Rahmanova z

Xivchinlar ayrim umurtqasiz hayvonlardan ignatanlilar, yelka oyoqlilar va bosh skeletsizlarning ovqat hazm qilish sistemasi epiteliysini tashkil yetuvchi hujayralarning apikal yuzasida bittadan o’simtasi bo’lib, bu epiteliy bir qavatli, bir qatorli xivchinli prizmasimon epiteliy deb yuritiladi. Yuqori tabaqalangan umurtqali hayvonlarning spermatozoidining harakat organi ham xivchinlarga kiradi. Xivchinldarning o’ziga xos vazifasiga qaramasdan, morfologik tuzilishi kiprikchaplarga o’xshaydi. Epiteliy kiprikchalari hamda xivchinlarning ko’ndalang kesimi elektron mikroskopda ancha yaxshi o’rganilgan. Natijada ular tarkibida adenozintrifosfatoza fermenti ko’p bo’lishi aniqlangan. Ma’lumki, bu ferment umurtqali hayvonlarning muskul tolalarida ko’p uchraydi va ularning qisqarishini ta’minlaydi. Albatta, spermtozoid hujayralarning harakati faqat adenozintrifosfatoza fermentiga bog`liq bo’lmaslan, balki boshqa kompleks ta’siriga ham bog`liq. Masalan, sperma suyuqligi tarkibidagi moddalar shunday ta’sir ko’rsatadi. Xivchinlar qaysi hayvonda, qayerida bo’lmasin, ular kiprikchalar bilan bir xil tuzilgan bo’ladi.

Agar ichak epiteliysi elementlari qiyosiy o’rganiladigan bo’lsa, aytishimiz mumkinki, harakatlanmaydigan kovakichli hayvonlarning ovqal hazm qilish yo’li epiteliysining hujayralari ikki xil tuzilgan bo’ladi, ba’zilarining hujayralari baland bo’lib, xivchinlari bo’ladi, boshqalarining hujayralari pastroq bo’lib, ularning ham xivchini bo’ladi, ammo shu bilan birga ichi sekretor kiritmalar bilan to’la bo’ladi. Bo’yi baland hujayralar so’rishni va hujayra ichki hazmini amalga oshirsa, bo’yi pastroq hujayralar sekretor vazifasini o’taydi. Boshqa xil kovakichli chuvalchanglarning ichak epiteliysi kiprikli. Binobarin, turli xil chuvalchanglar sinfiga mansub hayvonlarning so’ruvchi epiteliysi bir-biridan shu tariqa bir oz farq qiladi.

Patli epiteliy sudralib yuruvchilar va ayrim qushlar (suvda suzib yuruvchilar va ba’zi kunduzi hayot kechiradigan yirtqich qushlar bunga kirmaydi) ko’zi pirillash pardasining ichki tomonini qoplovchi epiteliyning apikal qismida joylashgan. U ko’zning shox (muguz) pardasini muttasil tozalab turadi. Bunga ir qavatli, ko’p qatorli prizmasimon patli epiteliy deyiladi.

Tonofibrillalar epiteliy hujayrasi sitoplazmasining tabaqalanishi jarayonida hosil bo’ladigan o’ziga xos element. Har bir tonofibrillaning diametri 60-150 A na iyeng bo’lib, juda mayda keratindan tashkil topgan tonofilament, ya’ni protonofibrilla tolachalaridan iborat. Hozirgi zamon tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tonofibrillalar yonma-yon turgan hujayralar membranasiga tutashib turadi, lekin bir hujayradan ikkinchi bir hujayra sitoplazmasiga o’tmaydi. U epiteliy hujayrasi va to’qimani mustahkamlashda aktiv ishtirok etadi.