Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

Yirik chorvachilik fermalari va komplekslarini birinchi
katoriya iste’molchilar guruhiga kiritish uchun ko‘rsatgichlar
Ferma va komplekslar_____________ Ishlab chiqarish kompleksl
800 bosh va undan ortiq 
Yiliga 12 ming bosh va undan 
ortiq
Yiliga 10 ming bosh va undan 
ortiq
20 ming va undan ortiq chorva 
o‘mi
600 bosh va undan ortiq
25 ming bosh va undan ortiq 
10 ming bosh va undan ortiq 
100 ming bosh va undan ortiq 
1 mln. ming bosh va undan 
ortiq______________________
Hozirgi kunda qishloq xo‘jalik mashinalari odatda elektr 
yuritmasi bilan birga taklif etiladi. qishloq xo‘jalik yuritmalarida 
ko‘p hollarda turli modifikatsiyalardagi 4A,5A va 6A seriyali uch 
fazali asinxron dvigatellar qo‘Uaniladi. ba’zi hollarda o ‘zagrmas tok 
va sinxron tok maashinalari ham qo‘Uaniladi, elektr dvigatellami 
boshqarish PME, PMA, PML va boshqa seriyadagi magnit ishga 
tushirgichlar, kontaktorlar va turli elektr relelar yordamida amalga 
oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi - yirik issiqlik iste’molchisi 
hisoblanadi. 
Issiqlikni 
ko‘p 
hajmda 
iste’mol 
qiluvchilarga 
chorvachilik fermalari va komplekslari kiradi. Ular iste’mol 
qilayotgan issiqlik jarayonlari ulushi butun energiya iste’molining 
60 - 90 % to‘g ‘ri keladi.
Qishloq 
xo‘jaligida 
elektr qizdiruvchi 
qurilmalar keng
Sut yetishtirish bo‘yicha 
Cho‘chqalami yetishtirish va 
semirtirish bo‘yicha 
Yirik chorva mollarini yetishtirish 
va semirtirish bo‘yicha 
Yirik chorva mollarini yetishtirish 
va semirtirish bo‘yicha ochiq 
maydonchalar
Sigirlami semirtirish bo‘yicha 
Nasilchilik bo‘yicha va yosh 
buzoqlash yetishtirish xo‘jaliklari 
Tovuqlar, o‘rdak, g ‘oz va kurkalar 
Tovuq beruvchi tovuqlar 
Tovuq jo ‘jalari
142

---

qo‘llaniladi, jumladan: elementli va elektrodli elektr suv isitgichlar, 
elektrodli 
bug‘li 
qozonlar, 
elektr kaloriferlar, 
chorvachilik 
fermalaridagi isitiluvchi pollar, elektr bruderlar, don va meva 
mahsulotlarini quritgichlar, payvandlovchi agregatlar, issiqxonalar 
uchun elektr isitgichlar va boshqalar.
Elektr 
energiyani 
elektr magnit 
nurlanish energiyasiga 
o‘zgartiruvchi elektr uskunalarga xona va ko‘chalami cho‘lg‘am va 
gazorazryad lampalar yordamida yoritish elektr uskunalari, 
lyuminissent tahlil vaultrabinafsha nurlanishli gazorazryad lampali 
uskunalar, yorug‘ (lampa-termo nurlatgichlar) va qorong‘u (metall 
yoki keramik) infra qizil nurlanuvchilar, rentgen qkrilmalar va 
boshqalar.
Elektr energiyani texnologik jarayonlarda bevosita ishlatuvchi 
uskunalarga havoni elektr aeroionizatorlari, qishloq x o ‘jaligi 
urug‘larini tozalash va ajratish uchun uskunalar, urug‘lami 
o ‘zgaruvchan va impulsli elektr magnit maydonlarda kundalik 
ishlov beruvchi qurilmalar, urugMarni yuqori chastotali toklar 
yordamida quritish va duzinfeksiyalash uskunalari, materiallami 
yuqori tovushli ishlov berish uskunalari va boshqalar kiradi. Bu 
uskunalar kelajakda texnologik jarayoni ami takomillashtirishga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatishlari lozim. Elektr uskunalami soha 
tamoyiliga k o ‘ra sinflashda chorvachilikda, o ‘simlikshunoslikda, 
xo‘jaliklar va qishloq aholigi maishiy xo‘jaligida ishlatiladigan 
uskunalami alohida ko‘rsatish lozim.
Hozirgi kunda chorvachilik va parrandachilikda ozuqalami 
tayyorlash va tarqatish, suv bilan ta’minlash, optimal mikroiqlimni 
yaratish, suv isitish, sigirlami sog‘ish, go‘ng va axlatlarnit tozalash, 
tuxumlami 
yig‘ish va 
ajratish, 
tuxumlami 
inkubatsiyalash, 
mahsulotlami qayta ishlash, xonalami yoritish va chorvalarni 
nurlatish, sutni dastlabki qaysta ishlash va boshqa jarayonlar 
elektrlashtirilgan.
143

---

0 ‘simlikshunoslikda teng nisbatda urug‘lami tozalash, ajratish, 
quritish, issiqxonalami isitish, sug‘orish, tamaki va boshqa 
mahsulotlami quritish jarayonlari ham elektrlashtirilgan.
Kompleks elektrlashtirish qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini 
to‘liq avtomatlashtirishni qishloq xo‘jaligida mashina texnikasi 
rivojining eng yuqori pog‘onasi hisoblanadi. Bunda barcha ishlab 
chiqarish jarayonlari insonning jismoniy mehnatisiz, faqat uning 
nazorati ostida amalga oshiriladi.
Texnika tarixida birinchi ma’lum bo‘lgan avtomatik qurilma 
Polzunov bug1 mashinasi (1765-y.) hisoblanadi. Bu mashina oddiy 
shamol va gidravlik dvigatelning o ‘rniga ishlatilgan va odam 
ishtirokisiz suv sathini rostlagan. Kavtomatik rostlashning asosiy 
tamoyillari ingliz olimi F. Maksvell tomonidan 1868-yilda ishlab 
chiqilgan.
Texnikaning rivojlanishi va odamlarning og‘ir qo‘l mehnatidan 
bo‘shashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini 
boshqarish kengayib va murakkablashib bordi. Ayrirn holatlarda esa 
maxsus qo‘shimcha elementlarsiz mexanizatsiyalashgan ishlab 
chiqarishni boshqarish imokniyatlari murakkahlashdi. Bu esa o ‘z 
navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish 
kerakligini isbotladi.
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori 
pog‘onasi hisoblanadi. Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan, 
balki mashina, qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat 
qilish va ulami boshqarishdan halos bo ‘ladilar. Avtomatika mehnat 
unumdorligini oshirish, ish sharoitlarini yaxshilash, jismoniy va 
aqliy mehnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi ko‘plab jarayonlar 
uchun hizmat qiladi.
Bugungi 
kunda 
avtomatika 
alohida 
fan 
sifatida 
o ‘z 
yo‘nalishlariga ega. Bu fan avtomatik boshqarish tizimlarinng
144

---

nazariyasi va uning tuzilish tamoyillari bilan shug‘ullanadi,
Hozirgi davrda fan-texnika taraqqiyoti shunday ilgarilab ketdiki, 
mavjud texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi, har 
lomonlama zamon talabiga javob beradigan texnik vositalar bilan 
ta’minlash zaruriyati tug‘ildi. Horijiy davlatlardan keltirilayotgan 
yangi texnika va texnologiyalami o‘zlashtirish esa yuqori bilim va 
malaka talab etadi.
Qishloq xo'jaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish 
tizimlarini qo‘llash yuqori samaradorlikka ega, chunki ko‘p 
bosqichli ishlab chiqarish jarayonlarida iqtisodiy samaradorlikka 
erishish 
uchun 
itnkon 
bo‘yieha 
mexanizatsiyalash 
va 
avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab chilinali.
Qishloq 
xo‘jaligini 
avtomatlashtirish 
asosan 
sanoatdagi 
texnologik 
iarayonlarm 
avtomatlashitrishdagi 
tajribalarga 
aososlanadi. Shu bilan birga qishloq xo‘jaligidagi jarayonlar, shu 
jumladan gidrotexnik inshootlar, nasos stansiyalari, suvni hisobga 
olish kabi sohalar o‘zining shunday maxsus xususiyatlariga egaki, 
bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar m a’lum texnologik 
talablarga javob berishi kerak.
Qishloq va suv xo‘jaligida ish unumdorligini oshirishning 
asosiy yo‘IIaridan biri dehqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish 
hisoblanadi. Dehqonchilik sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari 
yetarli darajada rivojlanish ko‘rsatgiehlariga ega boisada, lekin 
ulami avtomatlashtirish sohasi haligacha oqsoqlab kelmoqda. 
Buning 
asosiy 
sabablari, 
birinchi 
navbatda, 
dehqonchilik 
jarayonlarining murakkabligi er va suv sharoitlarining xilma- 
xilligidir. Demak, bo‘lajak elektromexanik mutaxassislar oldida 
qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarilishida avtomatik boshqarish 
va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini 
qo‘llash kabi dolzarb masalalar turibdi.
Bugungi kunda yuqori kuchlanishli (500, 200, 110 va 35 kV)
145

---

elektr uzayishi va taqsimlash elektr tarmoqlar « 0 ‘zbekenergo) 
Davlat aksionerlik kompaniyasi m a’muriy boshqaruvida faoliya 
ko‘rsatmoqda. Undan tashqari elektr energiyasidan to‘g‘ri foyda 
lanishni va undan foydalanilgani uchun iste’molchilar to ‘lovlam 
to ‘g ‘ri amalga oshmlishini nazorat qiluvchi 0 ‘zbekiston Respub 
likasi Vazirlar Mahkamasi 
qoshidagi 
«O'zbekiston 
Davla 
energonazorat» idorasi faoliyat ko'rsatib turibdi.
Elektr 
energiyasi 
iste’molchilari, 
jumladan 
qishlo< 
xo‘jaligi,obyektlari suv tizimi inshootlari hududiy yoki korxonalar 
o‘z ichki elektr tarmog‘iga ega bo‘ladi. Masalan shirkat, yoki ferme: 
xo‘jaligi, yirik qishloq xo‘jiligi mahsulotlarini qayta ishlasl 
korxonasi, yirik nasos stansiyalari, drenaj tizimilari va hokazolar 
Ular pasaytirgich transfonnatorlar, elektr uzatish tarmoqlari orqal 
bevosita qishloq xo‘jaligida texnologik jarayonlami bajaruvch 
elektrlashtirilgan mashina va mexanizmlarga elektr energiyasin 
yetkazib beradi,
Qishloq va suv xo‘jaligi elektr energiyasi iste’molchilari unch; 
katta bo‘lmagan quwatliligi, tarqoq joylashganligi bilan sanoa 
elektr iste’molchilaridan farq qiladi, Shu boisdan qishloq xo‘jaligid; 
fermerlar, shirkat xo‘jaliklari va boshqa subyektlaming elekt 
energiyasiga bo‘lgan ehtiyojiga yetarli b o ig a n quvvat bilai 
ta’minlovchi maxsus, komplekt transformator podstansiyalari ishlal 
chiqariladi va bugungi kunda aksariyat qishloq joylarda ulardai 
foydalanib kelinmokda.
0 ‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 31 
% dan ortiqroq qismi suv xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi ishlai 
chiqarish tizimida iste’mol qilinadi. Shundan 63% dan ortig‘i si 
xo ‘jaligi tizimlariga to ‘g ‘ri keladi.
Qishloq va suv xo‘jaligida elektr energiyasidan turli xi 
mexanizm va mashinalar, nasoslar, ventilyatorlar, transporterlam 
ishga tushiruvchi elektr yuritmalami xarakatga keltirishda va ulam
146

---

avtomatik ravishda boshqarishda keng qo‘llanilib kelinmoqda.
Qishloq xo‘jaligida elektr energiyasi asosiy iste’molchilari bu 
elektr yuritmalar, elektr yoritish va isitish qurilmalari, uy-ro‘zg‘or 
elektr uskuna va anjomlari hisoblanadi.
Elektr energiyasi qishloq xo‘jaligida tirik organizmalar, jonli 
labiat, organiq mexanizmlarga bevosita yoki bilvosita ta’sir 
ko'rsatuvchi elektrofizik kattalik sifatida foydalanishi sanoat sohasi 
uchun tayyorlangan kadrlarga nisbatan qishloq xo‘jaligi uchun 
tayyorlanayotgan kadrlar tabiat sirlarini, tiriklik dunyosini vaqillari 
hisoblangan o'simlik, tuprok va boshqa elektr ta’siriga sezuvchan 
hisoblangan subyektlar haqida ham bilimlarga ega bo‘lishlarini 
tokozo qiladi.
Qishloq 
xo‘jaligida 
barqaror 
rivojlanishga 
va 
yuqori 
samaradorlikka erishishda ishlab chiqarishni va jarayonlarni 
avtomatlashtirish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bugungi kunda 
0 ‘zbekistonda nasos stansiyalarni boshqarish, qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlarini kayta ishlash korxonalari va undagi jarayonlarni 
avtomatlashtirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish binolarida 
mikroiqlim yaratish, meva sabzavotlami saqlash omborxonalarda 
mahsulotlami uzoq muddatga saqlanishini ta ’minlash tizimlarini 
yaratish ishlari bajarilmoqda.
Qishloq va suv xo‘jaIigimng