Raqamli iqtisod

-o‘z mablag‘lari manbalari.
-qarzga olingan mablag‘lar manbalari.

57	Valyuta scheti operatsiyalari hisobi. Xorijiy valyuta dagi pul mablag‘larini va xorijiy valyuta operatsiyalarini har bir korxona amalga oshirishi mumkin. Xorijiy valyuta operatsiyalarini rasmiylashtirish uchun bankda valyuta joriy schyotini ochish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan xorijiy valyuta operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat (litsenziya) berilgan banklarda valyuta schyoti ochish mumkin. Bunday litsenziya olgan banklarni vakillik banklari deyiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vaqti-vaqti bilan chop etiladigan byulletenida keltirilgan xorijiy valyutalarda schyotlar ochish mumkin. Xorijiy valyutani sotish (sotib olish)da sodir bo‘ladigan kursdagi farq (ijobiy yoki salbiy) ijobiy bo‘lsa – 9540 «Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyotida, salbiy bo‘lsa – 9620 «Kurs farqlaridan zararlar» schyotida hisobga olinadi. Xorijiy valyutaning sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi: a) valyuta schyotidan xorijiy valyutani Markaziy bank kursi bo‘yicha o‘tkazilishi: Dt 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining «Tranzit» schyoti, Kt -5020 «Valyuta schyoti». b) Markaziy bank kursi bo‘yicha xorijiy valyutani «Blokschyot» dan chiqarilishi: Dt 9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi», Kt 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining «Tranzit» schyoti.
58	Buxgalteriya schetlari va ikki yoqlama yozuv. Xo‘jalik operatsiyalarini ikki yoqlamali yozuv tizimini tarixda birinchi kashf etgan olim italiyalik matematik Luka Pacholi 1494 yili «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risida traktat (ilmiy asar)» chop etib ikkiyoqlama yozuv tizimiga asos soldi. Ikki yoqlama yozuv xar bir xo‘jalik operatsiyasining o‘zaro bog‘liq bo‘lgan schyotlarda qayd etish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu bilan operatsiyalar ta’sir etadigan hisob ob’ektlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatiladi va bu o‘z navbatida, korxonalar xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat qilish va sodir bo‘layotgan jarayonlarni o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi Ikki yoqlama yozuv doiraviy aylanish jarayonida faqat qiymat shaklining o‘zgarishigina aks ettirish uchun ko‘llanmay (balans o‘zgarishlarining I tipi), balki barcha xo‘jalik operatsiyalarini ham aks ettiradi. Xuddi shu usul bilan mablag‘larning qanday maqsadlarga tayinlanganligi (mablag‘lar manbalari, II tip), hamda korxonalarning xo‘jalik aloqalari (III va IV tiplar) ham hisobga olinadi. operatsiyaning schyotlarda yozilishi quyidagicha bo‘ladi: D-t «Kassa» schyoti - 150 000 so‘m K-t «Hisob-kitob schyoti» - 150 000 so‘m Xo‘jalik operatsiyasi va uning summasini aks ettiradigan debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlarni belgilash (ko‘rsatish) buxgalteriya yozuvi yoki o‘tkazma (provodka)si deb ataladi.
