Raqamlashtirish barqaror rivojlanish omili o’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi

Reja:

Kirish

1. 
   RAQAMLASHTIRISH BARQAROR RIVOJLANISH OMILI
   
2. 
   O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
   
3. 
   

Raqamli iqtisodiyot Raqamli transformatsiya tez sur’atda o’zgaryotgan bugungi kun dunyosi uchun asosiy vositadir. Raqamli transformatsiya internetdan ko’ra ko’proq va u inson oldindan bajaradigan ishlarini amalga oshirishda eng so’nggi samarali texnologiyalardan foydalanayapti. Raqamlashtirish inson hayotini tubdan o’zgartiryapti va u yorug’ kelajak kalitini ko’rsata oladi. Raqamli texnologiyalar davom etyotgan iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishni boshqaradi.
Raqamli iqtisodiyot – bu iqtisodiy faoliyat bo’lib, u har kuni onlayn tarzda odamlar, bizneslar, qurilmalar, ma’lumotlar va jarayonlar orasidagi millionlab bog’lanishlardir(Deloitte). Iqtisodiy foaliyatlarning keng xilma xilligi raqamlashtirilgan ma’lumotlar va bilimdan asosiy omil sifatida foydalanidi. Internet, cloud computing(bulutli hisoblash), big data(katta ma'lumotlar), financial technology(moliyaviy texnologiya) va boshqa raqamli texnologiyalar ma’lumotlarni raqamli shaklda to’plash, saqlash va tarqatish uchun foydalaniladi, bundan tashqari ular ijtimoiy o’zaro
«Raqamli iqtisodiyot»atamasi ikki olimning nom-laribi-lanbog‘liq-kanadalik iqtisodchi Don Tapskottva amerikalikax-borot texnologiya (IT)mutaxassisi Nicholas Negroponte.
1995-yilda"BeingDigital"kitobidaNikolasNegroponte"ra-qamliiqtisodiyot"atamasiniqo‘llagan.Ilmiy asarida uchta kesi-shidagan media tarmoqlarga (ommaviy axborot vositalar,(OAV)aloqa vositalari va kompyuterlar)asoslangankonvergentsiyamo-delini taklifetgan.Bunday birlashish natijasidayangi (raqamli)mediashakllandi.
O‘sha 1995-yildaKanadalik iqtisodchiDonTapscottning“The
DigitalEconomy»[4,13,22]kitobi nashrdan chiqadi.Unda
DonTapskotrivojlangan mamlakatlardagijamiyatning evolyut-
sion tendensiyalarini tahlilqilishnatijalarini bayon qildi.Axborot
muhitni yangi iqtisodiyotga,ya’niraqamli iqtisodiyotga aylantira-digan 12 muhim belgilarni keltirgan.
1.Bilimlar–biznesda va umuman iqtisodiyotda asosiy e’tibor insonkapitali–bilimdanfoydalanishga qaratiladi.Raqamli
iqtisodiyotdaBilimharakatlantiruvchi kuch bo‘lib, boshqa
an’anaviy manbalar ikkinchi darajali.Bilim bilan yangi imkoni-yatlar tufayli kuch va hayotni yaxshi tomongao‘zgartirish yo‘li keladi.Bu shuni anglatadiki, tashkilotlar xodimlar to‘g‘risidagi fikrlarinio‘zgartirishga majburlanadi va ishchilarningaqliy qobili-yatinisaqlab qolish va rivojlantirishga harakat qiladi.
.Raqamlashtirish–endi bilimlarni raqamli ravishda
saqlash mumkin.Oldingiiqtisodiyotda ma’lumotlar analogliyoki
jismoniy bo‘lganvama’lumot almashish faqatodamlarning
bevosita aloqasiorqali amalga oshirilgan.Raqamliiqtisodiyotda axborotlarhisoblash qurilmalar yordamidaraqamli shaklda ifoda-langan.Bu dunyoning turli burchaklaridagi odamlar orasida qisqa vaqt ichida juda katta miqdordagi ma’lumotlarning erkin harakatlanishiga imkon beradi.
