Ра бар психологияси



Download 485,81 Kb.
bet45/51
Sana12.05.2023
Hajmi485,81 Kb.
#937871
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   51
Bog'liq
BOSHQARUV PSIXOLOGIYASI

<


-и-
Идрок - сезги органларига бевосита таъсир этиб турган нар- са ва ^одисаларни онгда бутун, яхлит ^олда акс эттиришдан ибо- рат психик жараён. Идрок жараёнида кишининг барча ру^ий ^аёти, онгнинг бутун мазмуни, билимлар ва тажрибалари ишти- рок этади. Шунингучун ^ам идрок сезгиларга нисбатан мурак- каб ва мазмундор психик жараён ^исобланади. Идрокнинг физи­ологик асослари ^узговчилар йигандиси таъсирвда бош мия ярим шарлари ^обигида ^осил булган шартли рефлектор (муваедат) нерв богланишларидир.
Идроклилик - идрокнинг туликлиги, аншушги ва тезлиги каби ижобий хусусиятларидан ташкил топган aipi сифати, зе^н тезли- гидир.
Иерархия - оддийдан мураккабга, мураккабдан оддийга утиш усулларнни куллаш оркали мантилий, танкидий, ижодий фикр- лашга ургатиш.
Ижтимоий-маиший талаб - оила аъзоларининг умум маданий савияси, эътикоди. ота-она ва катта ёшдаги оила аъзоларининг педагогик билим билан куролланганлиги, оила шажараси ва анъ- аналарига муносабат, ота-оналарнинг билим юрти ва маданий- маърифий муассасалар билан амалий хамкорлиги, оила му^ити, билим юрти, оила, маданий-маърифий муассасалар ишининг маз- мун ранг-баранглиги (мнллийлиги, репертуари), характери (фоль- клор-этнографик ансамбллар, хал^ театри, мустакил театр, мада- нияг уйи ва ^.к.) актёрлик ма^орати ва бошк;алар.
Иккинчи сигнал системаси - И.Павлов томонидан суз, нут к ёрдамида ^осил булувчи мураккаб сигнал системасини таъриф- лаш учун ишлатилган атама. Суз, нутк таъсирвда бош мия ярим шарлари ^оибнпзда ^осил булган мува^ат нерв богланишлари системаси. Иккинчи сигнал системаси фа^ат инсонларга хос. Ик­кинчи сигнал системаси ме^нат фаолияти туфайли биринчи сиг­нал системаси асосида тарихан таркиб топган булиб, у билан узвий боглиь; холда булади.
Иккинчи гартибли им перий дисках - инсон онги муайян объек- тга ихтиёрсиз равишда йуналтирилса-да, унинг устида маълум вакт барцарор ^олда тупланиб туришвдан иборат ихтиёрий дик­тат тури; диккаг объектининг мазмунига караб ихтиёрсиз диккат ихтиёрий ди^цатга айланиши мумкин.
235


www.ziyouz.com kutubxonasi




Имон - ишончдир. Хающий эъти^одли одамда имон кучли булади. Буюк меросимиз ^исобланмиш «Авесто»да имон ва эъти- коднинг узаро ало^аси ва унинг инсон фикрлаш ва тафаккур тарзи билан богли1утиги хусусида ^уйидаги фикрлар бор.
Имон келтириш ёки ишонч шундай психологик ^олатки, унда шахенинг эъти^одига мос келадиган, бирор анш$ нарса ва ^оди- салар таъсирида онгда урнашиб ^оладиган тасаввурлар маж- муи етакчи роль уйнайди. Имон объекта купинча шахе томони- дан чу^ур та^лил ^илинмайди, текширилмайди, чунки унда ин- соният тажрибаси, шахе эъти^од ^илган ижтамоий гуру^нинг ^арашлари мужассам булади. Масалан, Олло^га имон келти­риш J^ap бир мусулмон учун фарз ^исобланади. Хал^, тугилиб усган ерини му^аддас билиш, киндик кони ту кил га н тупроцни согиниш, Ватан учун бах.оли ^удрат виждонан ме^нат к;илиш имон белгисидир.
Имон тушунчасига факат диний тушунча сифатида караш тугри эмас. Чунки ^ар кунги фаолиятида инсонларга нафи тега- диган амаллар, савоб ишлар ^илиш, солих хули; со^иби булиш, я^инларига ме^р-му^аббатини аямаслик, жамиятдаги хули; меъ- ёрларини ^албан >*ис |^1либ, уларни бузмасликка интилиш >^ам имон- дан эканлигини унутмаслик керак.
Империяча тафаккур - Чор империяси даврида Россиянинг атроф ва чекка улкаларида истикомат цилиб турган халкугарга нисбатан расмий маъмурият ва ^укмрон миллатнинг имтиёзли ^атламлари томонидан амалга оширилган манманлик, калонди- моглик муносабати ва бу муносабатнинг шуро йилларида ва ун- дан кейин з^ам давом эттирилиши. Империяча тафаккур марказ- лашган Рус давлати муста^камланиб, кенгайиб бориши жараё­нида юзага келди ва катта давлатнинг ^амда катта миллатнинг забт этилган хал^лар ^амда элатлар устидан ^укмронлигининг мафкуравий ифодаси эди. Миллий тафаккурнинг мазкур шакли жамият онгига сингиб, маълум даражада, худди табиийдек бир нарсага айланишига Россиянинг бу халклар устидан деярли турт юз йилдан орти^ ^укмронлиги, уларга нисбатан баъзида шафк;- атсиз, баъзида маккорона олиб борган сиёсати булди.
Афсуски, шуро йилларида бу борада вазияттубдан узгаргани йу^.
Чоризмнинг «бир бутун, яхлит >;амда булинмас Россия» сиё­сати мо^иятан давом эттирилиб, бундай сиёсатни янги погонага кутарадиган for уртага ташланди, яъни СССРдаги юздан ортик
236


