Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

T
To‘siqlar (tashqi)
N a zo ra t savollari
1. Qayta 
tiklanuvchi 
energiya 
m anbalari 
(QTEM)
tushunchasiga qanday energiya shakllari kiradi.
2. Elektr 
energiyani 
ishlab 
chiqishning 
noan ’anaviy
m anbalariga qanday elektr stan siyalar kiradi.
3. Sham ol elektr stansiyalarini ishlash prin sipini izohlab bering.
4. G eoterm al elektr stansiyalarda qanday turdagi energiyadan
foydalaniladi.
5. D engiz to ‘Iqinida ishlovchi elektr stan siyalar qanday turdagi
energiyadan foydalaniladi.
6. Qishloq x o ja lig id a
n o a n a ’naviy energiya m anbalarini
qo ‘Uanilishga m isollar keltiring va u la m i izohlab bering.
106

---

8-BOB. ELEKTR SOHASIDAGI KASHFIYOTLAR VA
ULARNING MAZMUNI
B a’zi elektr hodisalar insoniyatga qadimdan m a ’lum b o ‘lgan. 
Ammo XIX asm ing ikkinchi yarm iga kelib u sanoat maqsadlarida 
qo'llanila boshlandi va bu davrlarda elektr borasida buyuk 
kashfiyotlar qilindi. B u kashfiyotlar quyidagi yirik olimlar nomi 
bilan bog‘liq: Galvani Luidji, Kulon Shari Ogyusten, Volta 
Aleksandr, Petrov, Devi, Ersted, Amper, Faradey, Yakobii B., Lens. 
E., Joul J., Om G., K irxgof G., Genrii Т., Fuko T, Maksvel T, 
Stoletov A, Lodigin A, Yablochkov P., Edison Т., Gers G, Dolivo- 
Dobrovolkiy, Popov A. Ioffe A. Raximov. Fozilov F. Homidxonov 
M.Z va boshqalar.
8.1-jadvalda elektr sohasidagi kashfiyotlar va olimlar haqida 
m a’lumotlar keltirilgan.
8.1-jadval
Elektr sohasidagi kashfiyotlar va olimlar____________
Olimlar
Kashfiyotlar
1800-y. 
Golvani L.
Italyan 
anotomofiziologi, 
birinchi 
b o ‘lib 
musqullaming qisqarishiga elektr hodisasi va 
metallaming 
elektrolit 
bilan 
kontaktida 
potensallar ayirmasi hosil b o lish in i kashf 
etgan. Elektr tokining kim yoviy manbalari 
uning sharafiga Galvaniq elementlar deb 
yuritiladi.
Kulon Sh.
Fransuz 
injener-fizigi. 
Elektrostatikaning 
asoschisi. Elektrostatikaning asosiy qonuni 
uning nomi bilan Kulon qonuni deb ataladi.
1779-y. 
Volta A.
Italyan fizik fiziologi. Kimyoviy tok manbai -
V olta elementini ixtiro qilgan. Birinchi. bo‘lib 
q o ‘rg ‘oshinli akkumulyatomi yaratgan. Elektr 
zaryadini 
oTchash 
asbobi 
elektr oskopni 
yaratgan. 
Elektr kuchlanish birligi uning 
sharafiga Volt (V) deb nomlangan.
107

---

1802-y. Petrov 
V.
Rus fizigi. Volta ustunidan fcydalanib elektr 
yoyini ixtiro qilgan va metallami payvandlash, 
eritish ham da y o rag iik olishni ixtiro qilgan.
Devi G.
Ingliz xim igi va fizigi. Elektroliz hodisasini 
kash f etgan va uning yordamida kaliy va natriy 
m etallarini olishga erishgan.
1819-y.
ErstedX.
D aniyalik 
fizik. 
Elektr 
tokining 
magnit 
strelkasiga ta'siri hamda elektr va magnit 
hodisalarining o ‘zaro bogiiqlarini kashf etgan. 
M agnit maydoni kuchlanganligini o ic h o v
birligi 
uning 
sharafiga 
Ersted 
(E) 
deb 
nomlanadi.
1820-y. Amper 
A.
Frans uz 
fizigi. 
Elektrodinamika 
asoschisi, 
elektr tokli o ‘tkazgichlami o ‘zaro ta ’siri qonuni 
- A m per qonunini kashf etgan. M agnetizm va 
elektrik nazariyalariga asos solgan. Elektr toki 
kuchi o ic h o v birligi uning nomi Amper (A) 
bilan nomlangan.
1831-y. Faradey 
M
Ingliz fizigi Elektromagnit maydon haqida 
ta ’limot asoschisi. Elektromagnit, o ‘zinduksiya, 
paromagnetizm va diomagnitizm hodisalarini 
ochdi. Y orugiikni qutblanish tekisligi magnit 
m aydonida burilishini asoslab berdi va bu 
hodisa Faradey effekti deb nomlandi.
1834-y, 
Yakobi B.
Rus fizigi, o ‘zgarmas tok elektr dvigatelini 
yaratgan va birinchi b o iib uni kemani 
harakatga keltirishda q o ila b elektr yuritmaga 
asos soldi.
1833-y. 
Lens E.
Rus 
fizigi, 
induksion 
tokni 
y o ‘nalishini 
aniqlash qoidasini yaratdi va uning nomi bilan 
Lens 
qoidasi 
deb 
yuritiladi. 
Elektr 
mashmalarini generator va dvigatel b o iib
ishlash 
prinsipini 
asoslab bergan. 
Elektr 
tokining issiqlik ta ’sirini Jouldan 1 yil oldin 
aniqlagan (qonuniy). B u ta’sir Joul-Lens 
qonuni nomi bilan yuritiladi.
108