3.Virtuallashtirish–raqamli iqtisodiyotda jismoniy va moddiyBuyurmalarnivirtual ko‘rinishgaaylantirish mumkin.De-mak, turli xilmunosabatlarga(sanoat,ijtimoiyva boshqalar),te-gishli bo‘lgan oldin qabul qilinganqoidalarniva iqtisodiy faoli-yatning mazmun-mohiyatinio‘zgartiradi.
4.Dinamizm–an’anaviy tashkiliy tuzilmalar yanadadina-mikish muhitigayo‘l beradi.Loyihalashtirishishlaridunyoning turli burchaklaridan turibbirga ishlayotgan odamlar tomonidan amalgaoshirilsayanada samaraliroq bo‘ladi. Raqamli iqtisodiyot-daular“yengil tashkilot”deyiladi.Ular yangi sharoitlardaomonqo-ladi, "og‘ir tashkilotlar"esastatik,oxir-oqibat raqamli iqtisodiyot sharoitlarigamoslasha olomaganligi tufayli yo‘qolib ketadi.
5.Integratsiya–mikro darajadaalohida tashkilot yan-giaxborot-kommunikatsiyatexnologiyalari hisobigakichik kom-paniyalarning barcha afzalliklariga ega.Makro darajada, iqti-sodiyot har doimgidek ishlaydi, chunki barchaishtirokchilar–yetkazib beruvchilar, iste’molchilar, raqobatchilarva boshqalar bir biri bilan aloqador bo‘lib birlashadi.
6.Vositachilarsiz ishlash–vositachilardaehtiyojbo‘lmay-di. Ko‘plabtashkilotlaro‘z mijozlari bilan axborot-kommuni-katsiyatexnologiyalariorqali to‘g‘ridan-to‘g‘ribog‘lanadi, bu esa yetkazib beruvchilar va mijozlaro‘rtasidaaxborot almashinuvini yengillashtiradi.
7.Konvergensiya–iqtisodiyotningyetakchi sohasi hisobla-nadi, aloqa vaInternet texnologiyalariningyaqinlashuvisifatida yaratilgan.Bular birgalikda raqamli iqtisodiyot bog‘liq bo‘lgan platformalardan biri bo‘lgan interfaol multimedia yaratadilar.
8.Innovatsiya–Raqamli iqtisodiyot yangi mahsulotlar va xizmatlarni rivojlantirish uchun axborot texnologiyalaridan foyda-langan holda innovatsiyalarga asoslanadi.Innovatsion iqtisodi-yotda insontasavvuriva ijodkorlikqiymatningasosiy manbai hisoblanadi.Raqamli iqtisodiyotdaasosiy muammoinnovatsiya-larni rag‘batlantiradigan va qo‘llab-quvvatlaydigan muhitni yarat-ish murakkabligi.
9.Ishlab chiqaruvchi-iste’molchi munosabatlariningo‘zga-rishi–sanoatlashgan jamiyatida muhim jihatlardan biriommaviy
ishlabchiqarishhisoblanadi.Raqamli iqtisodiyot davrida asosiy yo‘nalishmahsulot (mahsulot yoki xizmat)ni tashkil etishdir.Ay-ni paytda,iste’molchilaro‘zi sotib olayotgan tovar yoki xizmatlari ishlab chiqaruvchisigao‘sha mahsuloti haqidao‘z fikrini bil-dirishi,takliflar bildirishi,o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishni bildirishi mumkin.
10.Samaradorlik-mijozlar ko‘proq ma’lumotga egavasi-fatlixizmatnixohlashadi.Axborot-kommunikatsiyatexnologiya-lari tufayli mahsulotni buyurtma qilish, ishlab chiqarish va yetkazib berisho‘rtasidagi vaqt oralig‘i keskin kamayadi.
11.Globallashuv–raqamli iqtisodiyotda, bilim asosiy re-sursga aylanganda, tashkiliy tuzilmalaro‘z hududlarida faoliyat yuritsa ham, faqat bitta jahon iqtisodiyoti mavjud. Globallashuv yangi axborot–kommunikatsiya texnologiyalarini rag‘batlantiradi va amalga oshiradi. Bu shuni anglatadiki, tashkiliy tuzilmalar ko‘p millatli emas, balki global.
