Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Bilimlar hosil 
qilish 
Bilimlar, 
ma’lumotlar, 
yangilklar
Jamiyatning 
mahsulot ishlab 
chiqarishi 

---

157 
natijasida paydo bo’ladigan bilimni namoyish qilishga imkon beradi. Muhitnimg 
holati haqidagi ma’lumotlar majmui sifatida tushuniladigan ”
bilim
” tushunchasi 
informatsiyaga nisbatan birlamchi deb aniqlandi. Xuddi shuning uchun ham 
“
raqamli informatsion iqtisodiyot
” dan “
bilimlarga asoslangan raqamli 
iqtisodiyot
” tushunchasiga o’tildi. Lekin “
bilimlarga asoslangan raqamli 
iqtisodiyot
” tushunchasi unchalik aniq emas va shuning uchun turli hil ilmiy 
iqtisodiy maktablarning namoyondalari tomonidan bir-biridan farq qiladigan bir 
qancha ma’nolarda talqin etilishi mumkin. Misol sifatida F. Xayekning “
tarqoq 
bilim
” kontsetsiyasini yoki P.N. Zavlin va L.A. Jolents, Polyak olimi Ya. Muyjel, 
Venger olimi B. Santo va boshqalarning ishlarida o’rganilgan “
innovatsion 
iqtisodiyot
” ni keltirish mumkin. Bilimlar iqtisodiyoti tizimi, uning tuzilishi, 
infratuzilmasi va uning faoliyati mahsullari tahlili A.I. Tatarkin, A. E. Koguta, 
N.L. Frolova va V.J. Kellening ilmiy ishlarida o’z aksini topgan /9/. Yangilik 
kiritishlar va uning raqamli iqtisodiyotdagi ahamiyatini Y. Shumpeter aniqlab, 
ularning man’bai sifatida raqobatning asosiy faktori bo’lgan korporatsiyalarning 
ilmiy faoliyatini ko’rsatgan. Ammo bu holda ham asosiy dominanta sifatida yangi 
g’oyalarni samarador iqtisodiy yechimlarga aylantira oladigan novator-tadbirkor 
insonning ijodi hisoblanadi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, Amerika iqtisodchisi 
R. Solou AQSH iqtisodiyotidagi quyidagi qiziqarli bog’liqlikni aniqladi: 
ishlatilayotgan kapitalning ko’paytirilishi mahsulot o’sishining 12,5% gagina 
sabab bo’ladi, qolgan 87,5 % li o’sish esa texnologik o’zgarishlarga bog’liq bo’lar 
ekan. Shundan so’ng, texnika va texnologiyaning rivojlanishini o’rganadigan bir 
qancha soha mutahassislari, shu jumladan, iqtisodchilar ham ishlab chiqarish 
o’sishining asosi - kerakli joyda, kerakli vaqtda va kerakli iqtisodiyot tarmoqlariga 
ilmiy-texnologik yangiliklar kiritish ekanligini ta’kidladilar. Iqtisodchi P.N. Zavlin 
fikricha /10/, iqtisodiyot mahsuloti sifatida bilimlarga asoslangan yangiliklar 
kiritish ishlab chiqarish usuli, ilg’or texnologiya, hizmat ko’rsatish turi, tashkiliy 
tuzilish, moliyaviy yoki ilmiy izlanish faoliyati ko’rinishida bo’lishi mumkin.Ya. 
Muyjel va L.A. Jolents esa bilimlar natijasida vujudga kelgan yangilikni “
ilmiy 
g’oya yoki texnik ixtironi amaliy foydalanishgacha olib kelish jarayoni”
deb 

---

158 
tushuntirishadi. Rossiya olimlaridan V.J. Kelle fikriga ko’ra esa, bilimlar asosidagi 
raqamli iqtisodiyotning poydevori yangi texnologiyalar va yangi mahsulotlarni 
yaratish, loyihalash, ishlab chiqarish va tarqatishda ilm-fanni keng miqyosda 
qo’llashdir. A.I. Tatarkinning fikricha, bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyot 
sharoitlarida ilmiy-texnik bilimlarning amaliyotda qo’llanilishi natijasida yangi 
mahsulot sifatidagi (
mahsulot turi, hizmat turi, texnologiya, tashkiliy usul va 
boshqalar
) “
raqamli innovatsiyalar
” hosil bo’lib, ulardan foydalanish iqtisodiy 
yoki ijtimoiy samaralarga olib keladi. Ammo raqamli innovatsiyalarni yangi 
texnologiya va yangi mahsulotlar sifatida moddiy ishlab chiqarishdagina bo’ladi 
deb tushunish xato bo’lar edi. Ular inson faoliyatining istalgan sohasiga mansub 
bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham raqamli innovatsiyalarni ularning tarqalishi 
va ishlatilishi, ulardan qanday foydalanilishi, yangililik darajasi va boshqalarga 
nisbatan ham farqlash mumkin. Shunday qilib, raqamli innovatsion iqtisodiyot 
bilimlarni yuqori darajada tashkillashtirish asosida yoki bilimlarga asoslangan 
iqtisodiyot sharoitlarida amalga oshiradi. Undan so’ng paydo bo’ladigan raqamli 
iqtisodiyot esa ishlab chiqarishning yangi faktori – informatsiyani ajratib olish va 
uni keng miqyosda ishlatish bilan bog’liq bo’ladi. Zamonaviy bilimlar va 
informatsiyadan foydalanish asosida uyshtiriladigan ijtimoiy ishlab chiqarishning 
mahsuloti sifatida yangiliklar kiritish yoki raqamli innovatsiyalar vujudga kelsa, 
ularning ishlab chiqarilishi, taqsimlanishi, almashinuvi va iste’moli raqamli 
innovatsion iqtisodiyot borligidan darak beradi. Ushbu iqtisodiyot an’anaviy 
iqtisodiyotning barcha sektorlarini isloh qilish va rivojlantirish uchun tom 
ma’nodagi imkoniyatlar yaratib beradi. Shu jumladan, bu holat depressiv, stagnant 
va rivojlanib kelayotgan holatlardagi milliy iqtisodiyotlarga ham tegishlidir. 
4