www.ziyouz.com kutubxonasi




миллат ва элатлар урнига «янги тарихий бирлик - совет хал^и»- ни шакллантириш коммунизм ^уриш ишини тезлаштиради, де- йилади.
Бундай сиёсат натижасида миллатлар ва элатларнинг тенг ^у^у1р1илиги ь;упол бузилди. Масалан, 1935-1985 йиллар орасида СССРда мактабларда чет тилларини у^итиш сони 105 тадан 39 тага тушди, миллий тилларнинг мав^еи республикаларда тубан- лаша борди; республикалар, купмиллатли улкан давлат - СССРнинг оддий маъмурий ^исмларига айлантирилди, улардан ^ар йили ^андай китоблар, журналлар ва газеталар ва ^анча ти- ражда чоп этиш фа^ат Марказнинг рухсати билан ва назорати остида амалга оширилди. Бундай вазиятда Шуро Иттифоки тенг ^yxjyiyiH миллатлар ва элатларнинг ^ур оиласи эмас, балки зура- вонлик, куч ^амда мажбурийлик асосида юзага келтирилган сунъ- ий уюшма эканлигини бутун дунёга намойиш этди. Бу нарса унинг уз-узидан, ичдан чириб, барбод булишининг, парчаланиб кети- шининг сабабларидан бири булди.
Инновация (инглизча «innovation» — янгилик киритиш, ян- гиликлар) Инновацион технологиялар педагогик жараён ^ам- да у^итувчи ва талаба фаолиятига янгилик, узгаришлар кири­тиш . Уни амалга оширишда интерактив методлардан фойда- ланиш.
Иисон онги - психик тара^иётнинг юксак босцичи. Инсон онгининг пайдо булиши ва тарами ёти биологик омилларга эмас, балки биринчи навбатда ижтимоий-тарихий омилларга богли^- дир. Онг ижтимоий мавжудот сифатида инсон тарихий тара^киё- тининг ма^сулидир ва шунинг учун онгнинг тара^иёт жараёни инсоният жамияти тарак^иёти билан ани^ланади. Инсон онги пайдо булишининг биологик асоси узо^ авлод-аждодларимиз организмлари тузилишининг анатомик, физиологик хусусиятла- ри ва уларнинг жамоа булиб ^аёт кечиришлари билан богли^- дир. Биологик асос инсон онгининг пайдо булиши учун имконият яратиб берган, холос. Инсон онгининг пайдо булиши учун ^ал ^илувчи шароит ме^нат булган.
Инсон ме^нат фаолиятининг доимо такомиллашиб бориши, инсоният томонидан тобора купро^ тажрибанинг тупланиши шу нарсага олиб келадики, тарихий тара^иёт жараёнида инсон онги борган сари купро^ ижодий характер касб этиб борди ва бу ин- сонлар учун теварак-атрофдаги оламга фаол таъсир килиш им-
237


