Рашидов О. Ю., Тоймуҳамедов И. Р., Алимов И. И., Тожиев Р. Р. Пул, кредит ва банклар: Дарслик. –Т.: Тдиу, 2009. 439

Молиянинг функциялари

Ҳар қандай иқтисодий категория сифатида молия ҳам ўз функцияларига эга. Иқтисодий категория бажарадиган функциялар ушбу категориялар моҳияти ва у бажарадиган мажбуриятларда намоён бўлади. Функциялар объектив ва мўътадил (стабил) бўлиб, у иқтисодий категорияларни жамиятдаги мақсадини очиб беришга хизмат қилади. Молиянинг ҳам туб мохияти у бажарадиган функциялар орқали намоён бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, иқтисодий адабиётларда олимлар ўртасида ҳозирга қадар молиянинг функциялари миқдори ва унинг тузилиши тўғрисида тортишувлар мавжуд, ҳамда ушбу асосда масала тўғрисида ягона бир қарор йўқ. Масалан, молия фанида етакчи ва машхур иқтисодчи олимлар ҳисобланган профессорлар Э.А. Вознесенский ва А. Александровлар молиянинг қуйидаги уч функциясини ажратиб кўрсатадилар:

1. 
   Пул даромадлари ва фондларини шакллантиради.
   
2. 
   Пул даромадлари ва фондларидан фойдаланади.
   
3. 
   Назорат.
   

Академик Г.Б. Поляк ва Л.А. Дробозиналарнинг таъкидлашича¹⁰, молия қуйидаги учта функцияни бажаради:
1.Тақсимлаш функцияси; 2.Назорат функцияси;
3.Тартибга солиб туриш функцияси.
Молиянинг бажарадиган функциялари тўғрисида профессор А.И.Архиповнинг¹¹ фикрича молия қуйидаги функцияларни бажаради:
1.Тақсимлаш функцияси; 2.Назорат функцияси; 3.Рағбатлантириш функцияси.
Молиянинг функциялари тўғрисида Ўзбекистонлик иқтисодчи олимларнинг ҳам қарашлари мавжуд. Масалан, иқтисод фанлари доктори Н. Хайдаровнинг фикрича, ҳозирда молиянинг икки функцияси, яъни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси ҳамда назорат функциялари мавжуддир.¹²
Биз юқоридаги қарашларни таҳлил этсак, у ҳолда молия функциялари миқдори тўғрисидаги қарама-қаршиликларга қарамасдан, молиянинг қуйидаги умумий хусусиятлари тўғрисида тортишув йўқ:
-молия иқтисодий категория сифатида ишлаб чиқариш жараёни билан бевосита боғлиқдир;
-молия жамиятдаги товар-пул муносабатлари ва давлат билан боғлиқдир;
-молия бу қиймат(пул) кўринишидаги категориядир;

-молия ёрдамида ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромад тақсимланиши ҳамда қайта тақсимланиши амалга оширилади;





¹⁰ Поляк Г.Б. и д.р. Финансы. Денежное обращение. Кредит- М.: ЮНИТИ, 2004. ¹¹ Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит -М.: Проспект, 2004. ¹² Н.Хайдаров. «Молия» Т.: «Академия». 2001.
-молия ҳақиқий пул маблағлари фондларида намоён бўлади. Биз молиянинг туб моҳиятини тўлиқ очиб бера оладиган таниқли иқтисодчи олимлар ва етакчи амалиётчилар фикрларидан таҳлилий хулоса чиқариб, ҳозирда молия асосан уч функцияни бажаради деб ҳисоблаймиз. Улар қуйидагилардан иборат:

1. 
   тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси;
   
2. 
   назорат функцияси;
   
3. 
   тартибга солиб туриш функцияси.
   

