Радиотехник тизимлар назарияси асослари

Gravitonlar
10-»
CC
-
M a’lumki, kuchli o‘zaro ta'sir nuklonlar orasida intensiv ta’sirlashuviga 
k o ‘ra, yadroning m avjudligini ta'm in lay d i. Bu kuchli o ‘zaro ta 's ir 
nuklonlar orasida vujudga kelib qolmasdan pionlar, kaonlar, giperonlar 
kabi ko‘plab zarralar o ‘rtasida ham ro ‘y beradi. Bundan tashqari kuchli 
ta’sirlashuvli yuqori energiyali zarralar to ‘qnashuvlarida intensiv yangi 
zarralaming tug‘ilishi kuzatiladi. Zarralar o ‘rtasida kuchli o‘zaro ta’sirning 
muhim xususiyatlaridan biri — bu ta'sir doirasining ju da kichikligidir. 
Ularning roli 1 fermidan katta masofalarda yo‘qola boshlaydi (Shuning 
uchun yadrolar xarakterli masofalari 105 fermi bo‘lgan atom hodisalariga 
um um an t a ’sir qilm aydi). U larnin g boshqa z a if to m o n i univ ersal 
emasligidadir. 
n
-mezondan yengil zarralar (foton, elektron, pozitron, 
myuon, neytrino va boshq.) o ‘zaro kuchli ta ’sirda bo‘lmaydi, kuchli 
ta'sirlashuv tufayli bo‘ladigan to‘qnashuvlarda bu zarralar tug‘ilmaydi. 
Uchinchi xususiyati shundan iboratki, ko‘pgina saqlanish qonunlari boshqa 
kuchlar ta'sirida bajarilmaydi, faqat kuchli kuchlar ta ’sirida o ‘tadigan 
jarayonlarda eng ko‘p saqlanish qonunlari bajariladi. Har bir saqlanish 
qonuni m a’lum simmetriyaningmiqdoriy ifodasidir. Demak, kuchli o ‘zaro 
ta'sir eng ko‘p simmetriyaga ega. Bir-biri bilan kuchli o‘zaro ta'sirda 
bo‘luvchi zarralar a d ro n la r (yunoncha 
hadros
so‘zidan olingan bo‘lib,- 
katta, kuchli
demakdir) deb ataladi.
240
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘z navbatida adronlar ham ikki guruhga bo iin ad i: barionlar - yarim 
butun spinli zarralar va m ez o n lar- butun spinli zarralar. Barionlar qatoriga 
nuklonlar va antinuklonlar hamda ancha o g ‘ir zarralar - giperonlar va 
rezonanslar kiradi. Yarim butun spinli zarralar Fermi-Dirak statistikasiga 
bo‘ysunadi va shuning uchun ferm ionlarga taalluqli bo'ladi. M ezonlarga 
pionlar, K-mezonlar va boshqa ancha og ‘ir zarralar (pionlar va kaonlar 
sistem asidagi rezonans «m aftunkor» zarralar va h.k.) taalluqlidir. Bu 
zarralarning butun sonli spini ularning Boze-Eynshteyn statistikasiga 
mansubligini belgilaydi, y a’ni ular bozonlardir.
T a ’s irla sh u v n in g in te n siv lig i b o ‘y ic h a n a v b a td a e le k tro m a g n it 
t a ’sirlashuvi turadi. Z arralarn in g elek tro m ag n it o ‘zaro t a ’sir kuchi 
k u c h li o ‘z a ro t a 's ir g a q a ra g a n d a a n c h a z a if, b o sh q a k u c h la rg a
n isb atan esa o ‘ta k uchlidir. E lek tro m ag n it k u ch larin in g ta ’sir doirasi 
10_l4m dan tortib kosm ik m aso fag ach a davom etadi. K o ‘pchilik fizik 
h o d is a la r: ato m v a m o le k u la la r tu z i li s h i, k r is ta lla r , k im iy o v iy
r e a k s i y a l a r , j i s m l a r n i n g t e r m ik v a m e x a n ik x u s u s i y a t l a r i ,
ra d io to ‘lqinlar, Q uyosh va y u ld u zla rn in g n u rlanishi kabi ho d isalar 
elektrom ag n it k u ch larin in g t a ’sir d o ira sig a kiradi.
Elektromagnit o ‘zaro ta’sir turli zarralarda har xil shiddat bilan namoyon 
b o‘ladi. Elektr zaryadiga ega bo‘ lgan zarralarda katta elektromagnit o ‘zaro 
ta ’sirlar vujudga keladi. M assa va spini nolga teng bo‘lmagan zaryadsiz 
zarralar o ‘zaro kuchsiz elektromagnit o ‘zaro ta ’sirda bo‘ladi. Eng kuchsiz 
elektromagnit o ‘zaro ta ’sirda neytral, spinsiz zarralar, masalan, neytral 
n
°-mezon bo‘ladi. Zarralardan neytrino elektrom agnit ta ’sirni sezmaydi. 
Elektromagnit kuchlarining ta ’sir doirasida shunday saqlanish qonunlari 
borki, bu qonunlar kuchsiz o ‘zaro ta ’sir doirasida buziladi. Elektromagnit 
o ‘zaro ta ’sirning muhim xususiyati K ulon qonuniga asosan itarilish va 
tortilish kuchlarining mavjudligidadir. Shuning uchun yig‘indi zaryadi nol 
b o ‘lgan har qanday sistema qisqa ta ’sir radiusiga ega bo‘ladi. Masalan, 
atom laryoki istalgan ikkijism orasidagi o ‘zaro ta’sir kulon kuchlari ta ’sir 
radiusi cheksiz boTishiga qaramasdan o ‘zaro ta ’sirlashmaydi.
M ikrodunyoda u yoki bu hodisaning o ‘tish vaqti zarralar «hayotida» 
asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Zarralarda boTadigan xarakterli 
jaray onlar kuchli o ‘zaro ta ’sir ostid a 10_22-10~23 s ichida yuz bersa, 
elektromagnit o ‘zaro ta’sir ostida 10 16- 10 17 s ichida yuz beradi. Bundan
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham sekinroq (~10-10 s dan o ‘nlab minutgacha) jarayonlar zarralarning 
kuchsiz o ‘zaro ta ’siri ostida o‘tadi. Kuchsiz o ‘zaro ta ’sir kuchli o‘zaro 
ta ’sirga nisbatan 1014 m arta zaifroqdir. Lekin ju d a kichik m asofalarda 
kuchsiz o ‘zaro ta'sir elektromagnit o‘zaro ta’sirdek kuch bilan namoyon 
bo ‘lishi kerak. Kuchsiz o ‘zaro ta’siming sekin va kuchsiz o ‘tishining sababi 
uning ta ’sir doirasining kichikligidir. Ta’sir doirasining kichikligi oraliq 
vektor bozonlar — W ushbu o‘zaro ta’sir vositachilarining massalari noldan 
farqli va bir necha o ‘n proton m assalariga teng. Q isqacha aytganda, 
zarralarning «fotonli» o ‘zaro ta ’siri istalgancha m asofalargacha yetsa, 
kuchsiz o ‘zaro ta’sirni tashuvchi vositachi zarralarning «makoni» ju d a
kichik. Xuddi mana shu sohada kuchsiz o ‘zaro ta’sir elektromagnit o ‘zaro 
ta ’sir bilan barobar bo'ladi, lekin zarralar o‘rtasida o ‘ta kichik (10“l8m) 
m asofalar jud a kam hosil bo‘ladi. Zarralar bir-birining yonidan kuchsiz