www.ziyouz.com kutubxonasi




кониятини берди. Шунинг учун одамнинг онгли фаолияти ^амма ва^т ма^садга йуналтирилган булади.
Инсон онгининг фар1у!айдиган му^им хусусиятларидан яна бири кишиларнинг уз-узини билиш ^обилиятига эгалигидир. Х^ай- вон уз хаёт фаолиятига бевосита айнандир. У уз хаёт фаолияти- дан узини ажрата олмайди. У шу з^аёт фаолиятининг узгинаси- дир. Одам эса узининг ^аёт фаолиятини, уз онги ва иродасини предметга айлантиради.
Интерактив методлар - жамоа булиб фикрлаш демакдир. Бу янги педагогик таъсир этиш усуллари булиб, таълим мазмуни- нинг таркибий ^исми ^исобланади. Бу методларнинг узига хос- лиги шундаки, улар фа^ат педагог ва у^увчи, талабаларнинг биргаликда фаолият курсатиши ор^али амалга оширилади.
Бундай педагогик ^амкорлик жараёни узига хос хусусиятлар- га эга булиб, уларга ^уйидагилар киради:

  • у^увчи талабани даре давомида бефар^ булмасликка, мус- тацил фикрлаш, ижод этиш ва изланишга ундаш;

  • у^увчи талабаларни у^ув жараёнида билимга булган ^изи- ^ишлари доимий равишда фаол булишини таъминлаш;

  • у^увчи талабанинг билимга булган цизи^ишини му ставил равишда ^ар бир масалага ижобий ёндашган ^олда кучайти- риш;

  • педагог ва укувчи талабанинг ^амиша ^амкорликдаги фао­лиятини ташкиллаштириш.

Интернет - ягона тилда муло^от цилувчи компьюгерларнинг бутун дунё буйлаб (глобал) тар^алган тармогидир. У хал^аро телефон тармогига ухшаш ?^еч кимга тобе эмас ва уни ^еч ким тулалигича бош^армайди. Бугунги кунда интернет 190 дан зиёд мамлакатда 600 миллионга я^ин абонентга эга. Тармо^ ^ажми ^ар ойда 70-100% га купаймо^а. Тармо^аги барча компью- терларнинг ягона умумий тили - TCP /IP тили деб номланади. Компьютердан фойдаланувчилар бу тил ор^али узаро муло^от- да буладилар.
Интернетнинг тарихи 1969 йилдан бошланади. 1969 йилда АКШ Мудофаа вазирлиги (Пентагон) мутахассислари томони­дан АРПАНЕД деб номланган компьютер тармога яратилди. 1972 йилда Арпанедга АК^Шнинг ^арбий булмаган муассасалари ^ам уланди. 1973 йилда Англия ва Норвегия билан ало^а каналлари урнатилди. 1977 йилда Арпанеднинг АК^Шдаги ва ривожланган
238


www.ziyouz.com kutubxonasi




давлатлардаги ало^а тармо^ари душила бошлади. Бунинг нати- жасида Ер юзига тар^алган глобал компьютер тармоги - интер­нет вужудга келди.
World Wide Web (WWW)hh катта бир кутубхона куринишида тасаввур ^илиш мумкин. Web тугунлари китобга ухшаса, Web са^ифалари бу китоблардаги са^ифаларни эслатади. Сахифалар- да янгиликлар, расмлар, кинофильмлар, овоз ёзувлари ва >*.к. були­ши мумкин. Webra уланган з^ар бир инсон дунё буйича тар^алган миллионлаб маълумотларни олиш имкониятига эга булади.
Электрон почта (E-mail) - бу интернет тармогининг энг куп тар^алган хизмат тури. Ер юзи буйлаб тахминан 300 миллион киши электрон почта хизматидан фойдаланади. Бу ракам яшин тезлигида усиб бормоча.
Интернетга уланиш учун ю^ори малакали компьютер, дас- тур, таъминот керак. Интернетга уланишнинг икки йули мав- жуд: доимий ало^а канали ва телефон оркали. Биринчи йул ким- мат, аммо ало^а сифати ю^ори эмас. Ало^а каналлари оркали интернетга уланишни таъминловчи ташкилот провайдер деб ата- лади. Интернетга бирор маълумот киритиш учун Web са^ифаси очилади. Бу са^ифага киритилаётган маълумотлар махсус тил­да (НТМ L-Hiper Text Markup Language) гиперматнли куриниш- да тайёрланади. 1997 йилдан бошлаб Узбекистонда провайдер- лар хизмат курсата бошлади. Х,озир бу со^адаги ишлар жадал суръатлар билан ривожланмо^а. 2001 йил апрел ойидан бош­лаб мамлакатимизда утказилаётган интернет фестиваллари ва бош^а тадбирлар бунга яэдол мисол була олади.
Жа^он и^тисодиётининг ривожланиши якин келажакда икки- та фундаментал жараён билан ани^ланади. Булар:

  • информацион технологияларнинг ривожланиши;

  • интеллектуал, яъни а1ршй хизматларнинг купайиши сабаб- ли молиявий бозорда ра^обатнинг кучайиши.