Молиянинг тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси жамиятнинг барча соҳаларида: моддий ишлаб чиқариш, номоддий ишлаб чиқариш ва муомала соҳаларида амалга ошади. Ушбу функциянинг бўлиб, мамлакатда яратилаётган ва пул шаклидаги ялпи ижтимоий маҳсулот ҳамда миллий даромад ҳисобланади. Тақсимлаш ва қайта тақсимлаш субъектлари микродаражада мамлакатда фаолият кўрсатаётган хўжалик субъектлари ва аҳоли ҳисобланса, макродаражада-давлат ҳисобланади.
Молиянинг бу функцияси ёрдамида мамлакатда яратилаётган янги қиймат микродаражада тақсимланади ва ушбу қиймат макродаражада қайта тақсимланади. Биз фикримизни кенгроқ билдирсак, яъни тақсимлаш объектининг микроиқтисодий кўрсаткичи бўлиб тушум, даромад ва фойда ҳисобланса, макроиқтисодий кўрсаткич бўлиб ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромад ҳисобланади.
Молиянинг тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси ўзаро боғлиқ бўлган уч босқични ўз ичига олади. Бу босқичлар қуйидагилардан иборат:

1. 
   
   Мамлакатда турли пул маблағлари фондларининг ташкил топиши. Бу жараёнда микроиқтисодий даражада хўжалик субъектларининг фаолияти учун зарур бўлган молия ресурслари ва макродаражада давлатнинг марказлашган пул маблағлари фондлари ташкил этилади.
   
2. 
   Ташкил этилган пул маблағлари фондларининг турли молия дастаклари ёрдамида тақсимланади. Микродаражада тақсимланишда хўжалик субъектларининг марказлашмаган пул маблағлари фондлари (устав фонди, иш ҳақи фонди, амортизация фонди, моддий рағбатлантириш фонди ва бошқалар) ташкил этилади. Тақсимланишнинг макродаражасида давлатнинг турли даражадаги бюджетлари ҳамда бюджетдан ташқари фондлари шаклланади.
   
3. 
   Ташкил этилган пул маблағлари фондларининг тақсимланиши ва сарфланиши. Бу жараёнда микродаражада хўжалик субъектлари фаолиятини ривожлантириш ва жамоа аъзоларининг ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга сарфланади. Макродаражада эса мамлакат иқтисодиёти таркибий тузилмасини оптимал даражада сақлаб туриш ва ахолининг умумдавлат томонидан ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга сарфланади.
   

Мамлакатда яратилган ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромаднинг тақсимланиши натижасида жамиятнинг даромадлари шаклланади. Микродаражадаги бирламчи тақсимланишда асосий ёки бирламчи даромадлар вужудга келади. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида бирламчи даромадларга қуйидагилар киради:
-хўжалик субъектининг фойдаси (даромади);
-хўжалик субъекти ишчи ва хизматчиларининг даромадлари (иш ҳақи, мукофот ва турли тўловлар);
-ижтимоий ва бюджетдан ташқари фондларга ажратмалар.
Юқоридаги бирламчи тақсимланишни Ўзбекистон Республикасига нисбатан кўриб чиқамиз. Хўжалик субъекти ўз ихтиёрига келиб тушган тушумни иш ҳақи ва моддий харажатларни қоплашга сарфлайди. Амалдаги қонунчиликка асосан меҳнат ҳақини ҳисоблашда турли бюджетдан ташқари фондларга, яъни давлат бандлик фонди, бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси ва ижтимоий суғурта фондига мажбурий тўловларни
ажратади. Бу тўловлар ва ажратмаларни тўлагандан сўнг хўжалик субъекти ихтиёрида фойда қолади. Ушбу фойдадан ўрнатилган солиқлар ва тўловларни давлат бюджетига тўлайди. Тақсимланиш амалга ошгандан сўнг бирламчи тақсимланиш ўрнига макродаражада қайта тақсимланиш ёрдамида миллий даромаднинг қайта тақсимланиши амалга ошади.
Мамлакатда яратилган миллий даромаднинг қайта тақсимланиши қуйидаги омилларга бевосита боғлиқдир:

1. 
   Хўжалик юритувчи субъектларнинг даромадлари ва жамғармаларидан оқилона ва самарадорлик билан фойдаланиш мақсадида миллий даромадни иқтисодиётнинг тармоқлараро ва ҳудудлараро қайта тақсимланишига эҳтиёжининг мавжудлиги. Республикамизда иқтисодий, сиёсий ва демографик сабаблар туфайли ҳудудларнинг ривожланиш даражаси турлича. Баъзи ҳудудларда, яъни Қорақалпоғистон Республикасида, Сирдарё, Жиззах ва Хоразм вилоятларида иқтисодий ривожланиш даражаси суст ривожланган ва аксинча, Тошкент шаҳри, Фарғона, Тошкент ва Навоий вилоятларида иқтисодий ривожланиш даражаси юқори даражада. Бу омил эса бюджет даромадларининг етарлилигига бевосита таъсир кўрсатади. Иқтисодий томондан суст ривожланган ҳудудларда истиқомат этувчи аҳолининг ижтимоий неъматлар билан таъминлаш ҳамда ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари бу ҳудудда яратилган даромаддан кўпдир. Бундай холатни олдини олиш мақсадида мамлакатимиз давлат бюджетидан бу ҳудудларнинг маҳаллий бюджетларига етарли маблағлар (субвенция, дотация шаклида) берилади;
   