59	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Foydalanilmay qolgan akkreditiv summasi hisob-kitob schyotiga qaytarildi – 5360.0 ming so’m b) Hisoblangan mehnat haqidan quyidagilar ushlab qolindi: - daromad solig’i – 430.0 ming so’m
60	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) O’z vaqtida undirib olinmagan 250800 so’mlik mol etkazib beruvchilarning kreditorlik qarz summasi davlat byudjetiga o’tkazib berish uchun hisoblab qo’yildi. b) Mol etkazib beruvchilardan 3940,0 ming so’mlik tez eskiruvchi buyumlar (xo’jalik jihozlari) olib kelindi. v) Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan daromadlar yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazildi - 1840,0 ming so’m
61	Buxgalteriya hisobi usuli va uning asosiy elementlari Usul (metod yunoncha «metodos») tushunchasi ikki ma’noni bildiradi: - ayrim voqealarni bilish, o‘rganish usuli -alohida usul, harakat usuli yoki ko‘rinishi. Birinchi tushuncha kengroq ma’noga ega bo‘lib, har bir fan kabi buxgalteriya hisobi o‘z usuli bilan ta’riflanadi. Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy qism sifatida buxgalteriya hisobiga xos bo‘lgan quyidagi usullar ma’lum; -hujjatlashtirish; -inventarizatsiya; -baholash; -kalkulatsiya; -buxgalteriya hisobi schyotlari; -ikkiyoqlama yozuv; -buxgalteriya balansi; -hisobot. Ushbu tushunchalar usul elementlari ham deyiladi. Ikkinchi ma’noda - alohida foydalaniladigan usullar ma’nosida qo‘llaniladigan usullar yig‘indisi hisobning uslubiyatini tashkil etadi. Uslubiyat ham, buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsad va vazifalar ham ularni yechish imkoniyatlari, mavjud texnik va texnologik baza bilan belgilanadi. Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga qo‘yiladigan talablar xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullarni belgilab beradi.
62	Buxgalteriya balansidagi ikkinchi va to’rtinchi xil o’zgarishlar. HarHar bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir etadi. Ikkinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, (+P –P) passivda bir modda summasi ko‘payib, ikkinchi modda summasi aynan shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o‘zgarmaydi. To‘rtinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. (-A –P) Bunda yuz bergan xo‘jalik operatsiyasi ta’sirida balansninng aktiv tomonda bir modda kamaysa aynan shu summaga passiv tomnida ikkinchi bir modda ham kamayadi.
63	Bankdagi boshqa schetlar operatsiyalari hisobi. 4310 «TMQlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar» schyoti moddiy qiymatliklar yoki bajariladigan ishlar uchun berilgan avanslar bo‘yicha hisob-kitoblar to‘g‘risidagi, shuningdek buyurtmachilardan olingan qisman tayyor bo‘lgan ishlarni to‘lash bo‘yicha axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti mol oluvchi va buyurtmachilar bilan jo‘natilgan mahsulot (ish va xizmatlar) bo‘yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4860 «Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar» schyoti mol yuboruvchi, pudratchi, transport va boshqa tashkilotlarga taqdim etilgan da’volar bo‘yicha hisob-kitoblar, shuningdek ularga taqdim etilgan va tan olingan yoki hukm etilgan jarima, boqimanda, neustoykalar bo‘yicha axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schyoti moddiy qiymatliklarni etkazib berish uchun yoki bajariladigan ishlar uchun olingan avanslar bo‘yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayor bo‘lgan mahsulot va ishlarni to‘lash bo‘yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6510 «Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» schyoti korxona mulki va xodimlari sug‘urtasi bo‘yicha korxona sug‘urtachi bo‘lib hisoblangan hollarda olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
64	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Qisqa muddatli bank kreditlari hisobidan akkreditiv ochildi – 16500 ming so’m b) Xo’jalik kassasidan mehnat haqi berildi – 14560.0 ming so’m
65	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Korxona hisob kitob schetidan mol etkazib beruvchi korxonalarga ulardan olingan xom-ashyo va materiallar uchun 750800 so’m pul o’tkazib berildi. b) Mol etkazib beruvchilardan 4380,0 ming so’mlik yarim tayyor mahsulotlar olib kelindi. v) Favquiotda olingan foyda yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazildi -840,0 ming so’m
66	66. Buxgalteriya balansida yuz beradigan o’zgarishlar (1-tip o’zgarishni tushuntiring va misollar keltiring) HarHar bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir etadi. Birinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat aktiviga ta’sir etadi. (+A –A) Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko‘payib, ikkinchi bir modda summasi aynan shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi o‘zgarmasdan qoladi. Birinchi operatsiya. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari bilan 60 000 so‘m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60 000 so‘mga kamayadi va 40 000 (100 000-60 000) so‘mni tashkil qiladi. SHu bilan bir vaqtda pullarning hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga qarzining paydo bo‘lishiga olib keladi. Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo‘lgan 60 000 so‘mlik qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo‘ladi. Bunda ushbu operatsiya ta’sir etgan har ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur xodisadan mablag‘lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o‘tipshgina sodir bo‘ldi. Aktivning jami o‘zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o‘rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
