|
Умавийлар даврида ёзма адабиёт. Илк ислом даврида ёзма адабиёт вужудга келиб, тадрижий равишда давлат ишлари кенгайиши билан шаклланиб борди, лекин унинг чегаралари анча тор эди. Умавийлар даврида турли сиёсий партиялар, мазҳаблар ва оқимлар кўпайиши, халифаликнинг кенгайиши билан турли жойларда девонхоналар барпо бўлди ва ёзишмалар (расаил) жанри ривожланди. Бир томондан, халифалар девонхоналар орқали турли вилоятларга, ҳокимларга, лашкарбошиларга, тарафдорларига, ҳатто душманлари ва рақибларига мактублар уюштирар эди. Турли минтақалардан халифалик марказига жавоблар келиб, жойдаги вазият ва аҳволлар билан таништириш, дўсту душманларни танитиш ва бошқа давлат ишлари муҳокама қилинарди. Иккинчи томондан, олимлар ва зоҳидлар бир-бирига рисолалар ёзиб, унда дидактик масалаларни кўтариб, одамларга тўғри йўл кўрсатиш мақсадида турли насиҳатлар беришар эди.
Айни Умавийлар даврида девонхоналарда котиблар қатлами етишиб чиқди. Улар ўрта табақаларга мансуб бўлиб, кўпинча бир нечта тил, жумладан, араб тили фасоҳатини, юнон, форс тилларини билишар эди. Келиб чиқиши нафақат араб, балки бошқа халқларга мансуб бўлиши мумкин эди. Котиблардан ўз даври учун юқори маданият эгаси, турли илмлардан хабардор бўлиши, фиқҳ ва ҳадисларни яхши билиши талаб қилинар эди. Котиблар фаолияти натижасида ёзишмалар санъатга айланиб, “расаил” жанрини ташкил қилди ва турли кўринишда намоён бўлди: расаил расмия, расаил ихвания ва бошқалар. Бу шакл Умавийлар даври бадиий адабиётининг бир кўриниши сифатида ҳам ишлатилди, яъни, йўналиши номаълум ёки тўқима бўлиб, мактуб тарзида муаллифни бир мавзу атрофида музокаралар олиб боришга имконият яратди. Бу жанр ҳатто ХХ асргача етиб келиб, замонавий муаллифлар томонидан фойдаланиб келинмоқда. Масалан, ҳозирги замон машҳур араб ёзувчиси Жамол ал-Ғитоний Ўзбекистонга бағишланган “Рисалатун фи-л-важди ва-с-сабаба” (“Юксак муҳаббат ва ишқ рисоласи”) номли романини хаёлий дўстига ёзган мактублар сифатида шакллантирди.
Ар-расаил ал-ихвания биродарлик номаларда бадииятга кўп ўрин ажратиларди, аммо расмий ёзишмаларга ҳам талаб катта бўлиб, уларда муайян қоида ва усулларга амал қилиш тақазо этиларди. Котиб (ҳозирги ибора билан девонхона секретари) мактублар тузишда ўзининг кенг маданиятини ва маҳоратини намойиш қилиши лозим эди. Котиблар ичида катта лавозимларга эришган мавлоно Ҳишом ибн Абу ал-Малик танилиб, у араб тили фасоҳатини ва юнон тилларини яхши билар эди. Унинг шогирди Абд ал-Ҳамид асл келиб чиқиши форс бўлиб, мусулмон илмларидан, адаб, фиқҳдан дарс берар ва катта котиб даражасига етишган эди. Абд ал-Ҳамид ёш котибларга ёзган насиҳатлари сақланиб қолган:
فتنافسوا معشر الكتاب فى صنوق العلم و الادب، و تفقهوا فى الدين، و ابدءوا بعلم كتاب الله – عز و جل – و الفرائض، ثم العربية فانها ثقاف السنتكم، و اجيدرا الخط فانه حلية كنبكم، و ارووا الاشعار، و اعرفوا غريبها و معانيها، ايام العرب و العجم، و احاديتها و سيرها، فان ذلك معين لكم على ما تسمون اليه بهمتكم.
Илмлар ва адабиётнинг турларини ўзлаштиришда котиблар жамоаси билан мусобақалашинглар, диний фиқҳни яхши билинглар. Буюк ва қодир Аллоҳ Китоби илмлари ва (исломий) вожиб фарзлардан бошланглар. Сўнг араб тилини (фасоҳани) яхши ўрганинглар, у тилингиз маданиятидир. Чиройли хат ёзинглар, у мактублар зийнати, шеърлар қўшинглар, унинг маъноларини ва ўзига хослигини яхши англанглар. Шунингдек, араб ва ажам тарихини, ўтган ҳаёт ҳодисаларини ва таржимаи ҳолларни яхши билинглар.
