Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar

II.3.Moliyaviy texnologiyalarda raqamlashtirish.

Mahalliy va xalqaro hisob-kitob hamda toʼlovlar.

Raqamli iqtisodiy munosabatlarda maʼlum qoida, talab va anʼanalar amal qiladi. Bir kilogram sabzini bozorda oʼzaro kelishuv (xaridor, sotuvchi) X2S sxemasi boʼyicha tepasida pul toʼlashdan tortib xalqaro hisob-kitob va toʼlov tizimlariga boʼlgan munosabatlarda pul-moliya ishtirok etadi.

Moliyaviy hisoblashish va toʼlov munosabatlari takomillashib boradi. Dastlab tovarni tovarga almashilgan boʼlsa, keyincha oltin, valyuta, elektron pul, samoviy (aslida yoʼq) kriptovalyutalar vositasida hisoblashuv va toʼlovlar amalyotga kirib keldi. 1961 yillardan boshlab xalqaro hisob-kitoblarni tartibga solib turib, banklararo xizmatlar koʼrsatuvchi tashkilotlar taʼsis etildi. Ularni va umuman hisob-kitob, toʼlov munosabatlariga xizmat koʼrsatuvchi tuzilmalarni moliyaviy texnologiyalarga xizmat koʼrsatuvchi infratuzilmalar deb yuritiladi. Moliyaviy munosabatlarda ishtirok etuvchi infratuzilmalarga xalqaro hisob-kitoblarda katta oʼrin va ahamiyat beriladi.

Davlatlarning markaziy banklari, xalqaro moliyaviy tuzilmalar bunday infratuzilmalarning ishlashi uchun shart-sharoit yaratib berishadi. Chunki taraqqiyot shuni talab qiladi. Xalqaro biznes shunchaki xoxish emas, balki zaruratdir.

Raqamli aloqa, hisob-kitob va toʼlovlarda aslida S2X yoki X2S (xaridor sotuvchi roziligi) yetarli boʼlishi kerak edi. Biroq qimmatli qogʼozlar bozori, valyuta bozori, texnologiyalar bozori,xomashyo, mehnat, turizm bozorlarida davlatlar va mintaqalarning xalqaro tashkilotlari ishtirok etadi, bu global munosabatlarda ikki tomonning roziligi yetarli boʼlmay qoladi.

Barcha pulga oʼlchanadigan katta kichik munosabatlar xalqaro kelishuvlar talablari asosida, xalqaro moliyaviy infratuzilmalar ishtirokida shaffof, ishonchli, kafolatli tarzda amalga oshiriladi. Bunda har bir alohida holatlar boʼyicha risk (xavf-xatar, noaniqliklar) lar aniq infratuzilma (bank, xalqaro tashkilot, markaziy bank, mintaqa banki, sugʼurta kompaniyalari) tomonidan kafolatlanadi.

Moliyaviy hisob-kitob, toʼlov tizimlari milliy toʼlovlar tizimi (MTT), alohida maxsuslashtirilgan toʼlovlar tizimlari (АTT), TАRSET, yalpi Trans-European Automated Real time cross settlenmnt Express Transfer – real vaqt ichida yaʼni hisob-kitoblarni avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirib beruvchi Trans-Evropa ekspress tizimi. (Basel, January, 2001, www.bis.org), xalqaro bank, Yevropa banki, Osiyo banki, SWIFT.

SWIFT (Society for worldwide Interbank Financial Telecommunications) 1973 yilda tashkil etilgan – dunyo bankmoliya telekommunikatsiyalarining yuqori texnologiyali tizimi. Tashkil qilishdan maqsad, toʼlovlar bozorida qatnashuvchi banklarga telekommunikatsiya xizmatlari koʼrsatishdan iborat boʼlgan. Shuningdek, ishtirokchi banklar oʼrtasida moliyaviy axborotlar almashinishning standart shakl va usullarini yoʼlga qoʼyish ham bosh maqsadlardan boʼlgan.

Tashkilotchilar tomonidan maxsus himoya turi ishlab chiqilgan. 1987 yildan keyin SWIFTga banklardan tashqari fond bozorlarining ishtirokchilari ham kira boshlashdi. Ular ham SWIFT orqali moliyaviy axborotlarni qabul qilishuzatish imkoniyatiga ega boʼlishdi. 2019 yilning 1 fevralь sanasiga tuzilgan axborot boʼyicha, mazkur hamjamiyatga 200 dan ortiq mamlakatlarning 1100 ga yaqin yirik banklari va moliyaviy tashkilotlari birlashishgan.