67	Asosiy vositalarning eskirishi hisobi.
68	Umum xo’jalik foydasini aniqlash tartibi.
69	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Hisob-kitob schyotidan uzoq muddatli kreditni qaytarish uchun pul o’tkazildi – 1600.0 ming so’m b) Vaqtida olinmay qolgan mehnat haqi deponentga o’tkazildi – 2680.0 ming so’m
70	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Asosiy ishlab chiqarishga 1250,0 ming so’mlik yoqilg’i-moylash materiallari sarflangan. b) Mol etkazib beruvchilardan asosiy vositalar sotib olindi -12840,0 ming so’m v) Favquiotda ko’rilgan zarar yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazildi -540,0 ming so’m
71	Asosiy faoliyat foydasini aniqlash tartibi
72	Maqsadli tushumlar, subsidiya va grantlar hisobi
73	Ish haqining dastlabki hisobi.
74	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Hisob-kitob schyotidan pul o’tkazish yo’li bilan yo’lovchi poyezdi chiptalari sotib olindi – 154.0 ming so’m b) Xo’jalik hisobchisiga ta’til haqi hisoblandi 3650.0 m.so’m
75	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Tuman mashina traktor parkidan bir dona traktor sotib olindi – 62500.0 ming.so’m b) Xo’jalik rahbariga xizmat safari uchun bo’nak (avans) summasi berildi 260.0 ming.so’m
76	76. Buxgalteriya balansida yuz beradigan o’zgarishlar (2-tip o’zgarishni tushuntiring va misollar keltiring) HarHar bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir etadi. Birinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat aktiviga ta’sir etadi. (+A –A) Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko‘payib, ikkinchi bir modda summasi aynan shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi o‘zgarmasdan qoladi. Ikkinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, (+P –P) passivda bir modda summasi ko‘payib, ikkinchi modda summasi aynan shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o‘zgarmaydi. Sof foyda hisobidan uning bir qismi (100 000 so‘m) korxona ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan zaxira kapitali tashkil etilgan. Mazkur operatsiya korxonaning taqsimlanmagan foydasini 100 000 so‘mga kamaytiradi, lekin balansda yangi modda paydo bo‘ladi: xuddi shu summaga zaxira kapitali ko‘payadi. Demak, endi foyda miqdori 300 000 (400 000 - 100 000) so‘mni, zaxira fondi esa 100 000 so‘mni tashkil qiladi. Ikkinchi operatsiya natijasida faqat mablag‘lar manbai o‘zgaradi. Bir manba (foyda)ning kamayishi hisobiga boshqa (zaxira fondi) manba paydo bo‘ladi. Bu operatsiya faqat passiv moddalarga tegishlidir. Bunda passivning jami summasi o‘zgarmaydi. Demak, aktiv va passiv summalaridagi tenglik ham buzilmaydi.
77	Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish hisobi.
78	Mehnat haqining sintetik va analitik hisobi
79	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Sotib olingan traktorni xo’jalikka olib kelish uchun xo’jalik avtotransportidan foydalanildi – 750.0 ming so’m b) Korxona rahbarini xizmat safari bo’yicha hisoboti qabul qilindi – 230.0 ming so’m
80	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Texnikalar ta’miri uchun ehtiyot qismlar sarflandi. -895,0 ming so’m b) Sotib olingan asosiy vositalar balansga olindi-12840,0 ming so’m v) Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazildi -860,0 ming so’m
81	81. Buxgalteriya balansida yuz beradigan o’zgarishlar (3-tip o’zgarishni tushuntiring va misollar keltiring) HarHar bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir etadi. Uchinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko‘paytirib yuboradi. (+A +P) Bunda yuz bergan xo‘jalik operatsiyasi ta’sirdia balansninng aktiv tomonda bir modda ko‘paysa aynan shu summaga passiv tomnda ikkinchi bir modda ham ko‘payadi. Mol etkazib beruvchilardan sotib olingan 250 000 so‘mlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli to‘lanmadi. Mazkur operatsiya, birinchidan, materiallarning miqdori ko‘payishiga olib keladi. Demak, balansning «Xom ashyo va materiallar» moddasi 250 000 so‘mga oshadi. Ikkinchidan materiallar mol etkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali to‘lanmagani uchun, korxonaning mol etkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bo‘ladi. Balansda bu «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar» moddasi bo‘yicha aks ettirilib, uning summasi ham 250 000 so‘mga oshadi va 750 000 so‘mga teng bo‘ladi.
