Рашидов О. Ю., Тоймуҳамедов И. Р., Алимов И. И., Тожиев Р. Р. Пул, кредит ва банклар: Дарслик. –Т.: Тдиу, 2009. 439

Солиқларнинг турлари ва уларга тасниф.

Маълум-ки, ҳозирда дунё мамлакатларида жуда хилма-хил ва кўп миқдордаги солиқлар амал қилади. Ҳар бир алоҳида олинган мамлакатда ўзига хос солиқлар амал қилади. Баъзи мамлакатларда амал қилаётган солиқлар бошқа мамлакатлар солиқларига ўхшаб кетади, бошқаларга умуман фарқ қилади. Солиқларни амал қилиши мамлакатнинг тарихий, географик, иқтисодий ва ижтимоий ҳолатидан келиб чиқади.
Ҳалқаро амалиётда солиқларни таснифлаш учун турли мезонлардан фойдаланиладилар. Хозирги замон солиққа тортиш амалиётида солиқларни гурухларга ажратишда қуйидаги тамойиллардан кенг фойдаланиладилар.
Солиқларнинг ундирилиши даражасига (бюджет тизими бўғинига ўтказиш) асосан – умумдавлат ва махаллий солиқлар. 1997 йил 24 апрелда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси тўғрисида»ги қонунига асосан умумдавлат солиқларга қуйидагилар киради:

1. 
   юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи;
   
2. 
   жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи;
   
3. 
   қўшилган қиймат солиғи;
   
4. 
   акциз солиғи;
   
5. 
   ер ости бойликоаридан фойдаланганлик учун солиқ;
   
6. 
   экология солиғи;
   
7. 
   сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ; Махаллий солиқлар ва йиғимларга қуйидагилар киради:
   

1. 
   мол-мулк солиғи;
   
2. 
   ер солиғи;
   
3. 
   реклама солиғи;
   
4. 
   автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун солиқ;
   
5. 
   савдо-сотиқ қилиш ҳуқуқи учун йиғим, шу жумладан айрим турдаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғимлари;
   
6. 
   юридик шахсларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни рўйхатга олганлик учун йиғим;
   
7. 
   автотранспорт тўхташ жойидан фойдаланганлик учун йиғим;
   
8. 
   ободончилик ишлари учун йиғим.
   

Биз юқорида таъкидлаб ўтканимиздек, солиқ тизими доимо ривожланиб ва такомиллашиб боради. Давлат ўз манфаатларидан келиб чиқиб баъзи солиқ турларини бекор қилади ва ўз вақтида мақсадли янги турларини амалиётга киритади. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини ривожлантириш даражасига асосан ва бюджет даромадларини кўпайтириш мақсадида амалиётга қуйидаги янги солиқ турлари киради:

1. 
   ижтимоий инфраструктурани ривожлантириш учун солиқ;
   
2. 
   жисмоний шахслардан бензин, дизель ёқилғиси ва транспорт учун газ истеъмоли учун олинадиган солиқ;
   
3. 
   мактаб таълими фонди учун мажбурий ажратмалар.
   

Бу юқорида киритилган солиқлар ва йиғимлар сабабли қуйидаги солиқлар ва йиғимлар бекор қилинди:

1. 
   реклама солиғи;
   
2. 
   автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун солиқ;
   
3. 
   экология солиғи;
   
4. 
   савдо-сотиқ қилиш ҳуқуқи учун йиғим ( бу йиғим фақатгина алкогол махсулотлар билан улгуржи савдо-сотиқ ва қимматбаҳо тош ҳамда қимматбаҳо метал махсулотлари билан савдо-сотиқ ҳуқуқи учун сақланиб қолган).
   