Taʼkidlab oʼtish kerak, SWIFT ning faoliyati faqatgina axborot tavsifiga ega, demak, u toʼlov tizimi emas. Unda qoplanuvchanlik (likvidlik) va hisob-kitob agenti yoʼq, yaʼni faqat axborot beradi. SWIFT har kuni, jamlanma baholash qiymati boʼyicha 6 trln. АQSh dollari miqdorida toʼlov topshiriqnomalarini tarqatadi. Har yili toʼlovlar amalga oshirilganligi toʼgʼrisida 1,8 mlrd. xabarnoma yuboradi. Pul oʼtkazuvchi va pul oluvchi banklar oʼrtasida kelishmovchiliklar kelib chiqqan vaziyatlarda SWIFT ularning oʼrtasiga uchinchi tomon sudi («treteyskiy sud») sifatida tushib, vaziyatga aniqlik kiritadi. Chunki har kuni 24 soat mobaynida kirgan va chiqarilgan maʼlumotlar uning xotirasida 124 kun saqlanadi. SWIFTga birovning dalolat qilishi kerak emas. Barcha maʼlumot va axborotlar oʼzida boʼladi. SWIFTdan foydalanuvchilari koʼpligi jihatidan АQSh birinchi, Rossiya oʼzining SWIFTga aʼzo 400 dan ortiq banklari bilan ikkinchi oʼrinni egallaydi.Mulkchilik shakli boʼyicha SWIFT kooperativ tashkilot boʼlib, shtab-kvartirasi Bryusselda joylashgan. Bu jamiyat oʼz faoliyatini Yevropa qonunchiligi asosida yuritadi. Hamjamiyatga aʼzo har bir bank oʼzining betakror SWIFT kodiga ega. Kod 11 belgidan iborat boʼlib, dastlabki 4 ta belgi bankning qisqacha nomini bildiradi, qolgan belgi va raqamlar esa davlati, shahar, bank boʼlimi kabi maʼlumotlarni bildiradi. Shunday betakror kodning mavjudligi toʼlovni oʼtkazishni tezlashtiradi va soddalashtiradi. SWIFT tizimining ishlash mazmuni quyidagicha: Yuboruvchi bank (toʼlovchi bank) toʼlovni yuborishda yoki kelishuvni tasdiqlashda maʼlumotnoma tayyorlaydi. Uni SWIFT shifrlash tizimi yordamida shifrlaydi va maxsus terminal orqali oʼzining mijoziga yuboradi. Oluvchi bank hujjatni olishda maʼlumotni deshifrovka qiladi va uni tayinlanishi boʼyicha foydalanadi. Tizim xabar yuborishining ikki turdagi tizimi mavjud: SWIFTdan foydalanuvchilar oʼrtasidagi moliyaviy xabarnomalar va foydalanuvchilararo tizimlashtirilgan xabarnomalar hamda SWIFT tizimi oʼrtasidagi ustuvor ahamiyatli xabarlar, yaʼni tizim yoʼriqnomalari, xavfsizlik toʼgʼrisidagi axborotlar va boshqa shu kabilar.

SWIFT xabarnomasi quyidagi tuzilishga ega boʼladi:

1. Sarlavha; 2. Matn; 3. Treyler.

Treyler – tushuntirishlar, izohlar, qoʼshimchalar, isbotlovchi maʼlumotlardir.

SWIFT tizimining hozirgi zamondagi roli

(www.swift.com)

1. Bozorning toʼlov infratuzilmasi sifatidagi roli-SWIFT RTCS ning 80 dan ortiq toʼlov tizimlarining uzluksiz ishlab turishini taʼminlaydi va netto asosida atomatlashtirilgan kliring tizimlarining 25 dan ortiq toʼlov tizimi ishlashini kafolatli amalga oshirib turadi.

2. Qimmatli qogʼozlar bozorining infratuzilmaviy elementi-SWIFT 80 dan ortiq depozitoriylar va 35 dan ortiq markaziy kotragentlarni uzluksiz qoʼllab-quvvatlab turadi. SWIFT butun dunyo boʼyicha qimmatli qogʼozlar bozorlarining infratuzilmalariga savdo kliringining funktsiyalarini avtomatlashtirishda, hisob-kitoblarda, saqlashda, aktivlarni boshqarish va meʼyoriy hisobotlarni tayyorlashda yaqindan doimiy yordamlar koʼrsatadi. Qimmatli qogʼozlarning infratuzilmalariga, ASXdan tortib, Clearstream, DTCC, Euroclear, T2S, SIS va Strate gacha oʼz tranzaktsilarini xavfsiz yetkazishda ularga amaliy yordam koʼrsatadi. Аyniqsa pul oʼtkazmalarni xavfsiz yetkazish masalasida, hamma SWIFT xizmatlaridan foydalanadi;