82	Asosiy vostalarning iqtisodiy mohiyati, klassifikatsiyasi.
83	Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularni hisobga olish.
84	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Tuman mashina traktor parkidan sotib olingan traktor foydalanish uchun topshirildi – 62300.0 ming so’m b) Xizmat safari uchun berilgan bo’nak (avans) summasining foydalanmay qolgan qismi kassaga topshirildi – 35.0 m.so’m
85	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Korxonada qurilayotgan binoga kurilish materiallari ishlatildi – 18250.0 ming so’m. b) Ishchilarning ish haqiga nisbatan 25 foiz ajratma ajratildi – 2350.0 ming so’m. v) Inventarizatsiya natijasida moddiy javobgar shaxsning aybi bo’yicha kamomad aniqlandi 340,0 ming so’m.
86	86. Buxgalteriya balansida yuz beradigan o’zgarishlar (4-tip o’zgarishni tushuntiring va misollar keltiring) HarHar bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir etadi. To‘rtinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. (-A –P) Bunda yuz bergan xo‘jalik operatsiyasi ta’sirida balansninng aktiv tomonda bir modda kamaysa aynan shu summaga passiv tomnida ikkinchi bir modda ham kamayadi. Hisob-kitob schyotidan bankka kredit bo‘yicha qarzni uzish uchun 200 000 so‘m o‘tkazilgan. Bu operatsiya hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘larining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning o‘zida korxonaning kreditlar bo‘yicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «Hisob-kitob» schyoti bo‘yicha summa 300 000 (500 000 – 200 000) so‘mgacha kamayadi va «Bank kreditlari» passiv moddasi bo‘yicha 0 (200 000 – 200 000) gacha kamayadi, ya’ni bu modda passiv moddasidan chiqarib tashlanadi.
87	Asosiy vositalar kirimini hisobga olish.
88	Kassa operatsiyalari hisobi. Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo‘lib, unga naqd pul mablag‘lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog‘ozlar, pulli hujjatlar, pochta markalari va boshqa) ni qabul qilish, berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga oshirish majburiyati yuklatilgan. Pul mablag‘larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo‘yicha moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga biriktirilgan. Kassa operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko‘ra tartibga solinadi. Kassada kechiktirib bo‘lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo‘lgan belgilangan limit doirasida qoldiq bo‘lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank muassasasidan pul olingan kun ham qo‘shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi mumkin. Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan (0402004-kvitansiya) kvitansiya beriladi. Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) yoki kassa chiqim orderi rekvizitlari o‘rnini bosuvchi maxsus shtamp qo‘yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjatlar (to‘lov qaydnomai, pul berish to‘g‘risida ariza, schyotlar va b.) bo‘yicha beriladi.
89	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Xo’jalik usulida qurib bitkazilgan bino foydalanishga topshirildi 21560.0 ming so’m b) Kassadan xizmat safari bo’yicha qarz to’landi 13.0 m.so’m
90	Buxgalteriya provodkasi bering. a) Korxonada qurilayotgan bino ishchilariga ish haqi hisoblandi –8250.0 ming so’m. b) Asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarga eskirish hisoblandi – 32520.0 ming so’m v) Hisoblangan soliqlar va yig’imlar yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazildi -7570,0 ming so’m
91	Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularni hisobga olish.
