Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

2-M AVZU:  Q A D IM G I  JA M IY A T L A R  O D A M I
1. 
Homo sapiens kuchlarining о ‘sishi va ularning taraqqiyoti.  2.  Qa­
dimgi jam iyatlar odamlari qobiliyati va ehtiyojlarining о ‘sishi.  3.  Inson
 
bilim va ко 'nikmalarining progressi.  4. Inson faoliyati motivlari va man-
 
faatlari dinamikasi.
1. 
Homo  sapiens  kuchlarining  o ‘sishi  va  ularning  taraqqiyoti.
 
Jam iyatdagi  barcha o ‘zgarishlam ing ildizi, uning boshlang‘ich bo'linm as 
atomi  -   inson,  uning  ehtiyojlari  va  ko ‘nikmalari,  faoliyatining  m otiv va 
m anfaatlarining o ‘sishidan  izlash  lozim.
Birinchi  uch  sivilizatsiyalar  -   qadim gi  jam iyatlarda  insonda  qan­
day  o ‘zgarishlar  sodir  b o ‘ldi?  Zam onaviy  odam ning  shakllanishi  pale- 
olit  nihoyasida  tugallandi.  Etnograflar  va  tarixchilam ing  tasdiqlashicha, 
odam ning  biologik  tip  sifatida  rivojlanishi  tugallangan.  Yaratilgan jam i­
yat  sharoitida  turni  paydo  qiladigan  kuch  sifatida  biologik  tanlov  qonu- 
ni  to ‘la  am alga  oshib  boMdi,  lekin  odam ning  biologik  evolyutsiyasini 
to ‘xtagani to ‘g ‘risidagi xulosalar xatodir.  Biror-bir urug‘  yoki tur bunday 
evolyutsiyani  najotsizlikka  tushib  qolish  xavfi  ostida  va  atrof-m uhitni 
keskin  o ‘zgartirish  natijasida  o ‘zining  mavjudligini  ta’minlashi  mum kin 
emas.  Tarixiy vaqtga qaraganda,  biologik vaqtning ohangi  anchagina se- 
kinroq  va  bir  necha  m ing  yillar  davom ida  to ‘planib  qoladigan  biologik 
turdagi  o ‘zgarishlar,  sakrash  fursati  sezilm asligi,  ko'rinm asligi  mumkin. 
Haqiqatdan,  vorisiylik  va  o ‘zgaruvchanlik,  bioijtim oiy  genotip,  ijtimoiy 
boshlanish,  ijtimoiy  dinam ika v a genetika qonuniyatlarining roli  oshadi.
B irinchi  uch sivilizatsiya davom ida insonda bioijtim oiy m avjudot si­
fatida  qanday  o ‘zgarishlar  bo‘ldi?  Bu  davrda  bosh  m iyaning  hajmi  va 
inassasi  sezilarli  o ‘zgarm adi,  lekin  uning tuzilishi  murakkablashdi.  Bun- 
ga bir tom ondan  uning faoliyat turiarini  kengayishi va k o ‘payishi,  takror 
ishlanadigan  va beriladigan  axborotning k o ‘p m arta o ‘sishi  sabab  bo‘ldi. 
B oshqa tom ondan  inson  iste’mol  qiladigan  oziq-ovqat xilm a-xilligining 
ko‘payishi,  m iya faoliyatini  faollashtiradigan  ovqatda oqsil  m ahsulotlari 
va vitam inlardan foydalanish kengaydi.
Bu  yerda  asosiy  yutuq  -   ikkinchi  signal  tizim ining  o ‘zlashtirilishi, 
atrof dunyoni  qabul  qilish  qobiliyati,  uning  imkoniyatlari  va tahdidlarini 
nafaqat  bevosita  qabul  qilish,  balki  so‘z  yordami  bilan  -  dastlab  og‘zaki 
(bunday qabul qilishning ibtidoiy ko‘rinishi ba’zi  oliy m av ju d o tla r-  may-
73

