Рашидов октам юнусович, тоймуҳамедов иброхим рихсибоевич, алимов ильхомжон икромович, тожиев рахматулло рахмонович “пул, кредит ва банклар”

IX – БОБ. СУҒУРТАЛАШ ВА СУҒУРТА ИШИ
 
9.1.Суғуртанинг иқтисодий моҳияти, унинг зарурлиги 
функциялари. 
Бозор иқтисодиёти чукурлашиши билан суғуртанинг иқтисодий 
тизимдаги ўрни тубдан узгариб, суғурта компаниялари бозор шароитида 
тулақонли хўжалик субъектларига айланадилар. Суғурта ишлаб чиқариш 
муносабатларининг чамбарчас қисми бўлиб ҳисобланади. Бозор 
иқтисодитёти шароитида ҳар хил рисклар мавжуддир шу сабабли уларни 
суғурталаш кераклиги шартдир. 
Суғурта иқтисодий тушунча бўлиб молия тизими билан боглиқдир. 
Молия каби, суғурта пулнинг қийматини ўзгариши билан боғлиқ, чунки 
тегишли пул маблағларини шаклланиши ҳамда уларни тақсимланиши ва 
қайта тақсимланишига таъсир кўрсатади. 
Суғурталашнинг қўйидаги иқтисодий белгиларини алоҳида 
кўрсатиш мумкин: 
1. Суғурталаш жараёнида пулнинг қайта тақсимланиши пайдо 
бўлади, чунки у чиқаришдаги моддий зарарни олдини олиш учун рискини 
суғурталаш заруриятидан келиб чиқади. 
2.Суғурталаш жараёнида пулни кайта таксимлаш муносабатлари 
келиб чиқади, чунки бирор бир хўжаликда вужудга келадиган зарар 
оқибатини қоплаш учун бошқа зарар кўрмаган хўжаликлардан олинган 
суғурталаш маблағлари эвазига суғурталаш олиб борилади. 
3. Суғурта фондида жамғарилган маблағлар уз мулкини ёки уз 
фаолиятини суғурталаган шахсга қайтиб келади. Суғурта тўловларини 
хажми суғурта тарифлари асосида белгиланади. Суғурта тўлов тарифлари 
эса уз навбатида икки қисмдан ташкил этилади: биринчи қисм юз 
берадиган салбий оқибатларни қоплаш учун мулжалланган.

---

417 
Иккинчи қисми эса суғуртани ташкил этган суғурта ташкилотини 
ҳаражатларини қоплашга сарфланади. 
Ишлаб чиқаришда рискларни объектив ва субъектив омиллар 
таъсирида мувафакиятсизликка учраган, ишлаб чиқарувчига зарарли 
оқибат юз берганда бу оқибатни тезроқ бартараф этилишига, ишлаб 
чиқаришни тўхтаб қолмасдан ривожланишига имкон берадиган иқтисодий 
ҳамда ҳуқуқий воситаларнинг самарали турларидан бири-бу рискларни 
суғурталашдир. Ишлаб чиқарувчини мол-мулкини интеллектуал ва бошқа 
бойликларининг турли қўшилмаган зарар, воқеа-ходисалар юз бериши 
туфайли вужудга келиши мумкин булган зарар оқибатининг олди 
олинишидир. 
Суғурта яъни табиий ёки ижтимоий сабабларга кура шахсниниг 
хаёти, соғлиги ёки мол-мулкига зарар этиш эхтимолини олдиндан тутиш, 
ана шундай зарарли оқибат юз берганида жабр қурган томонга зарар 
ўрнини суғурталовчи маблағлари ҳисобига тулиқ ёки қисман қоплаб 
бериш йўли билан суғурта ходисасини салбий оқибатлари таъсирини 
камайтиришга қаратилган фаолияти суғурталаш деб аталади. 
Шахсий суғурта инсон хаётига, меҳнат қобилиятига ва соғлигига 
зарар етканда турли рисклардаги химоя қилиш шакли бўлиб ҳисобланади. 
Шахсий суғурта шартномаси фуқаролик-ҳуқуқий битим бўлиб, суғурта 
тўловларини ундириб олиш, суғурта ходисаси юз берганда етказилган 
зарарни қоплаш ёки суғурта тўловини қайтариш мажбуриятини уз 
зиммасига олади. 
Шахсий суғурта шартномалари мажбурий ва ихтиёрий, узоқ ва қисқа 
муддатга мулжалланган бўлиши мумкин. Ҳар бир суғуртага тури буйича 
шартнома тузилади.Шахсий суғурталаш қуйидаги турлардан ташкил 
топади: 
а) хаётни суғурталаш ва бахтсиз ходисалардан суғурталаш 
б) никохни ва бошқа туғилинишни суғурталаш: 

---

418 
в) болалар хаётини суғурталаш: 
г) гуруҳ. бахтсиз ходисалардан суғурталаш 
д) гуруҳ касалликлардан суғурталаш ва хх. 
Суғурталаш аввало суғурта шартномаси тузиш билан бошланади. 
Суғурта шартномаси тузиш учун қуйидаги хужжатлар талаб қилинади: 
Шахсий ариза, Аризада суғурта тури, қушимча кафолатлар, суғурта 
суммаси, суғурта мукофотларини тулаб туриш муддатлари кўрсатилади. 
Суғурталашни амалга ошириш узига ҳос муҳим муносабатларни 
келтириб чиқади. Ушбу муносабатлар суғурталаш жараёнида иштирок 
этувчиларнинг ҳар хил суғурта манфаатлари билан боғлиқдир. Бундан 
ташқари суғурталаш жараёнида вужудга келадиган муносабатлар ҳар хил 
суғурталаш объектлари, суғурталаш турлари ва бошқа омиллар билан 
богликдир. Шу муносабат билан суғурталашда қўлланиладиган барча 
ибораларни тугри тушуниш ва талкин қилиш катта аҳамиятга эгадир. 
Шундан келиб чиқиб, бизнинг фикримизча қуйидаги муҳим ибораларга 
таъриф берилса мақсадга мувофиқ булур эди деб уйлаймиз.