Ращим щасанов

4-БОБ
ШАРқ УЙ/ОНИШ ДАВРИ РАНГТАСВИРИ
4.1. Шарқ мўжаз рангтасвири (миниатюра) мактаблари

Маълумки, ўрта аср Шарқ мамлакатларида тасвирий саньат соҳасида ўйғониш рўй берди. Айниқса, тасвирий санъатнинг мўъжаз рангтасвир деб номланувчи тури, китоб графикаси билан боғлиқ ҳолда кенг ривож топди. Натижада Араб (Бағдод), Эрон (Табриз), Исфахон, Шероз, Турк, Моворауннаҳр, Хиндистон, Озарбайжон, Ҳирот, Бухоро, Самарқанд мўъжаз рангтасвир мактаблари пайдо бўлди. Бу мактабларнинг тепасида Мирақ наққош, Камолиддин Беҳзод, қосим Али, Устод Гунг, Абдуллоҳ Ибн Фазил, Оға Мироқ, Кесу, Устод Шамсиддин, Абдул Боқи Табризий каби бир қатор рассомлар турар эдилар.

Ҳирот (Афғонистон) мўъжаз рангтасвир мактаби. ХУ асрда Ҳиротда шаклланган бу йўналиш нафис қўлёзма китобларга талаб ошиши натижасида вужудга келган. Ўша асрнинг 20-йилларда бу санъат тури Табризда Сайид Аҳмад, Хожа Али, Самарқанддан Жафар Табризий каби мусаввирлар келганларидан сўнг шаклланди. Унинг ривожига Шоҳруҳ, Гавҳаршоҳ, Бойсунқур Мирзо, Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоийларнинг таъсири катта бўлди.
Ҳиротлик муссавирлар асарларида умумийлик кам, ўзига хослик кўп бўлиб, уларда одам тасвири заминида боғлар, тиниқ сувлар, кўл, ҳовуз, кошинли бинолар тасвирланади.
Ҳирот мўъжаз рангтасвир мактаби вакиллари қаторига Мавлоно Ҳалил Мирзо, Шоҳруҳий, Камолиддин Беҳзод, Мирак Наққош, Хўжа Муҳаммад Наққош, Шоҳ Музаффарларни киритиш мумкин.
Ҳирот мактабининг энг яхши асарлари қаторидан Саъдийнинг “Гулистон” (1427 йил), Навоийнинг “Ҳамса” (1431 йил), Фирдавсийнинг “Шоҳнома” (1424-1431-йиллар) асарларига ишланган расмлар ўрин олган. Бу асарлар Санк-Петербурдаги Эрмитажда, Теҳрондаги Гулистон саройида сақланмоқда. Ҳирот миниатюра мактабининг йирик вакили Камолиддин Беҳзод ҳаёти ва ижодини ўрганишга алоҳида вақт ажратилган бўлиб, бу хақда қўлланманинг кейинги фаслларда баён этилган.
Беҳзоднинг йирик наққош қосим Али, Хўжа Муҳаммад Наққош, Шоҳ Музаффарлар билан ҳамкорликда Низомийнинг “Ҳамса” сига ишлаган миниатюралари Лондондаги Британия музейида сақланмоқда.
Беҳзод эса фақат китоблар учун расмлар ишлабгина қолмай, балки портрет, жанг, ов, зиёфат, қабул маросимлари каби кўринишларни ҳам тасвирлаган. 44-расм.
Ҳирот мўъжаз рангтасвир мактаби Ўрта Осиё ва Ҳиндистон миниатюра мактабларининг ривожига катта ҳисса қўшган.