Rahmanova z

Neyronlararo sinapslar

Neyronlararo sinapslar nerv hujayrasi qismlarining bir-biri bilai birikadigan joyi bo’lib, ular asosan uch xil bo’ladi.
1)Aksosomatik sinaps — birinchi neyronning akson o’simtasi ikkinchi somatik neyron tanasi bilan tutashgan joy.
2) Aksodendritik sinaps—bu, birinchi neyron aksoni bilan ikkinchi neyron dendriti o’skmtasi tutashgan joy.
3)Aksoaksonal sinaps. Ikkita akson o’simtasi o’rtasida sodir bo’lib, ma’lum bo’lishicha, bunday sinapslardan qo’zg’atuvchi ta’sir o’tmaydi, ya’ni aksosomatik va aksodendritik sinapslardan o’tgan ta’sirni u tormozlab qo’yadi, deb taxmin qilinadi. Sinapslarning shakli har xil bo’lishiga qaramay, ularning morfologik tuzilishi bir-biriga deyarli o’xshaydi. Aksonning harakatlanadigan uchi qisman kengayadi, ichida esa ko’p miqdorda, har xil kattalikda, ya’ni 400—900 A ga teng pufakchalar paydo bo’ladi. Bularga sinaptik pufakchalar deyiladch. Bu yerda mayda mitoxondriylar ham ko’p uchraydi.
Usimtalar o’rtasidagi sinapsda 200 A ga teng keladigan bo’shliq bo’lib, unga sinapslararo yoriq deyiladi. Unda spesifik moddalar bo’lib, ularga mediatorlar deyiladi. Ularning vazifasi ta’sirning bir neyrondan ikkinchi keyronga o’tishini ta’minlashdir. Mediatorlar, odatda, nerv uchlaridan ajralib, sinaps bo’shlig’iga o’tadi. Neyronlar tipiga qarab mediatorlar har xil bo’ladi. Xuddi shuningdek, ishlab chiqaradigan mediatorlariga qarab, neyronlar ham har xil bo’ladi:
1.Xolinergik sinaps (asetilxolin ishlab chiqaradi).
2.Adrenergik sinaps (dofamin, noradrenalin, ya’ni katexolaminlar ishlab chiqaradi).
3.Seratonin — ergis sinaps (serotonin ishlab chiqaradi).
4. Peptiergik sinaps (peptid va aminokislotalar ishlab chiqaradi).
Keyingi vaqtlarda bulardan tashqari, boshqa mediatorlarham borligi aniqlandi, masalan, gistamin, glisin shular jumlasidandir. Har bir sinapslarda presinaptik va postsinaptik qutblar bo’lib, presinaptik qutbdagi membranalarda yuqorida ko’rsatilgan mediatorlar ishlanib chiqadi. Postsi-naptik membrana esa o’ziga xos oqsil modda ishlab chiqaradi,
5.Elektrotonik sinaps — bunda nerz hujayralari bir-biri bilan zich birikib, o’rtasida sinaptik yoriq deyarli qolmaydi.
. Neyrosekretvr hujayralar
Ma’lumki, neyrosekretor hujayralar umurtqali hayvonlardan tashqari, umurtqasizlarda ham uchraydi. Neyrosekretor hujayralar deyilishiga sabab o’zida mukoproteid yoki glikolipoproteid xossasiga ega bo’lgan sekret donachalarini tutgan neyronlardan iborat bo’lishidir. Endilikda ana shunday sekret ishlab chiqaruvchi neyronlar neyrosekretor hujayralar deb yuritiladigan bo’ldi. Ular fiziologik jihatdan neyronlar belgilariga ega bo’lishi bilan birga bez hujayralari xususiyatlarini ham o’zida saqlagan bo’ladi. Binobarin, hosil bo’lgan sekretlar hujayra aksonlari bo’ylab oqib kelib, oxirgi shoxlangan yerda hujayradan chiqadi. Bu o’rina shuni aytib o’tish kerakki, hujayra mahsulotlari (sekretlar) sinaps yorig’iga emas, balki bevosnta qonga yoki miya so’yukligiga o’tadi. Sitoplazma qismida sekret pufakchalari va donachalari bo’ladi.Umurtqali hayvonlarda bunday nerv hujayralari bosh miyaking gipotalamogipofizar qismida uchraydi. Hujayralarning sekreti umurtqasiz hayvonlarda metamorfoz va xromotofor vazifalarini bajaradi, ya’ni hujayralarnkng tashqi rangini belgilaydi.
Gipotalamus sohasidagn neyrosekretor hujayralar mahsu-lotining ximiyaviy tarkibiga ko’ra ikki guruhga bo’likadk.
1) Peptidergik hujayralar;
2)Monaminergik hujayralar.
Nomidan ko’rinib turibdiki, birinchisi peptid gormonlar ishlab chiqarsa, ikkinchisi monamin gormonlar — noradrenalin, serotonin, dofamin ishlab chiqaradi. Peptidergik gormonlar ishlab chiqaradigan neyrosekretor hujayralarni ham o’z navbatida ikkiga bo’lish mumkin:
a) visserotrop gormonlar ishlab chiqaradigan hujayralar va b) adenogipofizotrop gormonlar ishlab chiqaradigan hujayralar. Bulardan visserotrop gormonlar visseral organlarga ta’sir qiladi. Bunday gormonlarga: vazopressinlar va ularning gomologlari kiradi. Adenogipofizotrop gormonlar esa adenogipofizning bezsimon hujayralari faoliyatini boshqarib turadi. Bular orasida adenogipofiz hujayralarining bez funksiyalarini kuchaytirib turadigan liberin yoki aksincha susaytiradigan statinlar ham bor.
Monaminergik gormonlar ishlab chiqaradigan neyrosekretor hujayralar o’z neyrogormonlarini asosan gipofiz orqa bo’lagining portal tomir sistemasiga chiqaradi.
Shunday qilib, sut emizuvchi hayvonlarning gipotalamik neyrosekretor sistemasi sitologik jihatdan ham, gistologik jihatdan ham nihoyatda murakkab differensiyalangan sistemadir. Ular nerv sistemasi bilan ham, endokrin sistemasi bilan ham yaqindan bog’liq faoliyat ko’rsatadi.