Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda banklarning roli

Tahlil va natijalar
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy xizmatlar bozori samarali, barqaror va adolatli faoliyat ko‘rsatishi uchun moliya institutlari professional me’yorlar va axloqiy me’yorlarga ega bo‘lishi, moliya bozori tartibga soluvchi nazorat va tartibga solish orqali samarali bo‘lishi, moliyaviy xizmatlardan foydalanish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish, shuningdek, moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlashi kerak. aholining moliyaviy savodxonligini oshirish imkoniyati. Raqamli biznes - bu jismoniy va raqamli dunyoni birlashtirgan yangi biznes modellarining paydo bo'lishi [10]. Ijtimoiy tarmoqlarning o'sishi, smartfonlar bozori, Internetga keng polosali ulanish, mashinalarni o'rganish texnologiyalari va sun'iy intellekt tijorat banklari va kompaniyalari faoliyat yuritadigan dunyoni o'zgartiradi.
Ular yangi bozorda bo'sh ish o'rinlarini egallaydi yoki mavjud bo'sh ish o'rinlarini o'zgartirish orqali o'zlarini o'zgartirishga moslashishi kerak bo'ladi. Ma'lum bo'lishicha, tashkilotlarning raqamli transformatsiyasi yangi axborot texnologiyalarining rivojlanishiga javobdir va ularning butun dunyo bo'ylab faol tarqalishi hisoblab chiqilgan. Shu munosabat bilan Prezident Sh.M.Mirziyoev Oliy Majlisga Murojaatnomasida: “Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlarni, zamonaviy axborot texnologiyalarini egallash zarur va zarur. Bu ko'tarilish uchun eng qisqa yo'lni tanlash imkonini beradi. Zero, bugun dunyoda axborot texnologiyalari barcha sohalarga chuqur kirib bormoqda. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilaydi, balki keraksiz xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, meni tashvishga solayotgan va bezovta qiladigan eng jiddiy illat – korrupsiya balosining yo‘qolishidir. Raqamli konvertatsiya turli darajalarga yetdi va ular orasidagi farq ikki baravar bo‘lib, atama “raqamlashtirish” va “raqamlashtirish” o‘rtasidagi farq bilan bir xil ma’noga ega. Raqamlashtirish - bu ma'lumotni jismoniy mediadan raqamli mediaga o'tkazish. Axborot tarkibida hech qanday o'zgarish yo'q: u faqat elektron shaklga ega bo'ladi. Raqamlash ko'pincha mavjud biznes modelini yaxshilash va biznes jarayonlarini optimallashtirish uchun ishlatiladi. Raqamlashtirish esa raqamli shaklda mutlaqo yangi mahsulotlarni yaratishdir.
Raqamli ma'lumotlar qimmatli iqtisodiy resurs bo'lsa-da, u raqamli fikrlashga aylangandagina foyda keltiradi. Raqamli iqtisodiyotning paydo bo'lishi bilan raqamli platformalar yaratilmoqda va tez o'sib borayotgan raqamli ma'lumotlarni monetizatsiya qilish muammolari paydo bo'lmoqda. Shu bilan birga, qiymat yaratish yo'llarini, to'siqlarni engib o'tish vositalarini aniqlash muhim ahamiyatga ega bu jarayonlar. U qiymatni yaratish va taqsimlash imkoniyatlari, qiymatni yangilash shakllari, boshqaruv va qiymat sotib olish haqida tushuncha beradi. “Raqamli banking innovatsion bank texnologiyalaridan foydalangan holda (kassa xizmatlarini ko‘rsatmasdan) masofadan turib bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi bank yoki uning sho‘ba korxonasidir. Raqamli banklar tomonidan bank xizmatlari. Masofaviy displey bankning ichki tartib-qoidalariga muvofiq, qonun hujjatlari talablarini inobatga olgan holda amalga oshiriladi; “[7]. Hozirda O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan 2020-yildan boshlab har bir bankda bank tizimini rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli transformatsiyalar dasturi amalga oshirilmoqda. Baza va daromadlarni ko‘paytirish, axborot texnologiyalarini keng qo‘llash orqali ularning dasturiy ta’minotini tubdan yangilash, joriy yilning 1 iyuliga qadar “kredit tarixi” axborot tizimini to‘liq ishga tushirish va soha uchun zamonaviy kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor qaratish rejalashtirilgan. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ta’biri bilan aytganda, “Afsuski, bank tizimi zamonaviy texnologiyalar, yangi bank mahsulotlari va dasturiy ta’minotni joriy etish talablaridan 10-15 yil orqada qolmoqda. Har bir bankda 2020-yildan boshlab palatalar bo‘yicha kompleks transformatsiya dasturi amalga oshirilmoqda. Bu borada banklarimiz kapitali, resurs bazasi va daromadlarini oshirishga asosiy e’tibor qaratamiz”[6]. Internet va elektron tijoratning rivojlanishi bilan odamlar to'lovlarni "masofadan" elektron tarzda amalga oshirishga majbur bo'la boshladilar. Shu bilan birga, masofadan turib pul o'tkazish mumkin emas. Shuning uchun pul bir kishidan keladi, ikkinchisi masofadan o'tkazish jarayonida muayyan vositachilarga, elektron to'lov tizimlariga, banklarga yoki kurerlarga murojaat qilishi kerak. Har qanday vositachi siz qilgan pul o'tkazmalari bilan bog'liq tranzaksiya uchun javobgardir, chunki hech kim bepul ishlashni xohlamaydi.