---

1834-y. Joul.J.
Ingliz fizigi. Elektr tokining issiqlik ta ’sirini 
aniqlagan. Lens bilan birgalikda Joul-Lens 
qonunini kashf etishgan. Issiqlikning mexanik 
ekvivalentini topgan. Energiya va ish o ‘lchov 
birligi uning nomi bilan Joul (J) deb nomlanadi.
1826-у. 
О т Georg
Nemis fizigi. Elektr zanjirlarini hisoblashga 
asos solgan. Elektr qarshilik uning nomi bilan 
О т deb nomlanuvchi birlik bilan ifodalanadi.
1847-у. K irxgof 
G.
Nemis fizigi. Tarmoqlangan va murakkab 
elektr zanjirlaridagi tok va kuchlanish orasidagi 
bog‘liqlikni matematik ifodalash qoidalarini 
yaratgan olim. Ushbu qoida uning nomi bilan 
K irxgof qoidasi (tenglamasi) deb yuritiladi.
Genri J.
A merika fizigi. 0 ‘zinduksiya hodisasini kashf 
etgan, magnit m aydoni induktivligi o ‘lchov 
birligi uning nomi bilan Genri (Gn) deb 
nomlanadi.
Fuko J,
Fransuz fizigi. Y orug'likni suvda va havoda 
tarqalish tezligini aniqlash usulini kashf etgan 
va ushbu usul Fuko nomi bilan ataladi. 
0 ‘zgaruvchan magnit maydoni ta ’sirida passiv 
o ‘tkazgichlarda induksion uyurm a toklar hosil 
b o ‘lishini aniqlagan va ushbu tok uni nomi 
bilan Fuko toki deb ataladi.
1873-y, 
M aksveil J
Ingliz fizigi. Klassik elektrodinamika va statik 
fizikaning 
asoschisi. 
Elektromagnit 
maydonining klassik nazariyasi Maksveil nomi 
bilan ataladigan matematik tenglamalar tizimisi 
bilan ifodalanadi. Elektromagnit to ‘lqinlaming 
mavjudligi va ular ham yorug‘lik singari 
qaytish, 
sinish 
qutblanish, 
dispersiya, 
difraksiya 
va 
interferensiya 
qonunlariga 
b o ‘ysinishni aniqlagan.
1872-y. 
Stoletov A.
Rus fizigi. Magnit maydoni zanjirlarini analitik 
hisoblashga asos solgan. Fotoelementni kashf 
etgan va fotoeffekt hodisasini va qonuniyatini
109