2. 
   Жамиятда икки соҳанинг, яъни моддий ва номоддий соҳа (соғлиқни сақлаш, маориф, фан, ижтимоий таъминот, мудофаа, бошқарув) ларнинг мавжудлиги. Маълумки, номоддий соҳада миллий даромад яратилмайди, лекин номоддий соҳанинг зарурати ва уни жамият учун кераклигини ҳеч ким инкор эта олмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, кейинги вақтларда Ўзбекистон Республикасида соғлиқни сақлаш
   

ва маорифни ривожлантиришга жуда катта эътибор берилмоқда. Бунга мамлакатимизда 2005 йилнинг «Сиҳат саломатлик йили» деб эълон қилинганлиги, 2009 йилни эса “Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили” деб эълон қилиниши мамлакатимизда қишлоқларни ва қишлоқ аҳолисини ижтимоий таъминлашга кенг имкон яратилганлигидан дарак беради;

3. 
   Жамиятда, яъни аҳоли ўртасида турли ижтимоий гуруҳларнинг мавжудлиги. Инсоният ривожланиши, яъни демографик ҳолати аҳолининг ижтимоий гуруҳларга бўлинишига ҳам таъсир кўрсатади. Бунинг натижасида жамиятда кўп фарзандли оилалар, нафақаҳўрларнинг мавжудлиги объектив омилдир. Бундай гуруҳларни ижтимоий томондан ҳимоя қилиш давлатнинг бурчи ҳисобланади. Буни амалга оширишда давлат энг аввало бюджет маблағларидан фойдаланади.
   

Жамиятда яратилган ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни молия ёрдамида қайта тақсимланиши натижасида умумдавлат фондлари, яъни бюджетлар ҳамда бюджетдан ташқари фондлар шакллантирилади. Бундай қайта тақсимлаш натижасида номоддий соҳада банд бўлган шахслар молия маблағлари билан таъминланади.
Жамиятда яратилган миллий даромадни қайта тақсимлаш натижасида иқтисодиёт тармоқлари таркибининг манфаатлари ҳисобга олинади. Иқтисодиётнинг устувор тармоқларини (қишлоқ хўжалиги, энергетика, транспорт) жадал ривожлантиришга эътибор қаратилади. Ушбу ҳолатни Ўзбекистон Республикасига таққосласак, ҳозирда мамлакатимизда 60 фоиз аҳоли қишлоқ жойларида истиқомат қилиши ва экспорт таркибида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари асосий улушни эгаллаши сабабли қишлоқ хўжалик соҳасини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилади.
Юқоридаги фикрларимизни умумлаштириб, молиянинг тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси қуйидагиларни амалга оширишга имконият яратади деб хулоса қилишимиз мумкин:

• 
  хўжалик субъектлари ва давлат миқёсида пул фондлари ташкил этилади;
  
• 
  фақат мақсадли пул фондлари ташкил этилади;
  

• 
  иқтисодиёт тармоқлари ва ҳудудлар ўртасида молия маблағларининг қайта тақсимланиши амалга оширилади;
  
  • 
    мамлакат аҳолисининг турли ижтимоий гуруҳлари ўртасида молия маблағлари қайта тақсимланади;
    
  • 
    хўжалик субъектлари ва давлат миқёсида зарур захира фондлари ташкил этилади.
    

