ta ’sir qil
gan jarayonlar, bizning davrimizdagi sifatjihatdan yangi o ‘zgarishlar, bu
yuk burilishlarga olib keldi. U yg‘onish davri va reform atsiya zamonaviy
bilim asoslarini yaratdi.
6
.
In d u s tria l sivilizatsiyaning g u llab -y a sh n a sh i v a so‘nishi. In
dustriya arafasidagi sivilizatsiyaning tushkunligi va so ‘nishi, keyingi si-
vilizatsiyaga o ‘tish davri XVII asrning oxiri XVIII asm i to ‘la o ‘z ichiga
oladi. B u v aq td a aholi o ‘sish sur'ati o ‘sdi. A ngliya aholisi 1700-yilda 5,08
million kishidan 1790-yil 8,2 million kishiga ko'paydi. 0 ‘sib borayotgan
aholi ham da qirol saroyi v a zodagonlarning hasham atli hayoti ehtiyojlari-
ni m anufaktura ishlab chiqarishning tor bazasi va m ustam laka savdosidan
kelgan foyda bilan qondirish imkoniyatlari m untazam qisqarib bordi.
Hindiston, Indoneziya orollari, Afrika, A m erika bilan talonchilik
savdosidagi ulkan foydalar, talab olingan qim matbaho metallar, zira-
vorlar oqimi tugay boshladi. Yevropa halokatli hosiisizliklam i boshdan
kechirdi. Ishlab chiqarishning texnologik usulida to ‘ntarish takrorlanm as
boMdi. U XVIII asm ing so ‘nggi choragi XIX asr boshlarida sanoat inqi
lobi k o ‘rinishida yuz berdi.
Industrial sivilizatsiyaning xronologik chegaralari va fazalarini tav-
siflaymiz. Eng avvalo, kapitalizm va postindustrializm jam iyatining ta
rixiy chegaralarini ajratish kerak b o ‘ladi.
Jahon progressining episentrlarida kapitalizm ning shakllanishi indus
trial sivilizatsiya arafasiga tegishli. Industrial jam iyatga kelganda esa u
gullab-yashnash, barqarorlik va kapitalizm ning so‘nishi fazalarini qam
rab oladi. 0 ‘zining tashkiliy aks etishi tarzida m ashina va fabrika tizim i
ni o ‘ziga mos m oddiy bazani shakllantirdi. Industrializm ning mohiyati
ishlab chiqarishning m ashinalashgan ko‘rinishidan iborat. Bu iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy m unosabatlarda o‘z izini qoldirdi.
142
Jahon sivilizatsiyalar! tarix i
Mashina buyuk tenglashtiruvchi leveller: mashinalashgan ishlab
chiqarish ishchilarning ma’lumoti, huquqlari, siyosiy tengligini teng-
lashtirgan an’ana bo‘ldi. Industrial jamiyatning o‘zini shakllanish fazasi
XVIII asming so‘nggi choragidan XIX asming boshlarigacha boMgan
davrni qamrab oladi.
Angliya industrial jamiyatning birinchi episentri boMdi. Keyinchalik
esa episentr Yevropaning qit’a qismi va Shimoliy Amerikaga ko‘chdi. In
dustrial jamiyatning jadal tarqalish fazasi XIX asr o‘rtalarigacha davom
etdi. Shundan so‘ng, industrial jamiyatning barqaror taraqqiyoti to‘g ‘ri-
sida aytish mumkin.
Industrial jamiyat yuksalish va yetuklik fazasini I jahon urushining
boshigacha o ‘z boshidan kechirdi deb tasavvur qilish mumkin. Shundan
so‘ng, uning so‘nish fazasi boshlandi. XX asming so‘nggi choragida pos
tindustrial sivilizatsiyaga o‘tish davriga kirish boshlandi.
Shu bilan birga, bu borada boshqa yondashuvlar ham mavjud.