---

yaratgan.
Lodigin А.
Rus elektrotexnik olimi, k o ‘m ir sterjenli lampa, 
keyinchalik Volfrom sterjenli cho‘g ia n m a
lampa 
ixtirochisi. 
Elektrotermiya 
asoschilaridan biri.
1875-у. 
Yablochkov P.
Rus elektrotexnik olimi. Y oy lampasi 
ixtirochisi, (Yablochkov nomi) va u amalda 
birinchi b o iib qoilanilgan.
Edison Т.
Amerika fizigi, takomillashgan elektr lampa 
ixtirochisi va uning keng qoilan ish in i 1880- 
yilda N yu-York shahrida o ‘zi loyihalashtirgan 
yoritish tizimisida amalgan oshirgan.
Gers G.
Nemis fizigi. Elektromagnit to iq in la r borligini 
tajribada isbotlab bergan olim. Elektromagnit 
va y o ru g iik to iq inlarin i aynan bir xil tabiatli 
ekanligini amalda isbotlagan. Davriy jarayonlar 
o ic h o v birligi uning sharafiga Gers (Gs) deb 
yuritiladi.
1888-y. Doiivo 
-D obrovols-kiy
Rus elektrotexnik olimi. 3 fazali elektr toki 
ixtirochisi (asoschisi). 1888-yilda 3 fazali 
generator, 
1889-yilda 
3 
fazali 
qisqa 
tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatel, 1890- 
yilda 3 fazali transformatomi ixtiro qilgan.
1895-y. Popov 
A.
Rus fizigi. 1895-yilda radiopriyomnikn ixtiro 
4i!San- 
. 
...............
Ioffe A.
Fizik 
olimi. 
Elektronika 
sohasida 
chala 
o ‘tkazgichlar fizikasiga asos solgan.
1905-y. 
Shamyun A., 
Jell E.
Fransuz olimlari. 1982-yilda monografiyasida 
avtomatlarning rivojlanish tarixi keltirilgan.
Polzunov I. I
Rus olimi. 1865-yil bug‘ mashinasida odam 
ishtrokisiz suv sathini avtomatik rostlash 
qurilmasini yaratgan.
1873-y. 
Maksvell D.
Ingliz olimi. 1868-yilda avtomatik rostlashning 
asosiy prinsiplarini yaratgan.
по

---

1905-y. 
Raximov G ‘.
0 ‘zbek elektrotexnik olimi. Nochiziqiy zanjir 
va o ‘tkazgichlar nazariyasi 
va hisoblash 
metodikasiga asos solgan.
1910-y. Fozilov 
X.
0 ‘zbek 
olimi. 
Elektr 
energiyasini 
uzoq 
masofaga 
o'zatish, 
katta 
elektr tizimilar 
rejimlarini 
hisoblash 
nazariyasi 
va 
metodikasini yaratgan.
1928-y. 
Xomudxonov.
0 ‘zbek olimi. Rostlantirgich o ‘zgaruvchan tok 
elektr 
yuritmalarini 
yaratish 
metodikasi 
asoschisi.
1753-y.
Lomonosov
M.V.
Rus olimi. Elektr sohasidagi birinchi yirik 
kitobni nashr qilgan.
1789-y.
Franklin
Benjamin
Fransus olimi. Havodagi elektr hodislami 
tadqiq etgan; yoy o ‘tkazgichni taklif etgan.
1800-y. 
Golvani Luidji
Italyan olimi. Metallni elektrolit bilan kontakti 
vaqtida kontakt potensiallar farqini aniqlagan.
1802-y. 
Petrov V. V.
Rus olimi. Elektr yoyni kashf qilga, tokning 
kim yoviy xossalarini, elektr o ‘tkazuvchanlikni, 
lyuminissensiya, gazdagi elektr hodisalami 
tadqiq etgan.
1819-y. 
Ersted Xans 
Kristian
Elektr tokining magnit xossalarini kashf etgan.
1820-y. 
Bio Jan Batist, 
Savar Feliks
Elektr tokining magnit maydoni haqidagi 
qonunni asoslagan (Bio-Savar qonuni).
1880-y. 
Lachinov D.A
Elektr energiyani elektr simlar orqali uzoq 
msofalarga uzatish imkoniyatini isbotlagan.
1881-y. 
Depre Marsel
Elektr energiyani elektr simlar orqali uzoq 
msofalarga uzatish imkoniyatini asoslab bergan 
va uzunligi 57 km b o ‘lgan o ‘zgarmas tok elektr 
uzatish liniyasini qurgan (1882-y.).
I l l

---

1882-y.
N yu-Yorkda markaziy elektr stansiya qurilgan.
1883-y., 1888- 
У-
M oskva va peterburgda o ‘zgarmas tok elektr 
stansiyalari qurilgan.
1888-y. 
Slavyanov N.G.
Metall 
elektrod yordamida 
payvandlashni 
ishlab chiqqan.
1895-y. 
Popov A.S.
Radioaloqani kashf qil gan.
1904-1905-yy. 
M itkevich V.F., 
Krug K A .
Peterburg politexnika institutida “Elektr va 
magnit hodisalar nazariyasi” va M oskva oliy 
texnik 
bilim 
yuritda 
“0 ‘zgaruvchan 
tok 
nazariyasi” fanlarini o ‘qiy boshlaganlar va 
elektrotexnika 
sohasida 
muhandislar 
tayyorlashga asos solganlar.
1925-y. 
Voloshin V.P.
Yuqori chastotali mashinali generatorlar va 
yuqori voltli simobli to ‘g ‘rilagichIarni kashf 
qilgan.