|
lgt, yil 6 7 8 9 10
Bosh ketma-ketlikdagi
a) eng yorug‘ yulduzining
absolut kattaligi, Mv -7 -4 -1 +2 +4
b) spektral sinfi 06 B1 B7 A5 F2
d) (B-V)0ning eng kichik
qiymati -0,31 -0,23 -0,05 +0,30 +0,7
Jadvalda yosh to‘da (106 y.) da qaynoq [Mv= —7, 0 6 (T = 20 000)] yulduzlar ko‘rinsa, keksa (1010 y.) to'daning eng qaynoq yulduzi F2 (T = 8000°) sinfga mansub. Tarqoq to‘dalar, odatda, galaktika tekisligi (b = 0) yaqinida joylashadi, ularning tekislikdan o‘rtacha chetlashishi 70 parsekka teng. Tarqoq to ‘da konsentratsiyasi Galaktika tekisligida ( z= 0)
400 l/(kpk)3, undan z = 0,5 kpk chetda 4 l/(K ps)3, yuz marta kam. Galaktikada jami 18 000 ta tarqoq to‘da bo‘lishi kerak. Shunday qilib, tarqoq to‘dalar orasida yosh to'dalar ko‘p (60%). Ularning asosiy qismi Galaktika tekisligi yaqinida (100 ps gacha) joylashgan. Yulduzlar to ‘da-to‘da holda Galaktika tekisligi yaqinida hosil bo‘ladi.
136
b) Yulduz assotsiatsiyalari ikki xili mavjud: 1) O-assotsiatsiya — O va B spektral sinflarga kiradigan fazoda bir-biriga yaqin joylashgan oq-havorang yulduzlar guruhi. Bularning 50 dan ortig‘i kuzatilgan va ular 20—100 ta O va B sinfga kiruvchi yulduzlarni o ‘z ichiga oladi. O-assotsiatsiya yulduzlari osmonning keng sohalarida tarqalgan holda uchraydi. Ularning uzoqligi 3 kpk. 2) Savrning T-si singari (F-G spektral sinf) yulduzlar guruhlari T-assotsiatsiyalarni tashkil etdi va diametri 3 dan 10 kps gacha bo‘lgan sohada joylashgan 10 tadan 100 tagacha yulduzni o ‘z ichiga oladi, 700 ga yaqin T-assotsiatsiya qayd qilgan. Ular Quyosh atrofida (1000 ps) joylashgan. O va T assotsiatsiya yulduzlari yosh yulduzlar hisoblanadi. T-assotsiatsiyaga kiruvchi yulduzlar gravitatsion siqilishni boshidan kechirayotgan yulduzlardir. Shunday qilib, yulduz hosil boflishi hozir ham davom etmoqda va ular guruh-guruh holatda hosil bo‘ladi. Bu yulduzlar Galaktika tekisligi yaqinida joylashgan.
d) Sharsimon yulduz to‘dalari. Yulduzlar osmonida sharsimon to‘dalari markazi tomon yulduz konsentratsiyasi kuchayib borishi natijasida sferik shakl hosil qilganligi bilan ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Tarqoq to‘dalarni ko‘rish uchun zehn qo‘yib qarash kerak, ular ko‘p hollarda yaqqol ko'rinmaydi.
Sharsimon to‘dalarning diametri 5 pk dan 40 pk gacha bofladi. Yorug' boflganliklari uchun ulami Galaktikaning tekisligi yaqinidan chetdagi uzoq chekkalarida ham ko‘rish mumkin. Hammasi bo'lib 136 ta bunday to ‘da ro'yxatga olingan. Biroq ularning jami soni 500 ga yaqin boMishi kerak, degan taxmin bor. Sharsimon to‘da 10 mingdan 100 minggacha yulduzni o‘z ichiga oladi. Bunday to'dalarga kiradigan yulduzlaming «spektr — yulduz kattalik (m)» yoki «rang (B-V) — yulduz kattalik(m)» diagrammasi tarqoq
4.5-rasm. Sharsimon yulduz to‘dasi (chapda) va uning spektr-yorqinlik diagrammasi (rang-yulduziy kattalik, o ‘ngda).
137
to‘dalar va statsionar yulduzlarnikidan farq qiladi. 4.5-rasmda M3 to ‘da bo‘yicha tuzilgan «rang-yulduziy kattalik (m)» diagramma keltirilgan. Diagrammada pastidan o‘rta qismiga qadar bosh ketma-ketlikka tegishli yulduzlar joylashgan va undan o ‘ngga va yuqoriga tomon gigantlar tarmog‘i cho‘zilgan. Diagrammaning o‘rtasidan yuqoriroqda qizil gigantlarning bosh ketma-ketlik bilan bog‘lovchi gorizontal tarmoqni ko'rish mumkin. Bu tarmoqni hosil qiluvchi yulduzlar pulsatsiyalanuvchi (liridlar) yulduzlardir. Sharsimon to‘da yulduzlarining ko‘pchiligi F va G sinflarga kiradi. Ularda ko‘plab Liridlar (RR Lyr) ni ko‘rish mumkin. Liridlar diagrammada go- rizontal tarmoqni hosil qiladi va ularga asoslanib to‘daning uzoqligi topilgan. Sharsimon to ‘dalar tarqoq to ‘dalardan farqli o ‘laroq G alaktika tekisligidan tashqarida zichlashgan holda joylashib, Galaktika o‘zagi atrofida ko‘rinadi va uning sferik tashkil etuvchisini hosil qiladi, ya’ni ularning soni markazdan barcha tomonga masofaning kvadratiga teskari proporsional ravishda kamayib boradi. Sharsimon to ‘dalaming yoshi 10 milliard yildan
katta, ya’ni ular Galaktikadagi eng «keksa» obyektlar hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
