Radiobiologiya

xromosoma aberratsiyalari

 tarzda namoyon bo'ladi. Hisoblashlar natijasiga 

ko'ra, 100 rad doza ta’siridan odam hujayralarning har birida 100 gacha yakka va 10 

qo'shaloq uzilishlar sodir bo'ladi.  

---

 

35

Bulardan  tashqari,  azot  asoslaridan  -  timin    strukturasi  buziladi  va  shu  orqali 

gen  mutatsiyalari  soni  ham  oshadi.  DNK  bilan  oqsil  o'rtasida 

tikilishlar

  paydo 

bo'ladi. 

Yadro membranasi bilan DNK o'rtasidagi aloqa uziladi. Yadrodan sitoplazmaga 

axborot  uzatish  tizimi  ishdan  chiqadi.  Hujayra  ichi  membranalari  faoliyatlarining 

boshqarilishida buzilishlar ro'y  beradi.  Umuman  yadro  - sitoplazma  aloqasida jiddiy 

chetlanishlar yuz beradi.  

Hujayraning  radiatsiyadan  halok  bo'lish  sabablari  tahlil  qilinganda,  birinchi 

navbatda,  uning  yadro  va  sitoplazmadan  iborat  ikki  asosiy  tarkibiy    qismlarining 

tutgan  o'rnini  ko'zdan  kechirish  alohida  ahamiyatga  ega.  Shu  masalaga  doir 

o'tkazilgan  tadqiqotlarning  ko'pchiligi,  hujayraning  nur  ta’sirida  sodir  bo'ladigan 

halokatida,      o'ta  yuqori  nur  sezgirligiga  ega  yadroning  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega 

ekanligini tasdiqlaydi. 

YUqorida  bayon  etilgan  xromosomal  aberratsiyaga  ega hujayralar ulushi  bilan 

letal (halokat) effekti o'rtasida mavjud korrelyatsiya nurdan zararlangan hujayrada yuz 

beradigan  oqibatlarga  yadro  materialining  dahldor  ekanligini  isbotlaydi.  Ammo  bu 

dalilni  yadroning  yuksak  nur  sezgirlik  oqibati  deb  bir  tomonlama  talqin  qilib 

bo'lmaydi.  Chunki  xromosomalarning  zararlanishi,  sitoplazmada  sodir  bo'ladigan 

zararlanishlar  orqali  vositalangan  bo'lishi  ham  mumkin.  Demak,  yadroning  hujayra 

halokatidagi  roli  haqida  yana  ham  aniq  dalillar  talab  etiladi.  Aynan  mana  shunday 

dalil Astaurov tadqiqotlarida qo'lga kiritildi(8-rasm). 

B.L.Astaurov  androgenez  (erkaklik  partenogenez)  fenomenidan  foydalanib,  (ya’ni, 

erkak  jinsiy  hujayraning  urug'lanishisiz)  organizmni  urchitishga  muvaffaq  bo'ldi. 

Buning uchun  dastlab, ipak qurtining urug'lanish va tuxum qo'yishga tayyor urg'ochi 

kapalaklari  50000  rad  doza  (bunday  doza  urg'ochi  vakillar  va  tug'ilmagan  tuxumlar 

yadro  apparati  uchun  halokatli  doza)  bilan  nurlantirdi.  Ammo  bunday  kapalaklar 

birdaniga  halok  bo'lmaydi.  Ular  nurlantirilmagan  erkak  kapalaklar  bilan 

kopulyatsiyalanib,  tuxum  tug'adi.  Ana  shu  tarzda  tug'ilgan  tuxumlardan 

(kopulyatsiyalanishdan  so'ng  androgenezni  rag'batlantirish  maqsadida  isitiladi) 

isitilgandan so'ng otalik belgilariga ega qurtlar, g'umbaklanish bosqichidan so'ng esa, 

o'zida otalik belgilarini to'la mujassamlashtirgan erkak kapalaklar paydo bo'ladi. 

Masalaning  mohiyati  quyidagicha  talqin  qilinadi.  Odatda,  urug'lanish  paytida, 

ipak qurtining har bir tuxumiga bir nechta spermatozoidlar kirib, ulardan faqat bittasi 

tuxum  hujayraning  yadrosi  bilan  qo'shiladi.  Tajribada  tuxum  hujayra  yadrosi 

nurlantirish 

tufayli 

buzilganligi 

uchun, 

uning 

o'rnini 

tuxumga 

kirgan 

spermatozoidlardan  birining  yadrosi  oladi  va  u  boshqa  spermatozoid  yadrosi  bilan 

qo'shilib, normal diploid yadro kompleksi hosil qiladi. 

Demak, yadro faqat otalik xromosomalaridan tashkil topadi. Muhimi shundaki, 

nurlantirilgan  va  yadroga  nisbatan  juda  katta  hajmga  ega  onalik  plazmasi,  hosil 

bo'lgan avlod belgilariga hyech qanday ta’sir ko'rsatmagan. Xulosa shundan iboratki, 

nurlantirilgan hujayraning halokatida yadro hal qiluvchi ahamiyatga ega.