З^озирги кунда бизнесда кимки бош^а ра^обатчиларда н кура купро^ маълумотни та^лил ^илса ва ундан фойдаланса, купрок муваффа^иятга эришади. Шу боис, ривожланган давлат булиш- ни уз олдига вазифа килиб ^уйган муста^ил Узбекистон учун ин­тернет хизматидан фойдаланиш жуда му^имдир.
Информацион технологиянинг ривожланиши янги оламни, информацион жамиятни яратди. ^озирги замон техникаси ва фа- нининг энг самарали ва исти^болли йуналиши - интернет сохаси-
239


www.ziyouz.com kutubxonasi




ни эгаллаш ва му ставил Узбекистон хизматига ^уйиш кечикти- риб булмайдиган долзарб вазифадир.
Интизом малакалари - иродавий малакалардир. Шунинг учун малакаларнинг барча ^онуниятларидан фойдаланиб улар­ни ургатиш лозим. Биро^ интизомлиликни, шахснинг бу хусу- сиятини ахло^ий тарбияланган ироданинг характер хислати да- ражасигача кутарилган ягона структурасига ^ушиб, тарбиялаш ^ам керак.
Интизомлилик- иродавий сифат булиб инсоннинг конун-коида ва меъёрларга мувофи^ ^аракат ^илиши. Интизомлиликка уз бур- чларини бажаришга виждонан муносабатда булиш хам, ишчан- ликни ифодаловчи ра^барларнинг курсатма ва буйру^арини уз ва^тида ани^ бажариш ^ам киради. Интизом одам узига хуш ё^адиган бирор нарсани ^илаётганда эмас, балки одам бирорта огирро^, кутилмаган, сезгилари, зур беришни талаб ^иладиган ишни бажараётганда ^ам намоён булади.
Интроспекция - ру^ий ^одисаларни фа^ат уз-узини куза- тиш орцали урганадиган субъектив текшириш методларидан бири.
Интуиция - во^еликни билишнинг бевосита ^а^и^атга эри- шиш билан амалга оширилувчи ало^ида усули; мантикий тафак­кур ёрдамида куп ва^т давомида >^ал ^илинмаган а^лий вазифа- нинг тусатдан, кутилмаганда ^ал ^илиниши; шахснинг муайян со^адаги ^аётий ёки илмий тажрибаларга асосланган аклий сез- гирлиги.
Ирода - шахснинг онгли ^аракатларида, уз-узини тута били- шида ифодаланадиган, айникса максадга эришиш йулида уч- райдиган жисмоний ва ру^ий ^ийинчиликларни енгиб чикишда намоён буладиган ихтиёрий фаоллигидир. Ирода ^ам бош ру^ий ^одисалар сингари объектив во^еликни, хусусан жамиятдаги ало- ^ида кишилар ^аётидаги заруриятни акс эттиришнинг махсус шаклидир. Шунинг учун ^ам ирода, гарчи кишиларнинг ихтиё­рий фаоллиги булса ^ам, объектив сабаблар, шахснинг яшаш тартиби ва шароитлари билан белгиланади.
Ирода фаолиятининг бузилиши - онгли равишда мацсадга му- вофик амалга ошадиган психик фаолликнинг узгаришидир. Ру- хий касалликларда ирода жараёнлари бузилишининг бир-бири- дан фар^ ^иладиган 2 тури булиб, улар ирода фаоллигининг ку- чайиши ва сусайиши дея эътироф этилади.
240


www.ziyouz.com kutubxonasi


Фаолликнинг патологик равишда ошишига маниакал 1$згалиш- лар киради, бу кузгалишлар нущ ва ^аракат ^згалишларини юза- га келтириб, одамлар онгли равишда ^атор ишларни амалга оши- ришда ^аракат ^илади, лекин уларни амалга оширишга жисмоний кучи етмайди. Маниакал ^узгалишга шизофрениадаги гебефреник {^узгалиш таш^и жи^атдан ухшашдир. Улар одамларнинг бе^уда вазиятда туриши, сакраши, югуриши каби ^аракатлар билан ифо- даланади. Уларнинг ^аракатлари мазмунсиз ва бе^уда булади.