---

R.  RAJABOV
m unlar  va  delfinlarda  kuzatiladi),  keyin  esa  u  ram zlar  yordam ida  yoz- 
m a bo ‘ldi.  Bu keyingi  avlodning tirik qolishi  va rivojlanishi  uchun  zarur 
bo'lg an   maMumotlami  to ‘plash  va  uzatish  im koniyatini  kengaytirdi.  In­
son  m iyasining chap yarim  shari  funksiyasining  o ‘sishiga yordam   berdi. 
Shu bilan bir vaqtda inson aqliy qobiliyatlarining differensiyasi kuchaydi. 
Zakovat  potensiali  neolit jam iyatida  nisbatan  sezilarli  boMmagan  aql  -  
zakovat antik jam iyatda sezilarli hajm larda o ‘sdi.
Insoniyatning  jism oniy  tuzilishi  m ing  yillar  davom ida  sezilarli 
o ‘zgarmadi.  O dam ning b o ‘yi  hozirgidan  k o ‘ra,  past boMgan. Antropolog 
olim M .M .G erasim ovning rekonstruksiyasiga k o ‘ra neolit odam ining tas­
hqi qiyofasi hozirgidan am alda farq qilmagan. Faqat mil. a w . 30-25 ming 
yilliklarda uch katta irq -  m ongoloid (Osiyo -  Amerika), negroid, avstra- 
loid  (ekvatorial)  va  yevropoid  (Yevropa  -   O siyo)  shakllandi.  U lam ing 
orasida oraliqdagi  va aralash  (gibrid) tiplar m avjud.
Lekin  irqlardagi  farqlar  genetik  kodda  q o ‘yilgan  va  k o ‘pgina  bir xil 
boMmagan tabiiy  yashash  sharoiti  bilan  bogMiq  boMgan  farqlar turli  irq- 
lam ing  vakillarini  aqliy  va jism oniy  qobiliyatiga  sezilarli  ta ’sir  ko‘rsat- 
maydi.  Odam ning evolyutsiyasi va uni takror ishlab  chiqarish  oila orqali 
am alga oshadi. O ilaning funksiyalari va ahamiyati uch sivilizatsiya davo­
m ida jiddiy o ‘zgardi  va ancha o ‘sdi.  Oilaning biologik funksiyasi  insoni­
yat urugMni kishilar avlodlar almashuvi asosida davom  ettirishdir. Odatda 
oila  uch  aralash  avlodni  birlashtiradi:  faol  harakat  qiladigan  (kattalar), 
yetishib  keladiganlar (bolalar) va ketadiganlar (qariyalar)dir.
Irqlarga  ajralish  farazlarga  k o ‘ra  bundan  90-m ing  yil  oldin  neoan- 
tropning Afrikada,  Osiyo va Yevropani  kirib kelishidan  boshlanib asosan 
bundan  50  m ing  yil  oldin  tugallandi.  Hozirgi  zamonaviy  odam  bir  tur- 
ga  mansub  insoniyatning  birligi,  kelib  chiqishining  um um iyligi,  tuzilis- 
hining  o ‘xshashligi,  avlodining  m a’lumligi  turli  irq  vakillari  o ‘rtasidagi 
nikohdan  kelib  chiqadi.  Barcha  odam larning  aqliy  va jism oniy  rivojla- 
nishining  um um iy  darajasi  bir  xil.  Hom o  sapiens  turi  ichida  uch  katta 
irq:  negroid, yevropoid va m ongoloid ajratiladi.  U larning  har biri  kichik 
irqlarga  boMinadi.  Irqlar  o ‘rtasidagi  farqlar  teri  rangi,  k o ‘z,  burun,  lab 
shaklining o ‘ziga xosligiga borib taqaladi.  Bu farqlar odam populyatsiya- 
larining m ahalliy tabiat sharoitlariga m oslashuvi natijasidir.
Odam ning  butun  yer  kurrasida  tarqalishi  irqiy  ajralishga  olib  keldi. 
Geografik hudud, iqlim, m a’lum bir hududda uzoq vaqt boshqalardan ajralib
7 4