O'tkazilgan pul miqdori qancha ko'p bo'lsa, vositachiga to'lovlar tufayli pul yo'qotilishi shunchalik ko'p bo'ladi. Axborot texnologiyalari va elektron tijorat rivojlanishi bilan ko'pchilik pul o'tkazmalari bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish haqida o'ylashdi, ya'ni qanday qilib bu xarajatlarni kamaytirish va pul o'tkazmalari bilan elektron biznesni imkon qadar yuz foizga olib borish mumkin?
Bu savolga javobni raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda blokcheynlardan foydalanish orqali topishimiz mumkin. Blokcheyn - bu Internet orqali bir-biriga bog'langan ko'plab odamlar bir vaqtning o'zida kompyuterlarda saqlanadigan taqsimlangan ma'lumotlar bazasi.
Blokcheyn texnologiyasi - bu tomonlarga hech qanday vositachilarsiz xavfsiz, ishonchli tranzaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beruvchi texnologiya. Ko'pchilik buni kriptovalyuta texnologiyasi sifatida bilishiga qaramasdan, aslida blokcheyn raqamli identifikatsiya, mulk va mulkiy huquqlarni himoya qilish, to'lov tizimi [10] sifatida ishlatilishi mumkin.
Blokcheyn asosida ishlaydigan Ethereum kabi ochiq kodli platformalar har qanday aktivlar bo‘yicha bitimlar tuzish, an’anaviy huquqiy jarayonlarsiz bank xizmatlarini ko‘rsatish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda sog'liqni saqlash va ta'limda moliyaviy texnologiyalar, yer boshqaruvi, transport, blokcheyn tizimi qo'llaniladi. Blokcheyn tizimi har qanday sohada shaffoflik darajasini oshiradi va korruptsiyani kamaytirishga xizmat qiladi. [10] Oʻzbekiston Respublikasida “Mirzo Ulugbek Innovation Center” Innovatsiya markazida blokcheyn bilan ishlash
Toshkent shahrida Tarqatilgan reestr texnologiyalari (blokcheyn) boʻyicha masʼul organ masʼul tashkilot hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda blokcheynlar asosan kriptovalyutani jo'natish uchun mo'ljallangan. Shu bilan birga, u turli tashkilotlarning turli maqsadlariga erishish uchun faol ravishda joriy etilmoqda. Blokcheynning afzalligi uning shaffofligi, tezligi, soddaligi va qiymatidir. Agar mijoz blokcheyn orqali kriptovalyuta yoki boshqa ma’lumotlarni yuborgan bo‘lsa, bunday o‘tkazma haqidagi ma’lumotlarni o‘zgartirish yoki soxtalashtirish umuman imkoni yo‘q. Chunki bu jarayon butun dunyo bo'ylab tasdiqlangan yuz minglab kompyuterlar tomonidan amalga oshiriladi.
Aynan shu kompyuterlarda ushbu ma'lumotlarning ko'plab nusxalari saqlanadi - har qanday foydalanuvchi ularga istalgan vaqtda kirishi mumkin. Yuborish jarayoni markazsizlashtirishsiz bir necha daqiqa davom etadi va bank o'tkazmasidan bir necha o'n barobar arzonroqdir. Agar mijoz blokcheynda pul yoki biron bir ma'lumotni saqlasa, bu yozuvlar hech qachon yo'qolmaydi yoki soxtalashtirilmaydi. Har qanday bozor ishtirokchisi istalgan vaqtda moliyaviy holat ma'lumotlariga ishonch hosil qilishi mumkin. Blokcheyn hech qanday uchinchi shaxs yoki vositachi ishtirokisiz hisob-kitoblarning to‘liq shaffofligi va aniqligining matematik kafolatini beradi.
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 24.10.2019 yildagi PD 4498-son qaroriga muvofiq, mamlakatimizning barcha hududlarida “Bank xizmatlari ko‘rsatish shoxobchalari” tashkil etilgan. [5]
Bank xizmatlari ofislari tomonidan quyidagi xizmatlar ko'rsatiladi:
• depozit hisobvaraqlarini ochish, depozitlarni qabul qilish;
• to'lovlar va xalqaro pul o'tkazmalarini amalga oshirish;
• valyuta ayirboshlash;
• iste'mol krediti va mikrokreditlash;
• xizmat ko'rsatish sohasidagi talabga qarab boshqa qo'shimcha xizmatlar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 9-yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PD-5296-son qaroriga muvofiq [2].
