Радиотехник тизимлар назарияси асослари

6.6.3. Kimyoviy elementlaming hosil bo‘lishi
Koinot moddasining atomlar soni bo‘yicha taxminan 8% geliy va 92% vodoroddan iborat, qolgan kimyoviy elementlar soni 1% dan oshmaydi. Bunday kimyoviy tarkib koinot evolutsiyasining dastlabki (t = 0 -t- 100 s) davrida shakllangan. Qaynoq koinot modelida bunday tarkib bir necha davrlarga (era) bo‘lib tasvirlanadi:
1) andron, og‘ir zarralar va mezonlar erasi: bu era vaqt shkalasi
bo‘yicha t< 0,0001 sekundga mos keladi; bunda zichlik p > 1014 g/sm 3 temperatura T > 1012 K bo'lgan va nurlanish asosiy rol o'ynagan. Bu davr oxirida og‘ir zarralar shunday antizarralar bilan qo‘shilib, massasi energiyaga aylangan (annigilyatsiya) va ko‘p bo'lmagan miqdorda qolgan dastlabki modda musbat zaryadli protonlarga aylangan.
2) Lepton erasi: temperatura 10'° < T < 1012 K, zichlik 104 < p < 1014 g/sm 3 bo‘lgan. Bu davr 0.0001 < t < 10 c vaqt oralig'iga to ‘g‘ri keladi. Bunda, yengil zarralar — elektronlar (e-) va pozitronlar (e+) neytrino
(v) va antineytrino (V) lar asosiy rol o‘ynaydi. Ular proton va neytronlar- ni bir-biriga aylanishida ishtirok etadi:
n + e+ p + v >
p + e~ <=* n + v.
Sovish natijasida protonlarning nisbiy soni neytronlar hisobiga ortib, deyteriy (D), tritiy (T), geliy izotopi 3He va nihoyat turg'un 4He hosil bo‘ladi. Barcha asosiy yadroviy almashinuvlar t < lOOc da tugaydi.
3) Nurlanish erasi: temperaturasi 3000 < T < 1010 K va zichlik 10'21
< p <104 g/sm3 oraliqlarda bo'lganda ro‘y beradi. Nurlanish erasining keyingi bosqichida t= 1 0 13 c gacha, elektronlar protonlar bilan birikib neytral vodorod atomi hosil bo‘laboshlaydi. Temperatura 3000 K ga yaqinlashgach vodorodning ionlanishi to'xtaydi, nurlanish m oddadan ajraladi. Bu momentdan boshlab koinotning kengayishida nurlanish emas, balki modda asosiy rol o'ynaydi.
4) Modda (yulduzlar) erasi: 1 mln ninchi yildan boshlanadi. Bu paytga kelib T = 3 000 K p ~10 21 g/sm 3 va koinotni to ‘ldirib turgan qaynoq gaz keyinchalik galaktikalar va yulduzlar hosil qiladigan ulkan bulutlarga ajrala- boshlaydi.
195 ^!

www.ziyouz.com kutubxonasi

6.7. Gravitatsion noturg‘unlik, galaktikalar va yulduzlar hosil boMishi

Koinotni bir tekis va izotrop tarzda to'ldirib turgan qaynoq gaz qanday yo‘l bilan va nega mayda bo‘laklarga (protogalaktikalarga) bo'linib ketadi. Kengayotgan cheksiz katta gaz bulut uzoq vaqt muvozanatda turaolmaydi. Tortishish kuchlari ta’sirida u albatta bo‘laklarga bo'linib ketadi. Bunday

xulosani 1902-yilda J.X.Jins (1877— 1946) asoslab berdi.
Agar bir jinsli turg‘un muhitda biror ta'sir qilsa, masalan, tovush to T q in i (A.) ta rq a ls a , u n d a X kattalikdagi quyuqliklar (notekislik lar) hosil boTadi yoki o‘z tortishish kuchi ta'sirida surilib sochilib ketadi.
Bu m uhitning tem peraturasiga,
^{- 3 - z - t o i z 3} zichligiga va hosil boTgan notekislik
Igi!,
oTchamiga bogTiq. MaTum kattalikka
^{6.5-rasm. Koinotning dastlabki kengayish} ega notekisliklar siqilaboshlaydi, davrida protoniar, neytronlar va geliy _{undan kichiklari tarqalib ketadi. Bu} atomi yadrolari sonining vaqt bo‘yicha _{esa kritik kattalik kuchlami tenglash-}