12.Kelishmovchilik–har bir yangi taraqqiyotortidanbir o‘zgarish keladi, shuningdek,ular bilanqarama-qarshiliklarva
sekin moslashishham.Natijada mojarolivaziyatlaryuzaga ke-ladi.Raqamli iqtisodiyotda texnologik jihatdan savodli mutax-assislar va texnologiyaga kirish imkoniga ega bo‘lmagan mutax-assislaro‘rtasidagi farqo‘sib bormoqda va kelajakda jamiyat uchun jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin.
1.1.2.Raqamli iqtisodiyot tushunchasi
"Raqamli iqtisodiyot" tushunchasi nisbatan yangi va juda muhim hodisadir. Raqamli iqtisodiyotning ko‘plab ta’riflari mavjud. Quyida raqamli iqtisodiyotning turli xil nufuzli manbalari tomonidan taklif etilgan bir nechta ta’riflari mavjud.
1.Raqamli iqtisodiyot–raqamli axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlar tizimi.
2.Raqamli iqtisodiyot–internet orqali,elektron tijorat orqali tovarlar va xizmatlar savdosiga imkon beradi vauniamalga oshi-radi.Raqamli iqtisodiyot uchta tarkibiy qismnio‘z ichiga oladi:infratuzilma (qurilmalar, dasturiy ta’minot, telekommunikatsiya va boshqalar), elektron biznes (raqamli jarayonlar, tashkilotlarda)va elektron tijorat (tovarlarnionlayn sotish).
3.Raqamli iqtisodiyot–bu xo‘jalikfaoliyati, bunda ishlab chiqarishning asosiy omili raqamli ma’lumotlarni ishlab chiqarish,katta hajmlarni qayta ishlash va tahlil natijalaridan foydalanish bo‘lib, ular an’anaviy boshqaruv shakllariga nisbatan har xil tur-dagi mahsulotlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, saqlash, sotish,etkazib berish samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
4.Raqamli iqtisodiyot–bu raqamlitexnologiyalargaasos-langan iqtisodiyotdir, ammoko‘p jihatdan raqamli iqtisodiyot Internet va Butunjahoninternet tarmoqlarigaasoslanganbozor-larda biznes operatsiyalarini amalga oshirishinitushunamiz.
Raqamliiqtisodiyot ko‘plab afzalliklarga ega.Bu to‘lov-larning narxini pasaytiradi va yangi daromad manbalarini ocha-di.Onlayn bozorda,an’anaviy iqtisodiyotga nisbatan xizmatlar narxi pastroq(birinchi navbatda reklama xarajatlari kamayishi bilan bog‘liq).Bundan tashqari,raqamli dunyoda tovarlar va
xizmatlar tezda global bozorga chiqishi va dunyoning istalgan burchagidagi odamlar uchun ochiq bo‘lishi mumkin.Taklif qilina-yotgan mahsulotiste’molchilarningyangi umidlar yoki ehtiyojla-rini qondirish uchun deyarli darholo‘zgartirilishi mum-kin.Raqamli iqtisodiyot yanadaxilma-xilaxborot, ta’lim, ilmiy,ko‘ngilochartarkibnita’minlaydi-tezroq, sifatliroqva qulayroq.
1.1.3.Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish modellari
Turli mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
uchun uchta model mavjud.