I.M.Dyakonov kapitalistik fazaning tarixiy taraqqiyotiga qisqa mud-
dat-100 yildan sal ko‘proq vaqtni ajratdi. XIX asr o ‘rtalari (1832-yilda
Angliyadagi parlament islohotlaridan keyin Fransiya va Germaniyadagi
inqiloblar)gacha G ‘arbiy Yevropaning yetakchi mamlakatlarida burjuazi-
yaning siyosiy hukmronligini o‘matilishidan 1952-yil AQSH va 1953-yil
SSSR da birinchi vodorod bombalarining sinovlarigacha boMgan davr,
lekin industrial sivilizatsiyaning boshlanish va tugallanish fazalari bu do-
iradan chiqib ketdi.
Industrial jamiyatga o‘tish davri XV11I asming so‘nggi choragi
da sanoat to‘ntarishi va buyuk fransuz inqilobidan boshlandi. Industri
al kapitalistik jamiyatning so‘nggi uzoq boMmagan parvozi XX asming
50-60-yillarida kuzatiladi. Uning nihoyasi deb 1973-yilni hisoblash
mumkin. Sobiq sovet tarixshunoslarida insoniyat tarixidagi yangi eraning
boshlanishi 1917-yilda Rossiyadagi Oktyabr inqilobidan boshlanadi deb
qabul qilinadi.
Lekin XX asming so‘nggi o‘n yilligidagi voqealar Oktyabr to‘ntarishi
faqat industrial jamiyatning so‘nish davridagi o‘z tushkunligidan chiqish
yoMlaridan biri sifatida sotsialistik g'oyalam i amalga oshirish yoMiga
o‘tish bilan tushkunlikdan qutulish uchun boMgan yirik to‘ntarishlardan
biri ekanligini ko‘rsatdi. Lekin insoniyat juda qimmatga tushgan tajriba-
dan ba’zi bir foydalami o‘zlashtirib, bu yoMdan bormadi. U kapitalizm
143
R. RAJABOV
va sotsializm ning buyuk qaram a-qarshiligidan uchinchi postindustrial
jam iyatning shakllanish y o iin i tanladi. Shuning uchun zam on tarixini
ajralgan vaqti deb X X asm ing so‘nggi choragida industrial jam iyatdan
postindustrial sivilizatsiyaga o ‘tish deb hisoblash mumkin.
Tarixiy progress qonuniyatlari nuqtai nazaridan industrial sivilizatsi
yaning quyidagi o ‘ziga xos xususiyatlarini belgilash mumkin:
1. M illiy va dunyo m iqyosida jam iyatning ikki xillikda o ‘sishi siklik
dinam ikaning qonuniyatlarini yanada aniq ko ‘rinishi uchun sharoit yarat
di. 0 ‘n yillikda bir m arta davriylikda rivojlangan m am lakatlar (barcha
dunyo x o ‘jaligi va uning chegaralari kengashi b o ‘yicha)da iqtisodiy tush-
kunliklar yuz beradi.
Yarim asrlik (Kondratyev) sikllam ing chiziqlari aniqlana boshlandi.
Bu texnologik ukladlar texnika avlodlarining yangilanish ritmi ham da ij
timoiy hayotning boshqa sohalarini to ‘lqinsimon spiral ko‘rinishdagi di-
nam ikasining an’analari, XIX -XX asr boshlarida tushkunliklar ritm i aniq
paydo b o ‘la boshladi. I va II jahon urushlari sikllarning m aromli yuris-
hini buzdi. Urushdan keyingi yuksalish boshqariladigan bozor iqtisodi-
yotiga tushkunliklardan qochish m um kinligi um idlarini tu g ‘dirdi. Lekin
1973-1974-yillardagi chuqur jahon tushkunligi navbatdagi Kondratyev
siklining tushkunlik fazasi bilan mos kelib, bu xom xayollam i tarqatib
yubordi. Shu vaqtdan boshlab o ‘rta muddatli jahon iqtisodiy tushkunlik-
lari havas qiladigan m untazam lik (1980-1982, 1991-1993-yillar)da tak-
rorlana boshladi.