Умумдавлат солиқлари Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатлари билан жорий этилади ва республиканинг бутун ҳудудида ундирилади. Махаллий солиқлар ва йиғимлар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти органлари томонидан жорий этилади. Бу махаллий солиқлар ва йиғимлар ставкаларининг энг
.қори миқдорлари Ўзбекистон Республикаси вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади.
Ўзбекистон Республикасида амалдаги қонунчиликка асосан махаллий бюджетлар даромад ва харажатларини тенглаштириш мақсадида умумдавлат солиқлари ҳар йили қонуний тартибга белгиланадиган нормативлар бўйича тегишли бюджетлар ўртасида тақсимланади.
Солиқ солиш объекти бўйича – бевосита ва билвосита солиқлар. Бу ерда муаллиф солиқларнинг бу атамаси бўйича ўз фикрини билдиради. Иқтисодий адабиётда солиқларни объекти бўйича гуруҳлашда кўп иқтисодчи олимларимиз тўғри ва эгри солиқлар деган атама тарафдорлари ҳисобланади. Бизни бунга ўз эътирозимиз мавжуд. Буни исботлашга ҳаракат қиламиз. Россия Федерациясида иқтисодчи олимлар солиқларни солиқ солиш объекти бўйича гуруҳлаганларида солиқларни «прямие и косвенные налоги» деган атамадан фойдаланадилар.агарда бу атамаларни русчадан ўзбек тилига тўғридан-тўғри ўгирсак у ҳолда ҳақиқатда тўғри ва эгри солиқлар деган атама юзага чиқади. Лекин бизнинг фикримизча бир томондан ўзбек тили жуда бой тил ва иккинчи томондан солиқлар ўз мохияти жиҳатидан тўғри ёки эгри бўлмайди. Агарда солиқ тўловчи ўзи тўлайдиган солиқнинг номини, унинг ставкаси, тўлаш муддатларини
билган ҳолда тўласа, яъни солиқ объектини англаб етса бу солиқларни, бизнинг фикримизча бевосита солиқлар деб аталса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Агарда солиқ тўловчи ўзи тўлайдиган солиқни номини, унинг ставкасини, тўлаш муддатларини билмаган ҳолда, яъни солиқ объектини англамасдан тўласа бундай солиқларни билвосита солиқлар деб аталса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шуни таъкидлаш лозим-ки, билвосита солиқларнинг охирги навбатдаги ва ҳақиқий тўловчиси мамлакат аҳолиси ўзи сотиб олаётган истеъмол товарларини қайси бирида ва қанча миқдорда солиқ мавжудлигини билмайди. Албатта бу билдирган фикрлар муаллифнинг шахсий фикрлари ҳисобланади, шунинг учун биз ўз фикримизни исботлашга харакат қиламиз.
Ўзбекистон Ресрубликасида амал қилаётган солиқлардан қуйидагилар билвосита солиқлар ҳисобланади: қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, божхона божлари, жисмоний шахслардан ягона божхона тўлови ва жисмоний шахслардан бензин, дизель ёқилғиси ва транспорт учун газ истеъмоли учун олинадиган солиқ. Республикамизда амал қилаётган барча бошқа солиқлар солиқ солиш объекти асосан бевосита солиқлар ҳисобланади. Бевосита солиқларнинг объекти бўлиб ялпи даромад, ер майдони, мол-мулки қиймати ва бошқалар ҳисобланади.
Солиқ солиш субъекти бўйича-юридик ва жисмоний шахслар. Зиммасига Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига мувофиқ тегишли солиқлар ва (ёки) йиғимларни тўлаш мажбурияти юкланган юридик ва жисмоний шахслар солиқ тўловчилар ва йиғим тўловчилар деб топилади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 39-моддасига асосан ўз мулкида, хўжалик юритишида ёки оператив бошқаришда алоҳида мол-мулкка эга бўлган ҳамда ўз мажбуриятлари юзасидан ушбу мол-мулк билан жавоб берадиган, ўз номидан мулкий ёки шахсий номулкий ҳуқуқларга эга бўла оладиган ва уларни амалга ошира оладиган, мажбуриятларни бажара оладиган, судда даъвогар ва жавобгар бўла
оладиган ташкилот юридик шахс ҳисобланади. Юридик шахс мустақил баланс ёки сметага эга бўлиши керак. Амалдаги қонунчиликка асосан юридик шахслар турли мулкчилик шаклида ташкил этилиши мумкин. Улар очиқ акциядорлик жамиятлари, ёпиқ акциядорлик жамиятлари, хусусий корхоналар, қўшма корхоналар, маъсулияти чеклнган жамиятлар, унитар корхоналар ва давлат корхоналари шаклида бўлиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 16-моддасига асосан жисмоний шахслар деганда Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тушунилади. Жисмоний шахснинг ҳуқуқ лаёқати фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларига эга бўлиш лаёқатидир. Улар барча фуқаролар учун тенг даражада эътироф этилади. Солиққа оид ҳуқуқ лаёқатини шахсларнинг ўз харакатлари билан солиқ солишга имкон яратадиган, яъни даромад олиш шароитини яратиш лаёқати деб белгилаш мумкин. Юридик меъёрларга мувофиқ бу лаёқат 18 ёшда яъни балоғат ёшига етганда юзага келади.