92	Ish xaqidan ushlanmalar hisobi.
93	Soliq to’langungacha bo’lgan foydani aniqlash tartibi.
94	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Tumandagi kichik korxonalarning biridan bir dona kompyuter sotib olinib, foydalanishga berildi (2ta provodka) – 4280.0 ming so’m b) O’simlikchilikning quyidagi tarmog’i ishlovchilariga mehnat haqi hisoblandi: - paxtachilik 7560.0 ming so’m
95	Buxgalteriya provodkasi bering: a) Boshqa xo’jalikdan 2 bosh ishchi otlar sotib olindi b) Hisoblangan mehnat haqiga nisbatan 15% ijtimoiy maqsadlar uchun ajratmalar hisoblanib, quyidagilar xarajatiga qo’shildi: - paxtachilik
96	Buxgalteriya hisobining usullari (hujjatlashtirish) Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obektlari ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun har bir alohida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni qayd etiladi. Lekin xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish, mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.
97	Tovar moddiy zaxiralarining kirimini hisobga olib borish.
98	Hisob kitob va bankdagi boshqa schetlarda pul mablaglari hisobi.
99	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Sotib olingan otlar foydalanishga topshirildi – 12360.0 ming so’m b) O’simlikchilik tarmog’i ekinlarini ekish uchun urug’lik sarflandi: - paxtachilik – 4200.0 ming so’m
100	Buxgalteriya pravodkasini bering a) Korxona bankdan 5000000 so’m miqdorda qisqa muddatli kredit oldi va bu summa husob-kitob schyotiga o’tkazildi b) Asosiy vositalar boshlang’ich bahosida hisobdan chiqarildi – 15260.0 ming so’m v) Tayyor mahsulot yordamchi ishlab chiqarishga is1hlatildi 1920,0 ming so’m
101	Buxgalteriya hisobining usullari (inventarizatsiya). xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish, mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi. hujjatlashtirish va (ro‘yxatga olish) inventarizatsiya buxgalteriya hisobining obektlarini dastlabki kuzatishni amalga oshirish uchun qo‘llaniladi. Ulardan foydalanish - mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish imkonini beradi. HujHujjatlashtirish va ro‘yxatga olishning ma’lumotlari moddiy-javobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayotgan muomalalarning qonuniyligi, mablag‘larning to‘g‘ri saqlanishi, ulardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi.
102	Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan bo’ladigan hisob kitoblar
103	Daromad soligini ushlash tartibi va uning hisobi
104	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Tumandagi neftbazadan yoqilg’i sotib olindi – 4250.0 m.s. b) Quyidagi ekinlarni zararkunandalardan himoya qilish uchun tuman o’simliklarni himoya qilish korxonasi xizmat ko’rsatdi: - paxtachilik 4870.0 ming so’m
105	Buxgalteriya provodkasini bering: a)Ta’tilga chiqayotgan ishchiga 52300 so’mlik ta’til haqi kelgusida qilinadigan xarajatlar, to’lovlar zaxiralari hisobidan hisoblandi b) Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning eskirish summasi – 9380.0 ming so’m. v) Yil oxiridagi taqsimlanmagan foyda –3240,0 ming so’m
106	Buxgalteriya hisobining usullari (buxgalteriya schetlari va ikki yoqlama yozuv Xo‘jalik mablag‘lari va xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda, ularni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishda, buxgalteriya hisobi obektlarini iqtisodiy jihatdan guruhlashda schyotlardan foydalaniladi. Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma’lumotlar hisob obektlariga faqat tarqoq bo‘lgan tavsifni beradi. SHu sababli schyotlarga ehtiyoj tug‘iladi. Bu ma’lumotlarni umumlashtirgan holda guruhlash va summalashtirish lozim bo‘ladi. Bunday funksiyani buxgaltfiya hisobida schyotlar bajaradi. Xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish ikkiyoqlama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoqlama yozuvning mohiyati har bir xo‘jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki hodisani o‘zaro bog‘langan holda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilish operatsiyasini qayd eta turib, sotib olingan qiymatliklarning kelishi va mol etkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘larining sarflanishi ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘lanadi yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, o‘zaro bog‘liqlikda ishlab chiqarish chiqimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning kamayishi ko‘rsatiladi. Operatsiyalarni bunday usul bilan yozish ularning iqtisodiy mazmunini ochib beradi va xo‘jalik faoliyatini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi.