2
. 0 ‘sib boradigan m exanizatsiya, avtom atizatsiya va ishlab chiqa
rishning konsentratsiyasi, m ashinalar tizim ining tarqalishi bir texnolo
gik xalqaga m ahkam bog‘langan nafaqat alohida korxona, balki qator
m am lakatlar hajmi (xalqaro m onopoliyalar)da, vaqt o ‘tishi bilan global
hajm lar (transmilliy korporatsiyalar)da jam iyatning o ‘zaro bir-biri bilan
bog‘langan katta, o ‘rta va kichik tizim larning m ajm uasiga aylantirdi.
Eski avtonom iyani y o ‘qotib, yangi ritm da ishlaydigan yuksalishlar va
turg‘unliklar, tushkunliklar va yangilanish fazalarini boshidan kechiradi-
gan sinxronlashgan to ‘plam ga aylandi.
Industrial jam iyat texnologiyalarga ustuvor o ‘rin beradi. Texnik prog
ress m ahsulotning raqobatbardoshligi va iqtisodiy o ‘sish asosida yotadi.
Fan yutuqlari, eng avvalo, insoniyat yutug‘i m um kin bo‘lgan sohalarga
asoslanadi.
144
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
3. Inson industrial tizim da mashinalaming ijodchisi boMadi, ular-
ni quradi va ishlatadi. Uning ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan,
mashinalashgan ishlab chiqarish endilikda insonni o ‘ziga yanada ko‘proq
bo‘ysundiradi. Unga hayot ritmini taqab qo‘yadi. Texnika avlodlarining
almashinuvi ishsizlik xavfini tug‘diradi.
Mashinalashgan ishlab chiqarishning gumanizm davri tugadi. Bu ma-
daniyatda o‘z ifodasini topdi. Mashinalashgan, standartlashgan milliy har
xillikdan mahrum qilingan gumanizm davri merosi bilan aloqasini uzgan
ommaviy madaniyat paydo b o id i, qaysiki, u industrlashgan aksil mada-
niyatga aylana boshladi. Ayniqsa, bu XX asrda industrial sivilizatsiya-
ning so‘nish fazasida yaqqol ko‘rindi.
0
‘tish davrida ma’naviy muhitning tushkunligi yarim asrga cho‘zildi.
Tarixga ketayotgan industrial va mingyillik sikllar so‘nishda badbashara
shakllami qabul qila boshladi.
4. Industrial davr iqtisodiyotida qarama-qarshi an’analar kuzatiladi.
Ishlab chiqarish kuchlarining qudratli va uzoq yuksalishi rivojlangan
mamlakatlarda aholining keng qatlamlari turmush darajasining o ‘sishida
uning yutuqlari, so‘zsiz fanning yirik texnologiyalari qo‘llandi. Buning
natijasida industriyaning o‘sib borayotgan qudrati va mehnat unumdorli-
gi o ‘n martalab o‘sdi. Ko‘pchilik oilalar uchun televizor, maishiy texnika,
avtomobillaming tez-tez almashtiriladigan rusumlari, turistik sayohatlar
odatdagi hoi bo‘lib qoldi. Lekin bunday taassurot qoldiradigan progress-
ga juda o‘gir to'lovlar evaziga erishildi.
Milliy va global takror ishlab chiqarishning buzilgan tuzulmasining
istiqboli yo‘qligi yanada yaqqol ko‘rina boshladi. Rivojlangan ozgina
mamlakatlaming gullab- yashnashi va farovonligi rivojlanayotgan raam-
lakatlaming mehnat va tabiiy resurslarini shafqatsiz ekspluatasiya qilish-
ga asoslangan. Erkin raqobat davridan faqat xotiralar qoldi.
Iqtisodiyotni aksiyalash orqali monopoliyalar hukmronligi boshlandi.
Ular keyin kuchli davlat apparati bilan birlashib ketdilar. XX asrning ik-
kinchi yarmida transmilliy korporatsiyalaming jadal yuksalishi kuzatildi.
Ular dunyo iqtisodiyotining yetakchi sohalarida jahon iqtisodiyotining
qudratli integratorlariga aylandilar. Tashqaridan qaraganda, kapital de-
mokratiyaga yaqinroq bo‘ldi. Aholining aksiya va obligatsiyalarga ega
bo ig an , o‘sib borayotgan qatlamlari mulkdorlar deb e’lon qilindi. Lekin
bu yolg‘on demokratiya pardasi orqasida tor elita qatlamining iqtisodiy
va siyosiy qudrati yashirindi.