^аракат ^узгалишларининг 5ша кататоник ^узгалиш тури ^ам бор. Бунда одам бир неча соатлаб з^адеб стереотип ^илшутар к;ила- ди (масалан, худди сувда сузаётгандек ^улларини харакатлан- тиради, ^ул-оёк мускулларини букади ва хоказо).
Иродавий зур бериш - муайян ма^садга эришиш йулида уч- раган ^ийинчиликларни бартараф ^илиш учун онгли равишда жисмоний ва а^лий куч сарфлашдан иборат фаоллик.
Иродавий ^аракатлар - олдиндан белгиланган муайян ма^- садга мувофи^ жисмоний ёки aiymft куч сарфлаш орв;али амалга ошириладиган онгли х.аракатлардир.
Иррационализм - идеалистик фалсафа ва психологиядаги ду- нёнинг асосини иррационал - аклдан таш^аридаги нарса, а^л кучи билан билиб булмайдиган ^онуниятга зид булган субстан­ция ташкил ^илади деб илмий-манти^ий билишни инкор ^илувчи реакцион оким.
Истерия - психоген ва функционал табиатдаги касаллик. У эркакларга нисбатан аёлларда купро^ учрайди. Нормада бош мия пустло^ ости ту1унлари фаолиятини тормозлаб, уларнинг фа- оллигини сундириб туради. Истерияда эса бош мия пустлоги тор- мозланиб, пустло^ ости тугунлари фаолияти ортади. Натижада пустлоь^ ости тугунларининг хаотик фаолияти окибатида аффек- тив кузгалишлар ва тут^ано^ хуружлари юзага келади. И.Пав- ловнинг фикрича, истерия билан огриган одамлар гипнозга мой- ил буладилар.
Истерияда ру^иятда ^аракат сезувчанлик со^асида узгариш- лар, вегетатив висцерал бузилишлар кузатилади. Истерия билан огриган одамнинг феъл-атвори ^ам узига хос булади. Тут^ано^- лар, истерик фалажлар, астазия-абазия, ихтиёрсиз харакатлар ва бош^алар ^аракат бузилишлари ^исобланади.
Истерик ^аракат бузилишларининг узига хос хусусиятлари бор. Бу фалаж, oFpn^ билан кечиши, фалажлар тезда утиб кетиб
241


www.ziyouz.com kutubxonasi


харакат яна тикланиши мумкин. Одам oF-рикни узи юзага келти- риши хам мумкин. Масалан, бир талаба ^из дарсларни узлаш- тирмаганлиги учун институтдан хайдалганини ректордан эши- тиб, шу захоти истерик туть;анок холатига тушган: оё^-^уллари ишламай, шол булиб долган, гапиролмай, мутизм юзага келган. Ректорнинг талабага рахми келиб, уни у^ишга ^айта тиклагани- ни айтгандан сунг, одамнинг харакатлари асли холига келиб, у согайиб кетган.


Сенсор бузилишлар истерик курлик, истерик карлик, гипнос- тезия, гиперстезия, парастезиялар шаклида булади.
Истерик тут^ано^ларга келсак, бу тут^ано^лар эпилептик тутр;ано^лардан фар^ ^илади. Масалан, одам бирданига хуши- дан кетиб йи^илади. Истерияда эса одамнинг хуши дарров йу^ол- майди ёки хушини умуман йу^отолмайди ва ёки хушини умуман йукотмаслиги, хуруждан сунг нима булганини айтиб бериши мумкин. Бундан тапщари, одам йикилитпдан олдин узига ^улайрок жой топиб, сунг йи^илади, бирор жойи лат емаслиги мумкин. Тут^ано^лар эпилептик тутк;ано^ларга нисбатан бирмунча да- вомлиро^ булади, катта хажмли, кургазмали булиши мумкин. Хуружлар одамнинг хохишига ^араб узо^рок давом этиши хам мумкин: одам кескин харакатлар ^илади, бошини деворга ура- ди, узининг куксига муштлайди ва хоказо. Истерик туткано^- ларда одам эпилептик тут^ано^ларда булганидек тилини тиш- лаб олмайди, патологик рефлекслар булмайди, бехосдан сийиб юбормайди, истерик касалларнинг куз корачиклари ёругаикка нисбатан таъсирни са^лаб ^олади. Эпилептик тут^ано^ куннинг исталган ва^тида содир булади, истерик тутканок эса кундузи салбий эмоциялардан сунг руй бериб, уй^у даврида эса содир булмайди.
Истерия билан огриган одамларда нутс$, эшитув сохасида хам мутизм, сурдомутизм, аутизм белгилари кузатилади.
Истерияни даволашда асосан психотерапия усуллари кенг ^улланади.
Исги^лол (арабча «исппуюл» - кутарилиш, каддини рост- лаш, усиш, юкори жойга эришиш) - хар бир инсон, жамоа, давлат, миллатнинг ривожланиши учун зарур эркинлик шароити.
Узбекистан 1991 йилнинг31 августида уз исти^лолини ^улга киритиб, жахон майдонига чи^ди. Исттуюлнинг барча талабла- рини амалга ошириб булгандан кейингина мустацилликка тула
242