Молиянинг назорат функцияси эса жамиятда яратилган ялпи ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни тегишли фондлар бўйича тақсимланиши ҳамда мақсадли фонд маблағларининг сарфланишини назорат қилиш билан боғлиқдир. Назорат функцияси молиянинг тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси билан уйғунлашган ҳолда амал қилади. Молия назорати миллий даромад яратиладиган моддий ишлаб чиқариш соҳасини ва номоддий ишлаб чиқариш соҳасини қамраб олади. Молия назоратининг мақсади моддий, меҳнат ва молия ресурсларидан оқилона ва тежамкорлик билан фойдаланиш, ортиқча харажатларни қисқартириш ҳамда хўжасизликнинг олдини олишдир. Молия назоратининг асосий вазифаси хўжалик субъектларининг ўзаро ҳисоб- китоблари мажбуриятларини, қонунчиликдаги бюджет тизимини ва солиқ хизматлари олдидаги молия мажбуриятларини бажаришга риоя этилишини таъминлаш ҳисобланади. Ушбунинг юзага чиқиши қуйидагиларда намоён бўлади:

• 
  тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёни бошланишидан аввал турли бюджетлар ва молия дастурларини ишлаб чиқишда;
  
• 
  шакллантирилган турли пул маблағлари фондларини, яъни бюджет, смета ва молия режаларини сарфланишида;
  
• 
  пул маблағлари фондларининг бажарилишини баҳолашда ва фаолият натижаларини якуний ҳисоб-китоб қилишда.
  

Молия назоратини амалга ошириш субъектлари назорат этиш объектлари, мулкчилик шакли ва фаолиятидан келиб чиққан ҳолда турлича бўлади. Молия назоратининг ким томонидан олиб борилишига қараб қуйидаги шакллари мавжуд:

1. 
   умумдавлат молия назорати;
   
2. 
   тармоқ молия назорати;
   
3. 
   хўжалик ичидаги молия назорати;
   
4. 
   жамоат молия назорати;
   
5. 
   мустақил (аудиторлик) молия назорати.
   

Умумдавлат молия назоратини ваколатли давлат органлари амалга оширади. Молия тизими ва солиқ хизмати ходимлари давлат бюджети даромадлари ҳамда харажатларининг бажарилиши назоратини олиб борадилар. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги хузуридаги назорат тафтиш департаменти ва унинг вилоятдаги бўлимларига давлат бюджети маблағларининг мақсадли ва тўлиқ сарфланаётганлигини назорат қилиш ваколати берилган. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ Қўмитаси ва унинг жойлардаги бўлинмаларига мулкчилик шаклидан қатъий назар хўжалик юритувчи субъектларда давлат бюджетига ундириладиган солиқлар ва тушумни назорат этиш ваколати берилган.
Тармоқ молия назорати иқтисодиётнинг маълум тармоқ миқёсидаги (вазирлик, концерн, компания, холдинг) назоратини ўз ичига олади. Ушбу назорат маълум олинган тармоқ бошқаруви ташкил этилган махсус молия бошқармаси томонидан амалга оширилади. Бу бошқарма тармоқ таркибига кирувчи хўжалик субъектларининг амалдаги бюджет-солиқ қонунчилигига ва ички меъёрий низомларга риоя этаётганлигини назорат қилиб боради.
Хўжалик ичидаги молия назоратини алоҳида олинган хўжалик субъектлари қошида ташкил этилган молия бўлинмалари амалга оширади.
Шуни таъкидлаш лозимки, кейинги вақтларда давлат мулкини хусусийлаштириш ва акциядорлик жамиятларига айлантириш жараёни натижасида кўплаб турли мулкчилик шаклидаги корхоналар ва ташкилотлар ташкил этилмоқда. Бу ҳолат хўжалик ичидаги молия назоратининг аҳамияти ошишига олиб келмоқда. Ушбу корхоналарда ишчи-хизматчилар сонининг камлиги, ишлаб чиқариш ҳажмининг камлиги (масалан, кичик бизнес соҳаси) сабабли уларда молия назоратини олиб бориш ваколати бош ҳисобчи зиммасига юклатилган. Бундай корхоналарда молия назоратини олиб борувчи бош ҳисобчининг асосий вазифаси молия-хўжалик фаолиятини назорат этиш, бюджет солиқ қонунчилигига риоя этиш ҳамда бошқа корхоналар билан ўзаро тўлов мажбуриятларини олиб бориш ҳисобланади.
Жамоат молия назоратини акциядорлик жамиятларида акциядорларнинг умумий йиғилишида сайланган алоҳида жисмоний шахслар олиб боради. Айрим бошқа мулкчилик шаклидаги хўжалик субъектларида ушбу назоратни ихтиёрий равишда масъулиятни олган жисмоний шахслар олиб боради. Жамоат назоратининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у фақат аниқ бир корхонанинг хўжалик – молия фаолиятини назорат қилади.
Молия назоратининг яна бир шакли мустақил (аудиторлик) назорат ҳисобланади. Ушбу назоратнинг энг асосий хусусияти шундаки, аудиторлик фаолиятини олиб борувчи фирма ўз фаолияти учун махсус лицензияга эга бўлиши билан бирга унда ишловчи хизматчилар ҳам махсус шаходатномага эга бўлиши шарт. Аудиторлик молия назоратининг объекти барча хўжалик субъектларининг хўжалик–молия фаолияти ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида амалдаги қонунчиликка асосан, мулкчилик шаклидан қатъий назар ҳар бир фаолият юритувчи хўжалик субъекти йиллик хўжалик-молия фаолиятининг аудиторлик молия назоратини ўтказиши шарт.
Молияни тартибга солиб туриш функциясининг моҳияти давлат томонидан мавжуд молия дастаклари орқали жамият учун зарур алоҳида олинган корхоналар ва баъзан бутун иқтисодиётнинг айрим тармоқларини ривожлантиришга таъсир этилиши ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бу функцияда молиянинг рағбатлантириш ёки сўндириш йўналиши ҳам мавжуд. Давлат молия дастаклари орқали иқтисодиётдаги айрим соҳаларни ривожлантиришга ва ўз вақтида айрим соҳалар фаолиятини чеклаб туришга эришади. Фикримизча, молияни тартибга солиб туриш функцияси қуйидаги кўринишда юзага чиқади:

4. 
   Давлат бюджети орқали. Бюджет маблағларининг айрим соҳа, ёки корхоналарни ривожлантиришга (субсидия) ажратилиши орқали амалга оширилади.
   
5. 
   Солиқлар орқали. Давлат иқтисодиёт фаолиятини тартибга солиб туришдаги энг таъсирли дастак солиқлар ҳисобланади. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти учун паст даражадаги солиқларнинг ўрнатилиши ушбу фаолиятни ривожлантиришга имконият яратади ва бунинг акси юқори даражадаги солиқ ставкаларининг ўрнатилиши бу соҳа фаолиятининг ривожланишини чеклаб туради. Бу соҳага яққол далил сифатида 1994-1998 йилларда мамлакатимизда тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш мақсадида, улар солиқлардан озод этилиб, ҳисобланган солиқлар тижорат банкларининг моддий-техника базасини ривожлантиришга сарфланганлигини келтиришимиз мумкин.
   
6. 
   Баҳолар ва тарифлар орқали. Иқтисодиётнинг бозор муносабатлари шароитида давлат томонидан иқтисодиётнинг айрим соҳалари нарх-наво ва тарифларнинг белгиланишида фаол иштирок этади. Бу омил эса иқтисодиётнинг айрим соҳаларидаги хўжалик субъектларининг молия ҳолатига турлича таъсир кўрсатади.
   

4. Экспорт- импорт божлари орқали. Ушбу йўналишда давлат томонидан хўжалик субъектлари олиб борадиган экспорт-импорт
операцияларига ўрнатилган паст ёки юқори даражадаги бож ставкалари ушбу фаолиятнинг ривожланишига ёки тўхтатиб қўйилишига олиб келиши мумкин.
Юқорида таъкидлаб ўтилганларни умумлаштирган ҳолда, молиянинг тартибга солиб туриш функцияси қуйидаги даражада юзага чиқади:
-микроиқтисодий даражада (хўжалик субъектлари даражасида). Бунда фаолият кўрсатаётган хўжалик субъектлари ишлаб чиқаришни ривожлантириш мақсадида турли пул фондларини ташкил этади;
-макроиқтисодий даражада (давлат даражасида). Бунда давлат томонидан иқтисодиётни ривожлантириш учун давлат бюджети харажатларидан солиқлар, божлар, тарифлар орқали фойдаланиш амалга оширилади.
Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, давлат молия дастакларининг хар бир турини ёки бир нечтаси қўлланиши ёрдамида иқтисодиётнинг барча соҳаларига кучли таъсир кўрсатиш имкониятига эга. Фикримизча, бу омил молиянинг тартибга солиб туриш функциясини мустақил функция деб мулоҳаза қилинишига асос бўла олади.

3.