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2018-yil 28-apreldagi 16/18-son qarori (ro‘yxat raqami 3030, 2018-yil 2-iyul) bilan tasdiqlangan Bank xizmatlari iste’molchilari (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2018-yil 9-iyul, 27-son, 553-modda) 21-ilovaga muvofiq tijorat banklari faoliyatiga qo‘yiladigan minimal talablar to‘g‘risidagi nizomga “Jinsi, irqi, millati, tili, dini, Jismoniy shaxsning bank xizmatlaridan foydalanishining ijtimoiy kelib chiqishi uning kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeiga ko‘ra cheklanmaydi.” Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti.
2013-yil mart oyida qabul qilingan “Bank xizmatlari ommabopligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaror [3] asosida mijozlarga va tijorat banklariga ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati va ko‘lami oshirilmoqda.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish madaniyati yuksalib borayotgani samarasida aholi va tadbirkorlik subyektlarining bank tizimiga ishonchi mustahkamlanib, mamlakatimiz bank-moliya tizimining barqaror rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Tijorat banklari tomonidan chakana xizmatlar ko‘rsatishda raqamli iqtisodiyotdan foydalanishning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- avtomatlashtirishning yuqori darajasi;
-elektron hujjat almashinuvi;
-hisob va boshqaruv tizimlarining elektron integratsiyasi; - elektron ma'lumotlar bazalari;
-CRM (mijozlar bilan o'zaro aloqa tizimi) mavjudligi; - korporativ tarmoqlar.
Shuningdek, banklar faoliyatida raqamli iqtisodiyotning qulayligi sifatida to‘lovlar uchun xarajatlarni kamaytirish (masalan, bankka borish va boshqa resurslarni tejash), tovar va xizmatlar haqida ko‘proq ma’lumot va boshqalar.
Masalan, axborotga tezroq kirish, raqamli dunyoda tovar va xizmatlarning global bozoriga kengroq kirish, Feedback (iste'molchi fikri) ni tezkor olish orqali tovar va xizmatlarni tez yaxshilash.
Ma’lumki, raqamli iqtisodiyotda tijorat banklari tomonidan innovatsion texnologiyalarni keng joriy etgan holda chakana hisob-kitob xizmatlarini ko‘rsatishda global internet tarmog‘idan foydalanuvchilar soni muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasida internetdan foydalanuvchilarning umumiy soni 2018-yil boshida 20 milliondan oshdi. Bu 2017-yil boshiga nisbatan 36 foizga oshganini ko‘rsatadi. Mobil internetdan foydalanuvchilar soni 3,504 million kishiga yetdi.
Mobil telefonlar aholiga vaziyatdan qat’iy nazar (harakatda, xoh statsionarda) internetdan foydalanish imkonini beradi. Internet va mobil aloqaning barcha foydalanuvchilari banklar uchun potentsial mijozlardir. Shu bois tijorat banklari uchun masofaviy bank xizmatlari ko‘lamini kengaytirish va ularning afzalliklarini namoyon etish strategik vazifaga aylandi.
Bank hisoblariga masofaviy xizmat ko'rsatish tizimlari - mijozning masofaviy topshiriqlari asosida (bankka bormasdan) bank xizmatlarini ko'rsatish texnologiyalari.


1-rasm Masofaviy bank xizmatlarini ko'rsatuvchi tizimlarning foydalanuvchilari
soni (turlari bo'yicha) 2020 yil 1 yanvar holatiga [17].
1-rasmga ko‘ra, 2020-yil 1-yanvar holatiga mamlakatimizda bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimidan foydalanuvchilarning umumiy soni yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarni hisobga olgan holda 10 153 458 nafarni tashkil etdi.
Ularning soni 691 008 nafarni, jismoniy shaxslar soni esa 9 462 450 nafarni tashkil etdi.
Bu 2019-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra bank (7 959 107). Hisobni masofadan boshqarish tizimlaridan foydalanuvchilarning umumiy soni 127,6 foizni, yuridik va yakka tartibdagi tadbirkorlar soni (359 770 nafarga nisbatan) 186,6 foiz va jismoniy shaxslar soni (7 599 337 nafarga nisbatan) 124,5 foizni tashkil etadi. qilganiga ishora qiladi.
Umuman olganda, Markaziy bankning strategik maqsadlaridan biri to‘lov tizimining barqarorligi va rivojlanishini ta’minlashdan iborat. “Tizimlar toʻgʻrisida”gi qonun 2020-yil 3-fevraldan kuchga kirdi [1]. Ta’kidlash joizki, mazkur Qonun to‘lovlar va to‘lov tizimlari sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga soladi.