Шундай қилиб, илк Ислом даврида шаклланган “расaил” жанри бадииятдан анча узоқ бўлган бўлиб, номалар эса қисқа ва лўнда, баъзан эса жўн тилда битилган эди. Умавийлар даврида сўз санъати бу жанрда тўла намоён бўлиб, котиблар фикрни ифодалашда хатлари учун чиройли иборалар, ёрқин образлар, турли бадиий воситалар, сермазмун мисоллар излар эдилар. Мактублар эса ҳажм жиҳатидан анча кенгайган бўлиб, маълум анъаналарга амал қилиш бир неча қоидалардан иборат эди: дастлаб, Аллоҳга ҳамду санолар, турли дуолар, сўнг Пайғамбаримизга (с.а.в) саловоту саломлар, охирида асосий мақсадни ёзиш энг зарур шартлардан эди. Мактубларда Қуръони карим оятларидан иқтибослар келтириш маъқул саналиб, бу ҳолат рағбатлантирилар эди. Шунингдек, фикрни шеърлар билан теранроқ ифодалаш ҳам яхши фазилатлардан саналар эди. Саж санъатига мурожаат қилинса ҳам, аксарият ҳолларда ундан воз кечилган. Мавҳум, жумбоқли ибораларни қўлламасликка эътибор қаратилиб, фикрни мантиқан теран ва чуқур ифодаланишига алоҳида аҳамият берилган. Баъзида таниқли шоирларга тегишли машҳур шеърларнинг маънолари насрий тарзда ифода этилиб, улардан теран фикрнинг жозибали жиҳатлари истеъфода этилган.
Девонхоналарда олиб борилган ўзаро ёзишмалар “тарассул” (“ёзишма”) номи билан танилди. Котиблар, одатда, ўзлари битган хатларга имзо ёки муҳрнинг қўйилиши учун уларни ёзишга буюрган ҳукмдор шахсларга – халифа, амир, ҳоким, лашкарбоши ва бошқаларга ёзилган мактубларни тақдим қилар эдилар. Ҳокимлар ўзларининг имзолари ёнига улар ўз шахсий фикр-мулоҳазалари, ҳикматли сўзлар, афоризмларни қўшиб, мавзуга яна бир бора ўз муносабатларини билдирар эдилар. Сўз санъатига ишқибоз ҳукмдорлар, ҳаттоки, бир-икки байтли шеърни ўз имзоларининг ёнига қўшиб ёзар эдилар. Бу ҳолат, ҳаттоки, расмий хужжатларда ҳам кузатилар эди. Шу йўсинда “тавқиат” жанри шаклланди ва у турли хил мавзудаги номаларда, айниқса, севги ва садоқат, миннатдорчилик, табриклар ва изҳорлар мавзуларидаги номаларда ўз аксини топди, буларнинг бари араб насри учун янгилик эди.
Умавийлар сулоласи даврида яна бир насрий жанр шаклланиб, у турли масалаларга бағишланган тадқиқотсимон изланишлар бўлиб, “рисола” номини олди. Айнан шу жанрдан кейин илмий рисолалар ривожланди ва улар турли кўринишларда намоён бўлди. Ушбу давр ёзма адабиётида илк тарихий рисолаларнинг вужудга келиши кузатилди.
VIII асрга келиб араб халифалигининг адабий ва илмий маркази сифатида Ироқнинг Басра ва Куфа шаҳарлари танилди. Бунинг сабаби Умавийлар пойтахти бўлган Дамашқда сиёсий курашнинг тўхтамаганлиги ва олдинги маданий марказ бўлган Ҳижоз шаҳрида қадимги араб маданияти қолипидан чиқиб, маданий ҳаракат сустлашиши билан изоҳланар эди. Ироқда бир қанча маданиятлар (араб, форс) уйғунлашиб, ёзма адабиёт анъаналари ривожланди. Бу ерда биринчи машҳур илмий мактаблар вужудга келди, илк илмий рисолалар ёзилди, биринчи филолог олимлар ва мутафаккир адиблар фаолият юритдилар. Халифалик Аббосийлар сулоласига ўтганидан сўнг, бу шаҳарлар қаторига Бағдод ҳам қўшилади ва у қисқа фурсат ичида бутун мусулмон дунёсининг сиёсий, диний, маданий марказига айланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