www.ziyouz.com kutubxonasi




эришиш мумкин. Муста^иллик тушунчаси э^ам исти^лол сузи- дан келиб чиккан. Истицлол купинча сиёсий муста^иллик маъ- носида ^улланилади. Истиклолга эришган купгина давлатлар и^тисодий жи^атдан ^арамликдан тамоман сутула олмаган були­ши мумкин.
Истшуюл сузи мустакиллик сузига нисбатан бирламчидир. Истшрюл сузи билан мустакиллик сузининг узаро маънавий нис- бати худци узбекча эрк сузи билан эркинлик сузининг мутано- сиблигидекдир. Исти^лол ва мустакиллик сузлари араб тилидан узбек тилига анча даврлар олдин узлаштирилган булиб, асрлар давомида ха^иь;ий узбекча сузлар сирасига сингиб кетган. Аммо, мустабидлик йиллари бу сузлар ёт сузлар сифатида узбек тили- нинг фаол сузлар ^аторидан анча четлатилган эди.
Истицлол сузи бопщаларга тобе б^лмай, уз эрки билан яшаш, узини узи идора ^илиш, эркинлик маъносини билдиради. Мус- та^иллик эса ихтиёри узида булган, тобе ва ^арам булмаган, узга- нинг ёрдамисиз ва ра^намолигисиз масалаларни з^ал ^ила олади- ган, узича эркин фикр юритиб, кун кечира оладиган, деган маъ- ноларни билдиради.
Исти1уюлни орзу ^илган Узбекистон халки муста^илликка эришди. Энди Узбекистон энг мураккаб масалани ^ал этиши дар- кор: у з^ам булса, истицлол берган кенг имкониятлардан фойда- ланиб, мустакил Узбекистонни ривожланган давлатлар ^атори- дан урин олишига эришишдир.
Историзм - психика, онг одамнинг тарихий тара^иёти ва фа­олияти жараёнида таркиб топиб, ривожланиб боради деб таълим берувчи материалистик психология тамойилидир. Историзм та- мойили психологларни психика, онгнинг ало^ида томонларининг ижтимоий мотивлар билан та^озо цилинганлигини тан олишга ча^иради.
Ифодали ^аракатлар - шахснинг муайян психик ^олатини, айникса ^ис-туйгуларини объектив равишда ифодалайдиган ми­мика, панатомимика, оё^-^уллар каби ихтиёрсиз ёки ихтиёрий ^аракатлар йигиндисидир.
Ихтиёрий фаоллик - шахснинг уз э^тиёжларини ^ондириш учун во^еликни узгартиришга ^аратилган му^им ^обилияти ^исобланади. Фаоллик ихтиёрсиз ва ихтиёрий булиб, кишининг фаолияти бевосита мез^нат, у^иш, уйин, ижтимоий ^аёт, спорт, ижод кабиларда яэдол намоён булади.
243


