|
Psixolingvistikaning o'rganish obiektiga quyidagilar kiritilgan:
Nutq faoliyatining vujudga kelish mexanizmini o'rganish
Bolalar nutqining shakllanish jarayonini o'rganish
Muayyan nutqiy vaziyatlarda so'zlovchi bilan tinglovchi o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish
Nutqning axborot tashish funksiyasini o'rganish va boshqarish
Etnolingvistika Etnolingvistika atamasi grekcha "etnos" xalq, qabila so'zlaridan olingan bo'lib, XIX asrning 70-yillarida Amerika hindularining tili, madaniyati va urf-odatlarini o'rganishning kuchayishi tufayli yuzaga kelgan. Ma'lumki, xalq tarixida, turmush tarzida yuz bergan har bir voqea, urf-odatlar uning tilida aks etadi, shuning uchun til bilan uning egasi bo'lgan xakq o'rtasida uzviy aloqa mavjud. Toponim, etnonimlarni xalqning tarixini bilmay turib o'rganib bo'lmaydi, shuningdek, etnografiya ham tilshunoslikka qimmatli materiallar beradi. Til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o'rganish ehtiyoji tilshunoslikda Etnolingvistika yo'nalishini yuzaga keltirdi. Etnolingvistikaning shakllanishi
Etnoligvistikaning mustaqil lingvistik yo'nalish sifatida shakllanishida amerikalik tilshunos, etnograf F. Boasning xizmatlari katta bo'lgan. U va uning izdoshlari hindular tilini tillar va madaniyatlarning o'zaro ta'siri, bilingvizm masalalari bilan bog'liq holda o'rgandilar.
Bu yo'nalishning ilk davrida ko'proq etnografiya masalalari bilan shug'ullanilgan, faqat o'tgan asrning 20-yillaridan boshlab muammoning lingvistik tomoniga ahamiyat berilgan.
Psixolingvistika atamasi dastlab 1946-yilda amerika psixologi N. Pronkotomonidan qo'llandi va XX asrning 50-yillaridan keng yoyildi. Biroq uningildizlari XIX asrda qiyosiy-tarixiytilshunoslik negizida vujudga kelganpsixologizm oqimiga (asoschisi G.Shteyntal) borib tagaladi. U tilda xalqruining ifodalanishinita'kidlab, sotsial, etnik psixologiyaniyaratishga intildi.Psixolingvistikaning o'rganish obiektigaquyidagilar kiritilgan:
Nut faoliyatining vujudga kelishmexanizmini o'rganishBolalar nutgining shakllanishjarayonini o'rganishMuayyan nutqiy vaziyatlardaso'zlovchi bilan tinglovchi o'rtasidagimunosabatlarni o'rganishNutgning axborot tashishfunksiyasini o'rganish a boshgarish
EtnolingvistikaEtnolingvistika atamasi grekcha"etnos" xalq, qabila so'zlaridan olinganbo"lib, XIX asrning 70-yillarida Amerikahindularining tili, madaniyati va urf-odatlarini o'rganishning kuchayishitufayli yuzaga kelgan. Ma'lumki, xalqtarixida, turmush tarzida yuz berganhar bir voqea, urf-odatlar uning tilidaaks etadi, shuning uchun til bilan uningegasi bo'lgan xakq o'rtasida uzviy alogamavjud. Toponim, etnonimlarni xalqningtarixini bilmay turib o'rganib bo'lmaydi,shuningdek, etnografiya hamtilshunoslikka qimmatli materiallarberadi.
Etnolingvsitika va sotsiolingvistika. XX asrga kelibetnolingvsitika sotsiolingvistika bilan yaqin hamkorlikdataraqqiy etdi. Biri ikkinchisi uchun material vazifasini0'tadi. Sotsiolingvistik tadqiqotlar lisoniy birliklarniq0 'llash nafaqat nutq sharoiti, vositasi va hokazo kabiijtimoiy hodisalar bilan, balki har bir xalq, millat, hatto,ijtimoiy guruh yoki toifa uchun odat tusiga kirgan qatorurf-odatlar, rasm-rusumlar, ya'ni etnografik tomonlarbilan aloqador ekanligini ko'rsatdi.
O'zbeklarning o' zining ichida turli toifa vaguruhlarning bir-biri bilan salomlashishi jarayonidalisoniy va nolisoniy vositalar, nutqiy shtamplar, harakatva holatlar bir xil emas. Bularni hisobga olish esa, nutqodobi uchun juda zarurdir.Nutqni ham lisoniy, ham etik-etnografik xususiyatlarnihisobga olgan holda tadqiq etish natijasida etnolingvistikava sotsiolingvistikaning qo' shiluvidan yangi tarmoqetnosotsiolingvistika shakllandi va bugungi kuna jadalrivojlanmoqda.
Binobarin, muloqotning samarali kechishi ma'lumqoidalar, muomala tamoyillariga amal qilish bilanbog liq. Dunyo xalqlari muloqot odobi, muomalamas'uliyatiga oid minglab maqol-matallar yaratganlar, buborada behisob nodir asarlar bitilgan. Jumladan, sharqmilliy madaniyati durdonalari bo 'Imish «Qutadg 'u bilig»,«Qobusnoma», «Hibbatul haqoyiq» kabi madaniyyodgorliklar, buyuk mutafakkirlar Kaykovus, Yusuf XosHojib, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakly, AlisherNavoiy, So"fi Olloyor kabilarning asarlari bunga misoldir.Kaykovusning «Qobusnoma»da keltirgan quyidagipandlarini eslaylik:
«Gar so' zni va hunarni yashi bilsangham hech bir so' zni sindirmag" il, to"g'ri ta'rif qilg 'il vauni bir rangda aytg' il: xosga ×os so'z, omiyga omiy so'zdeg'il, toki u hikmatga muvofiq bo'lsun va eshitg' onkishiga og'ir kelmasin, yo'qsa so'zingni dalil va hujjatbila ham eshitmag aylar. Undin so'ng ularning rizosigaqarab so'zlag' il, to salomat bo'lg'aysan». Eng asosiysi,bu an'analar hozirgacha davom etmoqda va nutqmas'uliyati, muloqot odobi, so'zlashish madaniyati kabimasalalar doimiy ravishda o'zbek olimlarining diqgatmarkazida bo"lib kelmoqda.
Etnoligvistikaning mustaqillingvistik yo'nalish sifatida shakllanishidaamerikalik tilshunos, etnograf F. Boasningxizmatlari katta bo'lgan. U va uningidoshlari hindular tilini tillar vamadaniyatlarning o'zaro ta'siri, bilingvizmmasalalari bilan bog'liq hold o'rgandilar.Bu yo'nalishning ilk davridako'proq etnografiya masalalari bilanshug'ullanilgan, faqat o'tgan asrning 20-villaridan boshlab muammoning lingvistiktomoniga ahamiyat berilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