3. Jahon valyuta bozorining infratuzilmasi – SWIFT CLS toʼlov tizimi va FOREX bozori ishlab turishini axborot almashinuv provayderi hisoblanadi;

4. Toʼlov industriyasi barqarorligini taʼminlaydi. SWIFT xizmati MIRS bozor infratuzilmasining barqarorligini taʼminlash mexanizmini ishlab chiqadi. Bu RTCSning toʼliq oʼzgartirilgan ilovasi boʼlib, SWIFTga joylashtirilgan va uni boshqaradigan, RTCS operatoriga biznesning uzluksizligini taʼminlash xizmati koʼrsatish imkoniyatini taklif qilgan holda toʼlovlarni hisobkitob qilish va ishlov burish uchun kerakli boʼlgan umumiy platforma kabi ishlaydi.

SWIFTning protsessing mexanizmiga quyidagi vazifalarni bajarish yuklatiladi:

1) axborotlarni uzatish;

2) universal kompьyuter bilan aloqada turish;

3) amaliy vazifalarni boshqarish; 4) xabarlarni qabul qilish.

Moliya texnologiyalariga chetdan turib uzluksiz xizmatlar koʼrsatuvchi ayrim infratuzilmalarning faoliyatiga ozroq toʼxtalib oʼtilganligiga sabab – dunyo hamjamiyati hisoblashuv va toʼlovlarsiz bir lahza ham tura olmasligini taʼkidlashdir. Moliya texnologiyalariga raqamlashtirilgan aloqalarning kirib kelishi obʼektiv zarurat va bu global munosabatlarda X2C yoki S2X sxemalarining oʼzboshimchalik bilan amal qilishiga moliyaviy xavfsizlik, ekologiya, qonunlar, milliy urf-odat va asriy anʼanalar bilan bogʼliq, eʼtiborga olish (boʼysunish) zarurati boʼlgan meʼyorlardir. Raqamli iqtisodiyot insonga, xalqqa, davlatga, xalqaro hamjamiyatga xizmat qilish kerak. Men xoxladim, xaridor ham rozi (S2X) tizimida global miqyosda ishlab boʼlmaydi. “Xohlasam samolyot sotaman, xohlasam taklif qilaman” kabi «hurfikrlilik» moliyaviy texnologiyalarda ham qabul qilinmaydi. Chunki bu munosabatlar ortida millionlab insonlarning tinchligi, sogʼligi, manfaati turadi.

Raqamlashtirish sharoitida toʼlovlar tizimini tartibga solib turish zarurati.

Har qanday davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligida hisob-kitob, toʼlov tizimini samarali amal qilishi muhim omil boʼlib hisoblanadi. Bu tizim har qanday oʼtkazmani oʼz vaqtida va xavfsiz amalga oshirilishini kafolatlaydi. Oʼtkazma toʼlov boʼlib, «pul u yoqqa, tovar bu yoqqa» mazmuniga ega muhim amaliyotdir. Shuning uchun davlatlar va davlatlararo hokimiyat organlari, markaziy banklar, shuningdek, xalqaro moliya tashkilotlariga xizmat koʼrsatib, ularning doimiy ravishda, ishonchli, samarali, oʼzaro yaxlitlikda ishlashiga hamda doimiy takomillashib borishiga masʼul hisoblanishadi. Buning yaqqol misoli 1962 yilda asos solingan mamlakatlarning Parij klubidir. Uning aʼzolari xalqaro valyuta fondini yanada kuchaytirish uchun mablagʼlar ajratishdi.

Masalaning dolzarbligini kulubga aʼzo boʼlgan davlatlar roʼyxatidan ham koʼrish mumkin. Ular: Belьgiya, Kanada, Frantsiya, Italiya, Niderlandiya, Shvetsiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Shvetsariya, shuningdek, hamkor sherik Saudiya Аrabistoni kabi yirik moliyaviy baquvvat davlatlardir. Hozirda moliyaviy texnologiyalarni raqamlashtirish ustida ham dunyodagi barcha mamlakatlar tinimsiz izlanishlar olib borishyapti. Milliy dasturlar ishlab chiqilib, xalqaro valyuta fondi, BMTning boshqa moliyaviy institutlari bilan hamkorlikda ishlar olib borishyapti. Hisob-kitob toʼlov tizimi tezkor, ishonchli, shaffof, xatosiz boʼlsa, muammolar kamayadi. “Hammaning iqtisodiyoti” kontseptsiyasiga yaqinlashish tezlashadi. Halollik, shaffoflik birinchi oʼringa chiqadi.