www.ziyouz.com kutubxonasi




Ихтиёрсиз фаоллик- психик процесслар, ^олатлар ва хатти- ^аракатларнинг онгдан таш^ари (онгнинг бевосита иштироки- сиз) тарзда намоён булиши.
Ихтисослик - бирор касб доирасида маълум бир фаолият тури учун махсус тайёргарлик ва иш тажрибалари билан эришилган зарурий билимлар, куникма ва малакалар мажмуаси.
Ички дшдеат - онгнинг уз субъектов таассуротлари, ^ис-туй- гулари ва интилишларга ^аратилишидан иборат дищат тури.
Ички нут1$ - муайян фикрларнинг узгаларга баён ^илгунга ^адар онгда шаклланишдан иборат нут^ тури; ички нуп$ одатда овозсиз, ^ис^а ва ихчам булиб, у шахснинг уз-узи ёки хаёлий су^батдоши билан фикр олишуви тари^асида руй беради.
Ички рецепторлар- ички органлардаги сезувчи нервларнинг таъсиротни ь^абул ^илиб олувчи чекка учлари.
Ички тормозланиш - тормозланишнинг шартли рефлектор реакцияларда намоён буладиган бир тури. Ички тормозланиш бопщачасига «шартли» тормозланиш ёки «^осил ^илинган» тор­мозланиш деб ^ам аталади, чунки тормозланишнинг бу тури шартли i$3fob4h шартсиз ^узговчи билан муста^камланмаган та^дирда келиб чикади.
Ички ^узговчи - ички рецепторларга таъсир этиб, кишида органик сезгилар ^осил ^илувчи ички органлар фаолиятидаги физиологик ^амда кимёвий узгаришлар.
Ишонтириш - ру^ий таъсир этиш, психотерапия (психоло­гик методлар ёрдамида даволаш)нинг бир тури. Ишонтириш учун ишонувчининг шахсини яхши билиш керак. Ишониш ^ар хил ва бу киши олий нерв фаолияти хусусиятларига богпш$. ^ис- сиёт ва таассуротларга тез бериладиган ёки ^олдан тойдируви касалликлар туфайли ута чарчаган кишиларга ишониш тез таъ­сир !$илади. Одамни ишонтиришда унинг бу ишга тайёрлиги ёки ишонтирадиган одамга кандай муносабатдалиги катта роль уйнайди.
Бевосита суз билан таъсир ^илиб ва кандай булмасин бирорта нарсанинг ижобий таъсирини курсатиб ишонтирилади. Билвоси- та ишонтириш жуда муз^им, чунки ишонтирувчинингтаъсири шу кишига ёки нарсага богли^. Баъзан киши илмий асосланмаган тавсияларга амал ^илганда, масалан, инфаркт булмаслик учун югуриш керак деб тушунганда, фанга зид ^ар хил пар^ез тутиш- га ишонганда а^воли гуё яхшилангандек булади. Ихлосманд
244


www.ziyouz.com kutubxonasi




одамлар ^атто дам солиш, табиб дорилари, диний расм-русум- лардан з$ам енгил тортишлари мумкин.
Амалиётда уз-узини ишонтириш ^ам маълум. Уз-узини ишон- тиришдан кайфиятни яхшилашда, уз имкониятлари ва кучига ишонтиришда ^ам фойдаланса булади. Ишонтиришни yflFoiyiHK ^олатида ^ам гипноз ^олатида ^ам ^уллаш мумкин.
Ишонувчанлик - шахснинг бопща кишиларнинг таъсирига шак-шуб^асиз берилиш, ишонишдан иборат характер хислати. Ишонувчан кишилар баъзан таъсиротларга берилишга ^ам мой- ил буладилар. Ишонувчанликнинг икки тури булади: у мумий ишонувчанлик ва индивидуал ишонувчанлик. Баъзан психопа­тологик ^олатдаги ишонувчанлик ^ам булиб, у aiyi ва ироданинг етарли ривожланмаслиги ёки пасайиши натижасида руй беради. Умуман ишонувчанлик купинча ёш болаларга хосдир.
Ишонч- табиат, жамият ва инсон тафаккури ^одисалари ха^идаги хукмларнинг чин ёки ёлгонлигини исботлаш учун ^абул цилинган тасаввур ^амда тушунчалардан иборат онг мазмуни. Ишонч диний ва илмий ишончга булинади. Диний ишонч ило^и- ят ва гайри табиий кучлар ^а^идаги билимларга асосланади. Илмий ишонч ва ^а^и^ий билимларга, фан ва техника юту^ла- рига асосланиб, кишиларни табиат ва жамият тара^иёти ^онун- ларини билишга ундайди.
Ишончлилик - объектив во^еликдаги нарса ва ^одисаларни фикран тугри, шак-шуб^асиз акс эттиришдан иборат мантилий категория.
Иш-^аракатларнинг автоматлашуви - муайян фаолият тури- га дойр ^аракатларни онгнинг бевосита иштирокисиз бажарила- диган булишидир.
Иктисоднн маданият - жамият аъзоларининг и^тисодий хаёт- даги: а) оммавий ижодий иштироки; б) уларнинг и^тисодий би- лимлари; в) хужалик юритишдаги майората ва малакаси; г) икти- содий фикрлаш ва тафаккур курсаткичларининг мажмуи.
Иктисодий маданият и^тисодий ^аёт со^асида кишилар то­монидан эришилган натижаларни, жамият томонидан ^улга ки- ритилган иктисодий тажрибани нисбатан умумлашган ^олда акс эттиради. У иктисодий сиёсатнинг таъсирчанлигига, бошкарув- нинг сифатига, ^ар бир инсон ме^натининг самарадорлигига бе­восита таъсир курсатади, иктисодий ^онунлардан фойдаланиш- нинг тула^онли эканлигини англатади.
245