107	Xaridorlar va buyurtmachilar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar.
108	Mehnat haqi hisobining vazifalari.
109	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Ta’minot tashkilotidan xom-ashyo va materiallar olib kelindi – 5780.0 ming so’m b) Quyidagi ekinlarni oziqlantirish uchun mineral o’g’it sarflandi: - paxtachilik – 3770.0 ming so’m
110	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Korxona xodimlariga 2100700 so’m mehnat haqi berish uchun bankdan pul olib kelindi. b) Xaridorlarga sotilgan asosiy vositalar summasi – 8540,0 ming so’m v) Asosiy ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotlar kirim qilindi – 5650,0 ming so’m
111	Buxgalteriya hisobi schetlarida operatsiyalarning aks ettirilishi
112	Mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi foydani hisobga olish.
113	Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobotni tuzish
114	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Tuman mashina traktor parkidan turli xil ehtiyot qismlar sotib olindi b) O’simlikchilikning quyidagi tarmoqlariga xizmat ko’rsatgan traktorlarga yoqilg’i sarflandi: - paxtachilik
115	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Asosiy vositani tugatishdan qurilish materiallari daromadga olindi b) Taqsimlanmagan foydadan zahira kapitaliga o’tkazildi
116	Buxgalteriya hisobining usullari (baholash) xo‘jalik operatsiyalari va mablag‘lar turli-tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular haqida yig‘ma ko‘rsatkichlarni berishi kerak. Bu yig‘iladigan ma’lumotlar pul o‘lchovlarida ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baholash usuli qo‘llaniladi. Baholash yordamida natura va mehnat ko‘rsatkichlari pul ko‘rsatkichlariga aylantiriladi. Xo‘jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha chiqimlarni hisoblab chiqish, har bir jarayonda ishlatilgan ham jonli ham moddiylashtirilgan mehnatni hisoblab chiqish kerak. Bunda xar bir chiqim turining miqdorinigina emas, balki aniq bo‘lgan, ularning obektiga tegishli bo‘lgan umumiy summasini topish, ya’ni hisobga olinayotgan mahsulotlarning tannarxini aniqlab topish lozim bo‘ladi. Mahsulot tannarxi - ishlab chiqarish xarajatlarining miqdori ustidan nazorat qilish uchun qo‘llaniladigan kalkulatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obektlarning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini beradi.
117	Davlat byudjeti bilan bo’ladigan hisob, kitoblar hisobi.
118	Ish haqining shakllari va dastlabki hisobi.
119	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Sotib olingan xom-ashyolar bo’yicha ta’minot tashkilotiga pul o’tkazildi – 8250.0 ming so’m b) O’simlikchilik ekinlari hosili ixtiyoriy sug’urta qilinib, quyidagilar xarajatiga qo’shildi: - paxtachilik – 890.0 m. so’m
120	Buxgalteriya pravodkasini bering a) Asosiy ishlab chiqarishga korxona omboridan 3475600 so’mlik xom-ashyo xarajat qilindi. b) Ishchilarga hisoblangan ish haqiga nisbatan yagona ijtimoiy sug’urtaga ajratma ajratildi. – 670,0 ming so’m v) Mol sotib oluvchilardan sotilgan tayyor mahsulotlar uchun pul kelib tushdi 10900,0 ming so’m.
121	Buxgalteriya hisobining usullari (kalkulyatsiya, ya’ni tannarxni aniqlash) хўжалик муомалалари ва маблағлар жуда турли-тумандир. Лекин, бухгалтерия ҳисоби улар ҳақида йиғма (умумлаштирилган) кўрсаткичларни бериши керак. Бу, йиғиладиган маълумотлар ўлчагичларида ифодаланилади. Бунинг учун бухгалтерия ҳисобида баҳолаш усули қўлланилади. Баҳолаsh ёрдамида натура ва меҳнат кўрсаткичларини пул кўрсаткичларига айлантирилади. Хўжалик жараёнини бошқариш учун уни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган барча чиқимларни ҳисоблаб чиқиш, ҳар бир жараёнда ишлатилган ҳам жонли, ҳам моддийлаштирилган меҳнатни ҳисоблаб чиқиш керак. Бунда ҳар бир чиқим турининг миқдоринигина эмас, балки аниқ бўлган, уларнинг объектига тегишли бўлган умумий суммасини топиш, яъни ҳисобга олинаётган маҳсулотларнинг таннархини аниқлаб топиш лозим бўлади. Маҳсулот таннархи - ишлаб чиқариш ҳаражатларининг миқдори устидан назорат қилиш учун қўлланиладиган калькуляция ёрдамида ҳисоблаб топилади. У объектларнинг ҳақиқий таннархини аниқлаш имконини беради
122	Hujjatlarni qabul qilish va tekshirish. Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obektlari ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun har bir alohida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni qayd etiladi. Lekin xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish, mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.
123	Tayyor mahsulotlarning ombordagi hisobi.
124	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Bug’doy ekishga sarflangan urug’lik hisobdan chiqarildi b) Xo’jalik yuk avtotransporti xizmati quyidagilar xarajatiga qo’shildi: - paxtachilik
125	Buxgalteriya pravodkasini bering a)O’z vaqtida undirib olinmagan 250800 so’mlik mol etkazib beruvchilarning kreditorlik qarz summasi davlat byudjetiga o’tkazib berish uchun hisoblab qo’yildi. b) Xaridorlarga sotilgan asosiy vositalar uchun pul kelib tushdi – 8540,0 ming so’m v) Sotilgan tayyor mahsulotning tannarxi hisobdan chiqarildi - 10200,0 ming so’m
126	Buxgalteriya hisobining usullari (hujjatlashtirish). Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obektlari ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun har bir alohida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni qayd etiladi. Lekin xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish, mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.
127	Byudjetdan tashqari fondlar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar.
128	Mehnat haqining sintetik va analitik hisobi
129	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Tugallanmagan qurilish uchun qurilish materiallari sarflandi – 4500.0 ming so’m b) O’simlikchilik tarmog’idan yil davomida quyidagi mahsulotlar daromadga olindi: Paxtachilik bo’yicha: - - paxta, 8690 sn., 1 sn. reja tannarxi 24000 so’m
130	Buxgalteriya pravodkasini bering a) Korxona hisob kitob schetidan mol etkazib beruvchi korxonalarga ulardan olingan xom-ashyo va materiallar uchun 750800 so’m pul o’tkazib berildi b) Asosiy vositani tugatishdan moliyaviy natija (foyda) aniqlandi – 2300,0 ming so’m v) Sotilgan tayyor mahsulotning tannarxi hisobdan chiqarildi - 10200,0 ming so’m
131	Xarajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish tizimi.
132	Tayyor mahsulotlarning ko’rgazmadagi hisobi.
133	Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish va uni tuldirish
134	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Inventarizatsiyada ortiqcha chiqqan bug’doy urug’ligi daromadga olindi b) Ta’sis hujjatlarida ko’zda tutilgan summada, (korxona ro’yxatdan o’tkazilgandan keyin) ustav kapitali tasdiqlandi
135	Buxgalteriya pravodkasini bering: a) Paxtachilikka sarflangan urug’lik hisobdan chiqarildi b) Taqsimlanmagan foydaning bir qismi ustav kapitalini ko’paytirishga yo’naltirildi
136	Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining nazariy asoslari buxgalteriya hisobi bu - Birinchidan subektning iqtisodiyoti to‘g‘risida miqdoriy (moliyaviy) axborot beruvchi axborot tizimidir; Ikkinchidan iqtisodiy axborotni aniqlash, nazorat qilish, o‘lchash va uzatish jarayonidir; Uchinchidan cheklangan resurslardan foydalanish usulini tanlab olishda zarurdir. Buxgalteriya hisobini korxona to‘g‘risidagi moliyaviy axborotlar bilan ta’minlovchi tizim, biznes amaliyotiga iqtisodiy nazariyani amalda qo‘llovchi, jahon ishbilarmonlar tili, soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish usuli desak, bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalter - moliyaviy axborotlar menejeri, moliyaviy axborotlar bilan ta’minlovchi mutaxassis, moliyaviy asosda qarorlar qabul qilish bo‘yicha menejerga faol yordamchi va nihoyat korxona faoliyatini tubdan yaxshilovchi shaxsdir. Korxonalarni boshqarishda xo‘jalik hisobidan samarali foydalanish hamda asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma’lum talablarga rioya qilish kerak. Bu talablar buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari bilan belgilangan. Amaliyotda buxgalteriya hisobi oldiga an’anaviy ravishda quyidagi talablar qo‘yilgan: -hisob ko‘rsatkichlarining reja ko‘rsatkichlari bilan solishtiruvchanligi; -o‘z vaqtidaligi, aniqligi va obektivligi; -to‘laligi; -ravshanligi; -tejamliligi va hammabopligi. va x.k. -hisob ko‘rsatkichlarining reja ko‘rsatkichlari bilan solishtiruvchanligi
137	Buxgalteriya hisobining predmeti, vazifalari va unng oldiga qo‘yilgan talablar buxgalteriya hisobi - bu faoliyat ko‘rsatayotgan subektning mulki, majburiyatlari, xo‘jalik operatsiyalari va ularning harakatini yoppasiga hamda uzluksiz hujjatlashtirish yo‘li bilan tartibli yig‘ish, nazorat qilish, o‘lchash, ro‘yxatga olish, pul o‘lchovida ishlov berish tizimidir. Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi - to‘liq va ishonarli axborotlarni shakllantirish, ichki va tashqi foydalanuvchilarni u bilan ta’minlash, shuningdek boshqaruv va moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun axborotlardan foydalanish. Buxgalteriya hisobining vazifalari iqtisodiyot rivojlanishining har bir bosqichida amalga oshirilayotgan xo‘jalik siyosati bilan belgilanadi va quyidagilardan iborat: - hisobda aks ettiriladigan obektlarni boshqarish uchun ma’lumotlarni yig‘ish, ularni filtrlash va kerakli axborotni shakllantirish; - korxonalar faoliyati natijalari haqidagi axborotni o‘lchash va taqdim etish; - soliq organlariga mahalliy soliqlar, ish haqiga olinadigan soliqlar va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, pensiya fondlari, ish bilan ta’minlash fondi, mulklar, transport vositalariga soliqlar, aksiz yig‘imlari va qo‘shilgan qiymat soliqlari va hokazolar bo‘yicha to‘lovlarning to‘g‘riligini nazorat qilish; - xo‘jalik hisobini mustahkamlashga yordam berish; - xo‘jalik operatsiyalarini samarali boshqarishdan iboratdir;
138	Balansning tuzilishi va uning moddalari Aktiv va passivning xar bir elementi mablag‘lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi: «Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot», «Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol etkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar. balans moddalari ikkiga bo‘lib ko‘rsatiladi. Aktivda: I bo‘lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo‘lim. Joriy aktivlar. Passivda: I bo‘lim. O‘z mablag‘larining manbalari va II bo‘lim. Majburiyatlarga bo‘linadi. Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mablag‘larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda ko‘rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo‘yicha, passivda - manbalari bo‘yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so‘zi tenglik, barobarlikni anglatadi. SHuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so‘zi bilan belgilanadi.
139	«Navro’z» OAJ ni moliya-xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlari quyidagicha: Mahsulotlar sotishdan sof tushum – 107000000 so’m Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 76000000 so’m Asosiy faoliyatni boshqa daromadlari - 4300000 so’m Davr xarajatlari - 8500000 so’m Moliyaviy faoliyatdan daromadlar - 6500000 so’m Moliyaviy faoliyat xarajatlari – 5800000 so’m Favqulodda foyda - 1050000 so’m Foyda solig’i summasi va korxona sof foydasini aiqlang va buxgalteriya pravodkasi bering
140	Neksiya avtomobilini sotish narxi 85428000 so’mni tashkil qiladi. Bir dona avtomobil uchun QQS hisoblang.
141	Buxgalteriya schyotlarini iqtisodiy mohiyatiga ko’ra turkumlanishi