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
yopiq yashash,  irqlam ing shakllanishida sezilarli ta ’sir qildi.  So‘nggi  pa- 
leolit odam larining bosh  chanoqlari  topilm alarida hozirgi  vaqtda m avjud 
insoniyat  irqiy  bo‘linishining  asosiy  xususiyatlari  yetarlicha  aniq  ifoda- 
langan.  Ular q it'a  chegaralari  bo‘yicha  aniq m os tushadi.  Yevropoid  irqi 
ko'proq  Yevropada, m ongoloid -  Osiyoda,  negroid irqi A frika v a Avstra­
liyada shakllandi vajoylashdi.  Chegara h u d u d la r- O 'rtayerdengizi, Yev­
ropa  qirg‘oqlari  yaqinida  negroid  irqi,  A frikada  -   yevropoid  guruhlari; 
Kavkaz v a  O 'rta   O siyoda  yevropoid  irqi  vakillari  o ‘m ashdi.  Janubiy  va 
Janubi-sharqiy  O siyoda negroidlar m ongoloid va yevropoidlar bilan ara- 
lashdi.  Uch asosiy  irqning m orfologik  har xillikda shakllanishida asosiy 
o'rinni  ikki  om il  egalladi -  turli  qit'alarda har xil  boMgan m uhitga m os- 
lashuv;  q it'alar o ‘rtasida yetarlicha keskin ajralib turadigan tabiiy  chega- 
ralar tufayli  butun  bir qit'alam ing bepoyon kengliklarida yopiq,  boshqa- 
lardan  ajralgan holda yashashga moslashuv.
Bir-birini  q o ‘llab-quvvatlash  v a  toMdirish  asosida  bu  tuzilm alar ja ­
miyatning ilk bo‘g ‘inida takror ishlab ehiqarish uzluksizligini ta ’minlay- 
dilar.  M ezolit  va  neolit  davrida  ochlik,  kasalliklar  (ba’zida  butun-butun 
oilalar,  urugMar o ‘lib ketar edi),  dushm an qabila -  urug‘lar bilan to ‘qnas- 
luivlar,  tabiat  ofatlaridan  odam lam ing  o ‘limi  yuqori  darajada  bo ‘ldi. 
Odamlarning  hayot  kechirishini  davom iyligi  25-35  yoshni  tashkil  qilib, 
avlodlar  alm ashuvining  tebranishi  15-20  yilni  tashkil  qilar  edi.  Keyingi 
sivilizatsiyalar davrida hayotning davom iyligi birm uncha uzaydi.
Ochlik va kasalliklardan  o ‘lim topish kamaydi,  lekin harbiy  to ‘qnas- 
huvlarda  halok  bo'lganlar  soni  keskin  o ‘sdi.  Ikkinchi  va  uchinchi  sivili- 
/ntsiyalarda aholining anchagina qismi qullar edi.  O datda ular oila qurish 
nnkoniyatidan  m ahrum  edilar.  U lam ing umri ham  qisqa edi.  Bu  esa aho­
lining o'sish ig a salbiy ta ’sir qilar edi. A holining zichligi daryo v a qirg‘oq 
bo'yluridan  tashqari ju d a past bo‘lib,  uning o ‘sishi ju d a sekin edi.  Hisob- 
larga  ko‘ra,  4.5  ming yil  davom ida (7000-yildan  2500-yilgacha) Yeming 
aholisi  bor-yo‘g ‘i  4  m arta (10  m ln dan 40  m ln gacha)  o ‘sdi.  Keyingi  2,5 
ming  yil  (jez  va  tem ir  asrining  boshlari)da  aholining  tabiiy  ko‘payish 
sur'ati  ancha o ‘sdi.  Aholi  soni  yangi  era  boshida  160  m ln kishiga yetdi, 
lekin  qadimgi  jam iyatning  tushkunligi  davrida  aholining  o ‘sish  su r'ati 
yanada sezilarli  pasaydi.
Insoniyatning bunday  soni biosferaga jiddiy ta ’sir k o ‘rsata olmas edi, 
lekin aholi zich joylashgan hududlarda insoniyatning faoliyati salbiy eko­
logik oqibatlarga olib keldi (yem ing eroziyasi,  sug‘oriladigan yerlam ing
75