145
R. RAJABOV
5.
Industrial davm ing siyosiy, davlat huquqiy tizim ida qaram a-qarshi
an’analar mavjud edi. Iqtisodiy kuch-qudratning konsentratsiyasi siyo
siy hokim iyatning dem okratiya pardasi bilan yashiringan diktaturaga olib
kelm asligi m um kin emas edi. Bu umumiy a n ’anaga aylandi va totalitar
tuzum lam ing o ‘m atilishida o ‘z ifodasini topdi. Totalitar tuzum lar chuqur
tushkunlik va to ‘s-to‘polon sharoitlarida, (1917-yilda R ossiyada bolshe-
viklar zo ‘ravonlik bilan hokim iyatni egalladilar) b a’zida hokim iyatga de-
mokratik y o ‘l bilan keldilar (misol uchun, 1933-yil G erm aniyada fashizm
diktaturasining saylovlar natijasida hokim iyatga kelishi).
Mafkuraviy ta ’sir qilishning qudratli industrial vositalari bunday tu-
zum uchun asos yaratdi. Kishilarning siyosiy qarashlarini y o ‘naltirdi va
ana shu asosida om m aviy siyosiy partiyalarni shakllantirdi.
A gar ilgari siyosiy hukm ronlik uchun kurash hokim iyatga m a’lum
bir sin f qatlam yoki ustuvor dinning m onopoliyasida o‘z ifodasini top-
sa, endi industrial jam iyatda u yoki bu siyosiy partiyalam ing saylovdagi
g‘alabasining natijasi asosida hukm ron elitani shakllantirish imkoniyati
paydo b o ‘ldi.
Bu davrda bir (SSSR), ikki (AQSH, Buyuk Britaniya) va k o ‘p par-
tiyali tizim lar (Fransiya, Germ aniya, Italiya) shakllandi. Saylov asosida
hokim iyatga kelgan partiyalar davlat boshqaruvida asosiy lavozimlarni
egalladilar.
Bu jarayon totalitar davlatlar (SSSR, Germ aniya, Ispaniya, Portugali-
ya)da o ‘z ifodasini topdi. H ukm ron partiya siyosiy hayotning m arkazida
asosiy qism bo‘ldi. Siyosiy partiyalam ing rahbarlari, nufuzli siyosatchilar
va davlat boshqaruvi elitasining bir-biriga qo‘shilib ketish holati yuz ber
di. Totalitar davlatlarda jam iyatda bir m afkuraning m onopol hukm ronligi
o‘m atildi ( SSSR, Germ aniya, Xitoy).
Industrial jam iyatda barcha fuqarolar va ijtimoiy qatlam lam ing qo-
nun oldida tengligini tan olishga asoslangan huquqiy m unosabatlam i
boshqarishda qonun ustuvorligining huquqiy tartibi qaror topdi. Industri
al sivilizatsiyaning davom iyligida siyosiy hayotning barcha m uassasalari
harakatida bir necha fazalar aniq ko‘rinadi. Q ator burjua dem okratik inqi-
loblar (Niderland, Fransuz, Shim oliy A m erika va boshqalar) natijasida
buijua dem okratiyasining tarqalish va qaror topish davri; XIX asm ing
ikkinchi yarm ida rivojlangan m am lakatlar (Buyuk Britaniya, Germ aniya,
AQSH va boshqalar)da demokratiyaning tantanasi; XX asm ing 20-yillarida
146
jah o n sivilizatsiyalar! tarixi
vii yuz yillikning deyarli oxirigacha totalitar davlatlarda so‘nish v a o ‘z
i|aram a-qarshiliklariga o ‘tish kabilar.
Tayanch ib o ra la r: m anufaktura davri, ilmiy texnika inqilobi, uch
I’aza, o ‘tish davri, musulmon modeli, dunyo dinlari, jahon im periyalari,
sanoat inqilobi, industriya arafasi, Renessans, m ustam laka im periyasi,
Kondratyev sikli, totalitar, siyosiy partiya, elita, fashizm, qonun ustivor-
ligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |