|
<7 =
r+
(7k0mp+ CTj
(6.4.33)
bu yerda
a f ~
Z 5/E 7/2 - kichik energiyalarda
crf ~
Z 5/Ey - katta
energiyalarda,
a
komp~Z/E y va
a ~
Z2ln2E y.
K ichik energiyalar ( E y < E ,) sohasida fotoeffekt, oraliq energiya
E x
<
E y < E 2
sohasida K om pton effek ti, yuqori energiya E y > E 2
sohasida elektron-pozitron juftining hosil bo‘lishi asosiy rol o ‘ynaydi. E,
va E2 energiya chegaralari turli muhitlar uchun har hil qiymatga ega bo‘ ladi.
M asalan, alyuminiy uchun E^ = 0,05 va E2 = 15 MeV, qo‘rg‘oshin uchun
esa E, = 0,5 va E2 = 5 MeV va h.k.
6.10-rasmda qo‘rg‘oshin uchun fotoeffekt, Kompton effekti va elektron-
pozitron juftining hosil bo‘lish kesim ining gamm a-kvant energiyasiga
bog‘Iiq ravishda o ‘zgarish egri chiziqlari ko ‘rsatilgan.
235
www.ziyouz.com kutubxonasi
Nazorat savollari:
1. Zaryadli zarralarning moddalar bilan ta'sirlashuv turlarini ayting.
2. Ionizatsiya energiya yo‘qotish qanday kuch ta'sirida amalga ortadi ?
3. Solishtirm a ionizatsiya energiya y o ‘qotishning tushuvchi zarra
zaryadi, massasi, tezligi va m uhit xususiyatlariga bog‘liqmi?
4. Bor formulasi va bog‘liqlik tomonlarini aytib bering.
5. Io n iz a ts iy a e n e rg iy a y o ‘q o tis h n in g e n e rg iy a g a b o g ‘liq lig i
(relyativistik tuzatmalar) qanday ifodalanadi?
6. Radiatsion energiya y o ‘qotishning zarra va m uhit kattaliklariga
(zaryad, massa, tezlik, zichlik) bog‘liqligini tushuntiring.
7. Radiatsion uzunlik, kritik energiya nima?
8. Vavilov-Cherenkov nurlanishi xususiyatlari boshqa nurlanishlardan
qanday farq qiladi?
9. V avilov-C herenkov n u rlan ish sharti va b o g ‘liqlik to m on lari,
qo‘llanilishini tushuntirib bering.
10. Gamma-kvantlarning muhit bilan ta ’sirlashuv qanday turlardan
iborat?
11. Q aysi t a ’s irla s h u v g a k o ‘ra, g a m m a -k v a n tla r m u h it b ila n
ta’sirlashadi?
12. G a m m a -k v an tlarn in g m u h itd a y u tilish fo rm u la si, y u tilish
koeffitsientlari, o ‘lchov birliklari, fizik m a’nosini aytib bering.
13. Fotoeffekt hodisasi, fotoeffekt hodisasining bog‘liqlik tomonlari
(foton energiyasiga, muhit zaryadiga, elektronning bog‘lanish eneriyasiga
va h.k.)ni tushuntirib bering.
14. Oje elektron qanday vujudga keladi?
15. Kompton effekti va uning bog‘liqlik tomonlari nimalardan iborat?
16. Nim a uchun Kompton sochilishini fotonning to ‘lqin nazariyasi
asosida tushuntirib bo‘lmaydi?
17. Kompton effekt kesimi, teskari Kompton effekti va uning muhim
tomonlari nimalardan iborat?
18. Elektron-pozitron jufti hosil bo‘lish shartlari va usullarini aytib
bering.
19. Gamma-kvantlaming to‘la yutilish koeffitsienti va uning bog‘liqlik
tomonlarini tushuntiring.
236
www.ziyouz.com kutubxonasi
V II BO B. E L E M E N T A R Z A R R A L A R
Elementar zarralar fizikasi fizika fanlari ichida, jum ladan, yadro fizika
k ursining tarixan eng s o ‘nggi y illarid a tarkib topgan b o ‘lim laridan
h iso b lan ad i. H ozirgi v aqtda fiz ik an in g , y ad ro fizikasining boshqa
b o ‘lim lardan fundam ental qonuniyatlar o ‘rganilgan bo‘lsa, elem entar
zarralar fizikasida bu muammolar to ‘la hal eiilmagan.
Elementar zarralar tushunchasi o ‘zi murakkabdir. Dastlab bu tushuncha
tarkibiga boshqazarralarkirm agan, ichki strukturaga ega boMmagan sodda
tuzilgan zarralar uchun qoMlanilgan. Lekin, fanning rivojlanishi bilan
elem entar deb hisoblangan zarralar m urakkab tuzilishga ega ekanligi
maMum boMib, k o‘p zarralar elementar emasligi aniqlandi. Shunday qilib,
elementarlik tushunchasi fan taraqqiyoti bilan o ‘zgarib kelmoqda. Yaqin
vaqtlargacha (proton, neytron, p_-m ezonlarni) Koinotni tashkil etgan
m a te riy a n in g boM inm as b o s h la n g ‘ ich e le n m e n tla ri, y a ’ni du ny o
tuzilishining eng kichik «g‘ishtchalari» deb hisoblanib kelgan edi. Ammo
m ikrodunyo tuzilishining elem entar zarralari ustidan hozirgi zam on
tadqiqotlari ularning maMum sharoitlarda bir-biriga aylanishini aniqladi.
Masalan, protonyadrotarkibidaneytrongap —> n + (3++
v
va, aksincha,
neytron protonga n —» p + (3“ + i7 aylanishi mumkin. Lekin, bundan
proton-neytron, pozitron va neytrinodan, neytron esa proton, elektron,
antineytrinodan tashkil topgan degan m a'n o kelib chiqmaydi.
Hozirgi vaqtda yuzlab zarralar aniqlandi, bu zarralar tarixan nomlanishi
b o ‘yicha elem en tar z a r r a la r deb ataladi. Bu zarralardan qaysilari haqiqiy
elem entar zarralar ekanligini aniqlash qiyin. Lekin haqiqiy elem entar
zarralar yoki fundam ental zarralar m avjud deb qaraladi, uni aniqlash
muammosi kun tartibidan olingan emas.
H ozirgi vaq tda elek tro n, m yuon, tao n , u larn in g a n tizarralari va
neytrinolari, kvarklar, fotonlar, oraliq W +, Z° bozonlar haqiqiy elementar
zarralar deb hisoblanadi.
Elem entar zarralar kashf etilishining tarixiy davrlariga nazar tashlasak,
1930 — 1935-yillarda atom nazariyasi asosan tugallangan edi. O ddiy
holatdagi m oddaning deyarli ham m a xossalari m usbat zaryadli yadro
atrofida harakat qiluvchi manfiy zaryadli elektronlar deb qarab, matematik
237
www.ziyouz.com kutubxonasi
yo‘l bilan keltirib chiqarilishi mumkin edi. Bu davrga kelib, elementar
zarralardan elektronni 1895-yilda ingliz fizigi J.J.Tomson katod nurlarini
o ‘rganishda kashf etdi.
1919-yildaRezerford hammayadrolartarkibigakiruvchi protonni, 1932-
yilda J. Chad vik massasi proton massasiga yaqin neytral zarra - neytronni
kashf etdi. Elektromagnit maydon kvanti foton tushunchasini birinchi
marotoba fizika faniga M. Plank va A. Eynshteyn ishlari asosida kiritdi.
A. Kompton ishlari asosida esa foton elementar zarralar qatoriga kiritildi.
Foton elektromagnit maydon kvant boTibgina qolmay, elektrom agnit
ta'sirni tashuvchi vositachi «zarradir». Fotonni zarraga o‘xshatish mumkin.
C hunki u lar xuddi zarralard ek o ‘z im pulsiga
Do'stlaringiz bilan baham: |