Bu yoʼlda Buyuk Britaniya, АQSh, Yaponiya, Rossiya kabi davlatlar ham yangi loyihalar, Fintex ni boshqarish yechimlari ustida uzluksiz ishlar olib borishyapti. Raqamli iqtisodiyotni, uning industriyasini rivojlantirish uchun huquqiy baʼzalar, huquqiy kelishuvlar mukammal ishlab chiqilishi kerak. Chunki XX asr oxirlari-XXI asr boshlarida shakllana boshlagan raqamli iqtisodiyotning keng tarqalishi, hamma sohalarda keng koʼlamda hayotga kirib kelishi uchun hozircha yetarli shart-sharoitlar yaratilmagan. U yaxshi gʼoyadan iborat boʼlib turibdi. Davlatlar kerakli qonunlar ishlab chiqib huquqiy baʼzani yaratishlari, dunyo hamjamiyati mamlakatlari bilan birgalikda boshqarish toʼgʼrisida kelishuvlarga erishishlari zarur. Maqsad raqamlashtirishning imkoniyatlaridan toʼliqroq fodalanishga qaratilishi kerak. Аyniqsa, moliyaviy texnologiyalar sohasidagi mavjud tajribalarni kengaytirish muhim. Bir soʼz bilan aytganda, bu jarayonni davlatning oʼzi boshqarishi kerak. Raqamlashtirishning yutuqlarini joriy qilishni tartibga solish yoʼlidagi yangiliklardan biri “tartiblovchi qumdonlar” boʼldi. Bu alohida huquqiy mexanizm boʼlib, raqamlashtirishni moliyaviy sohada rivojlantirish va uni joriy qilishni ragʼbatlantirishga xizmat qiladi. “Tartiblovchi qumdon” tizimi innovatsion kompaniyaga katta yordamdir. Yaʼni ular oʼz mahsulotlarini maxsus chegaralangan muhitlarda sinovdan oʼtkazib, samarali boʼlishi toʼgʼrisida amaliy tasavvurga ega boʼlib olishadi.

Qumdon (pesochnitsa)da nima bor? Sunʼiy intellekt, biometrik texnologiyalar, taqsimlangan reestrlar texnologiyalari, kriptovalyutalar kraudfandning ochiq interfeyslari va boshqa sinov oʼtkazib, pilot loyihani sinab koʼrish mumkin boʼlgan shart-sharoitlar. Tartibga soluvchi “qumdon”lar Rossiyada innovatsion moliyaviy texnologiyalar, mahsulot va xizmatlarni “Fintex” mutaxassislarini jalb etish barobarida, testlardan oʼtkazib sinab koʼrish uchun qoʼllanilyapti. Soddaroq qilib aytganda, soliq hisoblashda daromadlardan emas, balki oila, shaxs yil boʼyi amalga oshirgan xarajatlardan kelib chiqish, topshirilgan daromad toʼgʼrisidagi deklaratsiya bilan haqiqiy xarajat va depozitlarni taqqoslab, “qumdon”da kerakli yoʼnalishlar boʼyicha tahlil qilinadi.

“Qumdon”dagi doimiy saqlanadigan (katta raqam) axborotlardan foydalanib, istalgan hisob-toʼlov amaliyotining toʼgʼriligini, tahlilini, qoplanuvchanlik imkoniyatini takroran koʼrish mumkin. Bu koʼplab qogʼoz va raqamlardagi maʼlumotlarga guvoh, hisobchilarga zarurat qoldirmaydi. “Qumdon” korxonaning milliy va xalqaro miqyosda bir necha variantlarda tashkil etilishi zarurat yoki tarjima masalasida ham albatta “qumdon” zarur. Masalan, arab tilida 1,5 mln. ga yaqin soʼzlar bor. Ilmiy adabiyotlarda esa inglizcha, nemischa va ruscha soʼzlar aralash ishlatilib kelinadi. Tarjimasi esa milliy lugʼatlarda yoʼq. Xullas, koʼp maʼlumotlarga ehtiyoj har qachongidan ham ortib boryapti. Bizga raqam yordam berishi juda muhim. Аyniqsa, pul aralashgan munosabatlarni butun dunyo kuzatib, shaffoflikka guvoh boʼlib turishi juda kerak. Moliyani raqamlashtirish dolzarb masala boʼlib turibdi.