Жисмоний шахслар ўз навбатида икки гурухга бўлинади: резидент ва норезидент жисмоний шахслар. Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 45 моддасига асосан, Ўзбекистон Республикасида доимий яшаб турган ёки молия йилига бошланадиган ёки тугайдиган ўн икки ойгача бўлган исталган давр мобайнида 183 кун ёки ундан кўпроқ муддатда Ўзбекистонда турган жисмоний шахс Ўзбекистон Республикасининг резиденти деб қаралади.
Ўзбекистон Республикаси резиденти бўлиш жисмоний шахсларга уларнинг Ўзбекистон Республикасидаги, шунингдек, ундан ташқаридаги фаолияти манбаларидан олинган даромадлари бўйича солиқ солинади.
Ўзбекистон Республикаси резиденти бўлмаган жисмоний шахсларга Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги фаолиятидан олинган даромадлар бўйича солиқ солинади.
Солиқларнинг мақсадли сарфланиши бўйича умумий (бюджет харажатларига функционал боғлиқ эмас) ва мақсадли ( бюджет харажатларига функционал боғлиқ). Солиқларнинг бундай гуруҳланиши солиқларни давлат бюджетининг маълум харажатларини молиялаштириш билан изоҳланади. Шуни таъкидлаш лозим-ки, ҳозирда Ўзбекистон Республикасида амал қилаётган барча солиқлар ўз моҳиятига асосан умумий солиқлар ҳисобланади ва улар фискаль функцияни, яъни давлат бюджети даромадларини шакллантирадилар. Мақсадли йиғимлар ва ажратмалар мавжуд, яъни бюджетдан ташқари нафақа жамғармасига, бюджетдан ташқари ер фонди ва бюджетдан ташқари бандлик фондлари. Бу фондлар учун ажратма ва йиғимлар ўз мақсадига мувофиқ сарфланади.
Солиқ тўлаш манбаига асосан – даромад, фойда, ер майдони, сотилган товарлар (бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар) қиймати ёки мавжудлиги сабабли солиқ тўловчида солиқ тўлаш мажбурият пайдо бўладиган, қийматга оид, миқдорий ёки жисмоний тавсияга эга бўлган бошқа иқтисодий асос солиқ солиш манбаари бўлиб ҳисобланиши мумкин. Мамлакатимизда амалиётга киритилган ҳар бир солиқ Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексига мувофиқ белгиланадиган мустақил солиқ
солиш манбаига эгадир.
Солиқ тўланиш усулига асосан – манбаига асосан ва солиқ декларациясига асосан. Солиқ тўловчилар солиқ базасини ҳар бир солиқ даврининг якунлари бўйича бухгалтерия ҳисоби регистрлари маълумотлари асосида ва (ёки) солиқ солинадиган ёки солиқ солиш билан боғлиқ объектлар тўғрисидаги бошқа хужжатлар билан тасдиқланган маълумотлар асосида ҳисоблаб чиқадилар.
Жисмоний шахслар бир жойда ишласалар, уларнинг иш ҳақидан (солиқ манбаидан) бухгалтерия томонидан автомат тарзда ҳисобланиб бюджетга ўтказади. Жисмоний шахслар икки ёки ундан кўп иш жойида ишласалар, бундан ташқари даромад олиш (савдо, иш, хизмат) билан
боғлиқ бир галги операцияларни амалга оширганда, фуқороларга махаллий ҳокимият органларида якка меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи шахслар сифатида рўйхатга турмай, даромад тўғрисидаги бир галги декларация топшириш ҳуқуқи берилади.
Дунёнинг баъзи давлатларида фуқороларнинг даромадлари солиққа тортишда турли усулларидан фойдаланадилар. Буюк Британияда фуқороларни даромад шедуляр (shedule) тизим асосида, яъни даромадни манбаига нисбатан алоҳида тўланади. Шедуляр тизим беш шедулдан A, B, C, D, E ва F дан иборат. Шедулдаги A – кўчмас мулкдан келадиган даромад, B – ўрмонлардан тижорат мақсадида фойдаланганликдан даромад, C – давлат қимматли қоғозларидан даромад, D – савдо ва саноатдан фойда, E – меҳнат даромадлар, иш ҳақи, нафақа ва F – Британия компания қимматли қоғозлардан дивидендлар. Британия фуқоролари ҳар бир шедуль буйича алохида даромад солиғи тўлайдилар, яъни бу давлатда фуқоролар жами даромадидан солиқ тўлайдилар.
Солиқларнинг бундай гуруҳланиши ҳар бир солиқ турини давлат бюджети даромадларини шакиллантиришдаги ўрни, уларнинг солиқ тизимидаги мақсадли йўналишини ҳамда иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришдаги аҳамиятини очиб беради. Бундан ташқари, солиқларни таснифлашни зарурияти солиқ тизимини мураккаблашиб бориши ва солиққа солиш жараёнларининг бошқаришни такомиллаштириш билан бевосита боғлиқдир.

14.