---

R. RAJABOV
sho‘rlanib  ketishi,  o ‘rm onlam ing kesilib  ketishi,  yovvoyi  hayvonlarning 
ayrim turlarini y o ‘qolib ketishi).
Dehqonchilik  x o ‘jaligiga  o ‘tish  natijasida  oilaning  iqtisodiy  funksi- 
yasi  keskin o ‘sdi.  So‘qa  va plug  dehqonchiligi  asta-sekin jam o a doirasi- 
da  alohida  oilalam ing  m ashg‘uloti  b o iib   qoldi.  Plug  dehqonchiligining 
rivojlanishi  vaqtidan  dehqonchilik  mehnati  ayollam ing  qo‘lidan  erkak- 
larga  o ‘tdi va erkak oilaning  boshlig‘i  b o ‘ldi.  Yetishtirilgan  m ahsulot ja ­
m oa a ’zolari o ‘rtasida taqsim lanm aydigan bo‘ldi.  M ulk esa otadan uning 
o ‘g ‘illariga m eros qoladigan bo'ldi.  Ishlab chiqarish  vositalariga xususiy 
mulk asoslari shaklana boshladi.
Jam iyat  iqtisodiy  tuzulm asining  ilk  bo‘gini  b o ig a n   oilada  inson j a ­
m iyatning asosiy  ishlab  chiqaruvchi  kuchi  sifatida takror ishlab chiqarila 
boshlandi. Oilada asosiy dehqonchilik, chorva, hunarm andchilik,  shaxsiy 
ehtiyoj  buyumlari  ishlab  chiqarilib,  uy  x o ‘jaligi  olib  borildi.  Faqat  bir 
qism mehnat operatsiyalari va mahsulotlari jam oa mulki edi. Oilaning ichi­
da  m ahsulot  ayirboshlash  y o ‘q  edi.  Oilada  natural  ayirboshlash  m avjud 
bo‘lib,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot teng taqsim lanar edi.
Jez davrida iqtisodiy  ajralish va oilalam ing m ulkiy  tabaqalanishi  ku- 
chaydi.  M ulkdor  va  qashshoq  oilalar  ham da  qullar  paydo  bo‘ldi.  Erkin 
jam oachilar,  hunarm andlar  asosiy  soliq  toMovchilar  edi.  Antik  davm ing 
so‘ngida  qul  m ehnati  sam arasiz  bo‘lib  qoldi.  Q ullarga  oila  qurish,  yer- 
m ulkka egalik qilishga ruxsat etildi.  Qadimgi davrda 0 ‘rta O siyoda erkin 
jam oachilar,  hunarm andlar  asosiy  ijtimoiy  tabaqalar  bo‘lib,  qullar  soni 
kam boigan. Rim imperiyasida kelgusi feodal yer egaligining asosi -   kolo- 
nat vujudga keldi.
A sta  -   sekin  oilaning  ijtimoiy  funksiyasi  o ‘sa  boshladi.O ila  yerga 
egalik  qildi.O ila  patriarxal  bo‘lib  ota  m ulk  egasi  edi.  0 ‘sib  borayotgan 
avlod  oilada  ta'lim -tarbiya  oldi.  Bola  yuz  yillar  davom ida  to ‘plangan 
k o ‘nikm a  va  m alakalam i  oiladan  oldi.  Oila  ijtim oiy  genotipni  saqlaydi- 
gan  va meros  qilib  beradigan asosiy  b o ‘g ‘in  edi.  Jam iyatda tabaqalanish 
kuchayishi,  ijtimoiy  qatlamlar, toifalam ing paydo  bo‘lishi  bilan oila yor- 
dam ida m avjud ijtimoiy  farqlar m erosiy uzatildi.