Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Rad qilishga bardoshli bolgan vizantiya generallari algoritmi 
Vizantiyacha izdan chiqishga bardoshlilik (
Byzantine Fault Tolerance
(
BFT
)) deb tizimning ba’zi tarkibiy komponentlari yoki qismlari noto’g’ri yoki 

---

93 
chala ishlayotgan xolatlarda ham tizim o’z faoliyatini davom ettira olishi 
tushuniladi. Bunday rad qilishga bardoshli tizimni sovuq urush davrida harbiylar 
murakkab tizimlarning (
masalan DARPA - Defense Advanced Research Projects 
Agency tarmog’i
) to’xtovsiz ishlashini ta’minlab berish uchun ishlab chiqqanlar. 
Shunday qilib, taqsimlangan hisob-kitoblar va blokcheynlar sohalarida tizimning 
ishdan chiqmasligini 
Paxos 
(
ma'lumotlarni ikki bosqichli kommunikatsiya orqali 
uzatib, taqsimlangan tizimlarda konsensusga erishishga imkon beradigan 
algoritm
) va 
Tandermint
(
vizantiya generallari muammosini yengishga yordam 
beradigan yana bir consensus algoritmi
)lari ta’minlab bera oladilar. Bu 
algoritmlarni yoki protokollarni ishonchli bo’lmagan tugunlarga ega bo’lgan 
tarmoqlarda konsensusga erishishga yordam beradigan algoritmlar deyish mumkin. 
Shunday qilib, blokcheyn texnologiyasida asosiy urg’u bir rangli tarmoqlar va 
haqiqiylikning kriptografik aniqlanuviga qaratiladi. Texnologiyaning nomi esa 
informatsiyani bloklarga guruhlashdan kelib chiqqan desak to’g’ri bo’ladi. Bloklar 
zanjirining har bir bloki esa oldingi blokning kriptografik xeshini (
xesh algoritm 
yordamida hosil qilingan
) o’z tarkibiga oladi.
Istalgan inson mayner bo’lishi mumkin, ammo tranzaktsiyalar juda ham 
ko’payib ketganda elektr energiya narxi past bo’lgan xududlardagina mayning 
qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bitkoin blokcheynida har bir blok bir 
megabaytdan kam bo’lgan o’lchamli mingta tranzaktsiyadan iborat. 2009 yil 
yanvaridan ishga tushirigan bitkoin blokcheynida blok yechimini topganlik uchun 
mukofot ellik bitkoin bo’lgan va bu qiymat har 210 ming blokda ikki marta 
kamaytirilgan. Hozirgi paytda maynerlar bitta blok uchun 12,5 bitkoin oladilar, 
2021 yildan boshlab esa bu kattalik 6,75 BTC ga tushadi. Hozirgi davrda GHASH, 
IO, Ant-Pool, BW.COM, F2Pool… larga o’xshash bir qancha megapullar bitkoin 
topish 
(
mayning
)ga 
monopoliyaga 
egadirlar. 
Buni 
tushunish 
uchun 
Blockchain.info
saytidagi “
peredanocherez
” ustuniga qarash kifoya. Agarda biror 
bir inson, kompaniya yoki insonlar guruhi hisoblash quvvatlarining yarmidan 
ko’prog’ini nazorat qilishga erishsalar, buni tarmoqqa bo’lgan 51% li hujum deb 
ataladi. Chunki bu holatda u yoki ularning amallarni monopol ravishda tasdiqlashi 

---

94 
yoki rad etishi mumkin bo’lib qoladi. Bundan tashqari, ular o’z bitkoinlarini bir 
vaqtning o’zida ikki oluvchiga sotishlari ham mumkin bo’ladi. Bu ikki amalning 
qaysi biri tasdiqlanishi va qonuniy (
legitim
) bo’lishini mayning va blokcheyn 
tarmoq konsensusi yordamida aniqlanadi. Hozirgi paytda mayningga ajratilgan eng 
ko’p miqdordagi hisoblash quvvati