1.Raqamli iqtisodiyot rahbarlarinio‘z ichiga olgan model
Birinchi model rivojlangan davlatlarnio‘z ichiga oladi:AQSHva Yevropa Ittifoqi davlatlari.Ilmiy adabiyotlarda ta’kid-lanishicha, yaqindaAQSHva Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotni shakllantirish modellari kesishish jarayoni boshlandi. Shunday qilib, bu mamlakatlaro‘rtasidagio‘xshashlik bir qator sabablarga bog‘liq: ishlab chiqarish va bandlik tuzil-masini xizmat ko‘rsatish sohasi va ilmiy jihatdan intensiv ishlab chiqarish foydasigao‘zgartirish; hosildorlikningo‘sishi asosida ishlab chiqarishni jadallashtirish; bu iqtisodlarning tashqi sharoitlardan mustaqilligini, ularning progressiv vao‘z-o‘zini ta’minlashga qaratilgan investitsiyalar va jamg‘armalarning ichki manbai; ushbu ikki mintaqaningo‘zaro bog‘liqligini dunyoning qolgan qismidan progressiv yopish fonida tezda chuqurlashtirish.Ushbuo‘xshash elementlarning aksariyatiAQSHva Yevropa Itti-foqi mamlakatlarida teng darajada rivojlangan ilmiy va texnologik taraqqiyot tendentsiyalari bilan bog‘liq.
2."Taraqqiyotga erishish" modeli
Ikkinchi modelniyangi sanoat mamlakatlari shakllanti-radi.So‘nggi paytlarda Singapur va Tayvan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishdakatta ahamiyatga ega bo‘lmoqdalar, bu hatto ba’zi jihatdan Yaponiyadan ham ustundir.Aynan ushbu davlatlar raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha etakchiikkinchi guruhdahisoblanadi.Biroq, turmush darajasi va ijtimoiycapitalning rivojlanish darajasi bo‘yicha ushbu davlatlar orqada qolmoqda.
Axborotni ishlab chiqishning tashqi vositalarinio‘z
ichiga olgan model
Axborot iqtisodiyoti rivojlanishining tashqi ko‘rinishlarini o‘z ichiga olganuchinchi model,ta’limning juda past darajasi va umuman, aholining turmush darajasi pastligi, raqamli infratuzil-maning yo‘qligi yoki ahamiyatsiz rivojlanishi bilan tavsifla-nadi.Bundan tashqari, ushbu model qaysidir ma’nodafirma darajasida ham,davlat darajasidahambiznesjarayonlarinibosh-qarishning nochorligi bilan tavsiflanadi.
Ushbu mamlakatlar qatoriga Afrika mamlakatlari va ba’zi Osiyo mamlakatlari kiradi.Ularning ixtisoslashuvi xalqaro bozor-larga xom ashyoyetkazib berishdir.Ushbu mamlakatlarda iqti-sodiy rivojlanishni tubdan isloh qilish, aholining ta’lim darajasi va turmush darajasini oshirishga yo‘naltirilgan ulkan investitsiyalarni kiritish zarur.
1.1.4.Raqamli iqtisodiyotda ilg‘or texnologiyalaro‘rni
Xalqaroelektraloqa ittifoqining(XEI)hisobotigako‘ra,axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)sohasidagi eng rivojlangan davlatlarquyidagilar:
Koreya Respublikasi;
Islandiya;
Daniya
Shveytsariya;
Buyuk Britaniya;
Xitoy;
Shvetsiya;
Gollandiya;
Norvegiya;
Yaponiya.
Raqamliiqtisodiyotvajamiyatindeksi(DESI)ko‘ra,engri-vojlanganraqamliiqtisodiyotiSkandinaviyamamlakatlari,Bene-lux,BuyukBritaniyavaIrlandiyadir.
YevropaIttifoqiaholisining98foiziInternettarmog‘idan, 84 foizi4Gtarmog‘idanfoydalanishhuquqigaega, 44foiziesaaso-siyraqamliko‘nikmalargaegabo‘lmaganlarqatorigakiradi.
Rivojlanganmamlakatlaryalpiichkimahsulotidagiraqamli iqtisodiyotningulushi2010-yildan2016-yilgacha4,3%dan5,5%gacha,rivojlanayotganmamlakatlaryalpiichkimahsulotida3,6%dan4,9%gachao‘sdi.
"Katta yigirma" mamlakatlarida bu ko‘rsatkich besh yil ichida 4,1% dan 5,3% gachao‘sdi. Yalpi ichki mahsulotda raqamli iqtisodiyot ulushi bo‘yicha jahon
rahbari Buyuk Britaniya-12,4%.2016-yildae’lonqilin-ganXalqaroma’lumotlarkorporatsiyasitahlilchilarining tadqiqotiga ko‘ra,raqamli transformatsiya texnologiyalariningbu-tun dunyoglobal xarajatlari har yili
16,8 foizgao‘sadi va 2019-yilga kelib 2,1 trln.AQSHdol-larini tashkil etadi.
Accenturekonsalting kompaniyasining prognozlariga ko‘ra,2020-yilda raqamli texnologiyalardan foydalanish 1,36 trln.AQSH dollarini yoki dunyoningo‘nlabyetakchijahoniqtisodiyotlarining yalpi ichki mahsulotidagi YaIMning 2,3 foizini tashkil etadi.Ri-vojlangan davlatlarning yalpi ichki mahsuloti "raqamli iqtiso-diyot" hisobiga 1,8 foizga, rivojlanayotgan mamlakatlar YaIM esa 3,4 foizgao‘sadi.
Raqamli iqtisodiyotning kelajakdagi rivojlanishi bir qator ilg‘or texnologiyalarning muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Bunday beshta texnologiyani ajratib ko‘rsatish mumkin:
5G-aloqa;
3D-bosma;
blokcheyn;
sun’iy intellekt(AI);
virtual haqiqat.
Sanabo‘tilgan texnologiyalar rivojlangan mamlakatlarning strategik hujjatlarida belgilangan eng muhim rivojlanish yo‘na-lishlaridan biridir.
Ko‘rsatibo‘tilgan texnologiyalar jadal rivojlanish bos-qichida, ular yildan-yilga takomillashmoqda.Har bir texnolo-giyaiqtisodiyotning bir qator an’anaviysanoattarmoqlariga va umuman biznesgatubdanta’sir ko‘rsatishimumkin.
Tanlangan ilg‘or texnologiyalarni istiqbollari ko‘rib chiqaylik.
5G–aloqa-(ingliztilidan.beshinchi avlod).
Beshinchi avlod mobil aloqa standarti (5G)–bu texnologi-yaning rivojlanishidagi yangi bosqich bo‘lib, u radioga kirish tar-moqlari orqali Internetga kirish imkoniyatlarini kengaytirishga
mo‘ljallangan.
5G texnologiyasi quyidagi vazifalarni hal qilishga mo‘l-jallangan:
mobil trafiko‘sishi;
tarmoqqa ulangan qurilmalar sonining ko‘payishi;
yangi xizmatlarni joriy etishda kechikishlarni kamaytirish;
chastota spektriningyetishmasligi.
Katta shaharlarda keng tarqalgan mobil aloqa tizimlari LTE 4G
-2665 MGts tarmoqlarida 100 Mbit / s gacha tezlikda ishlay-di.Yanadao‘sish millimetr to‘lqinlar foydalanish bilan bog‘liq-1-
100 gigagerts, masalan, harbiy noyob xususiyatlarga ega va keng ishlatiladi.Yangi tarmoqlar 10 Gbit /sgacha tezlikni ta’minlay oladi.
Bu ma’lumotlar uzatish tezliginio‘n barobar oshirish va dun-yodagi ulkano‘zgarishlarga olib keladigan imkoniyatdir.O‘tkazilgan testlar shuni ko‘rsatmoqdaki, 5G davri yaqin va 2020-yilda yangi yagona aloqa standarti-IEEE 5G joriy etilgandan so‘ng keladi. Yangi avlod tarmoqlari keng tarqalgan sanoat avtomatizatsiyasi–Machine–to-Machine (M2M), uchuvchisiz transport va internetdagi haqiqiy yutuqlarga yo‘l ochadi.
Dastlab, texnologiya yirik megapolislarda qo‘llaniladi va ularning iqtisodiyotini sezilarli darajadao‘zgartirishi mumkin.;

“Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz.

Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?!
Ertaga juda kech bo‘ladi. Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish–kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi” deb ta’kidlab o’tdilar muxtaram prezidentimiz.