www.ziyouz.com kutubxonasi




^ар ^андай жамиятнинг и^тисодий маданияти, пировардида, ундаги ало^цда шахсларнинг и^тисодий маданият даражасининг мажмуи сифатида юзага чи^ади. Шахснинг и^тисодий маданияти деганда, у томонидан узлаштирилган и^тисодий билимлар, мала- калар ^амда уларнинг амалиётда, турмуш тарзида, анъаналарда руёбга чи^ариш борасидаги фаол ме^нати тушунилади. Бундан куринадики, шахснинг и^тисодий маданияти унинг узини ривож- лантириш буйича фаолиятларининг натижаси ^исобланади.
И^тисодий маданият даражаси ^ар бир муайян жамиятдаги и^тисодий мафкура, хужалик юритиш усуллари ва шарт-шаро- итларига боти^ булади, шунга кура у ана шу шарт-шароитлар доирасидагина ривожланади.
Маълумки, и^тисодий ^аёт объектив ш^гисодий ^онунлар маж­муи асосида ^аракат ^илади. Бу ^онунларнинг мазмунини омма- вий равишда теран англаб етиш и^тисодий маданият даражасини белгиловчи омиллардан бири ^исобланади. Чунки кенг омма ва унинг таркибидаги ^ар бир ало^ида шахснинг объектив и^тисо- дий ^онунлар тугрисидаги билимга тула эга булиши, пироварди­да, улар томонидан ^ар бир и^тисодий ^олатни тугри тал^ин эти- лишига ва самарали ^аракат ^илинишига олиб келади.
Уз навбатида, жамиятдаги мавжуд и^тисодий ^олатнинг но- тугри тал^ин этилиши, хужалик юритишда субъектив салбий ^олатларнинг купайиши, и^тисодий муносабатларда ахло^ меъ- ёрларининг, ижтимоий ме^натнинг ю^ори самарадорлиги учун интилмаслик, хужалик юритиш субъектлари манфаатлари- га асоссиз путур етказиш, эркин и^тисодий фаолиятнинг чеклаб Зуйилиши, бошкарув тизимининг номукаммаллиги ва ходимлар- нинг малакасизлиги, ме^нат натижалари ва сифатнинг етарли рагбатлантирмаслиги, мажбурий ме^нат тартибининг жорий эти­лиши, мулкий чекланишларнинг мавжудлиги ва бошка ^олат- лар и^тисодий маданият даражасининг етарли эмаслигидан да- рак беради.
Узбекистан муста^илликка эришгандан сунг, ицтисодий мада- ниятни юксалтириш давлатнинг му^им вазифаларидан бирига айланди. Ижтимоий йуналтирилган бозор щтисодиётига утиш муносабати билан асосий узгаришлар амалга оширилиб, бозор маданиятини шакллантириш учун жиддий асос яратилди. Иктисо- дий маданият ривожининг асосий омилларидан бири булган хужа­лик юритиш эркинлигининг асоси таъминланди. Узбекистан Конс-
246


www.ziyouz.com kutubxonasi




титуциясида мамлакат и^тисодиётининг бозор муносабатлари- ни ривожлантиришга йуналтирилганлиги, барча мулк шакллари- нинг тенг ^yi^Tyra эканлиги ва уларнинг баравар му^офаза этили- ши, хусусий мулкнинг ^ам давлат ^имоясига олинганлиги белгилаб берилди. И^тисодий фаолият, тадбиркорлик ва ме^нат ^илиш эр- кинлиги учун кенг йул очилди. А^олининг и^тисодий ^обилиятини кенгайтириш, ме^натга булган ижодий ёвдашувини кучайтириш, тадбиркорлик фаолиятидаги иштирокини фаоллаштиришга асо­сий эътибор ^аратилиб, уларни амалга ошириш учун зарур шарт- шароитлар такомиллаштирилмо^а.
И^тисодий муста^иллик - муайян бир мамлакатнинг шу мам- лакатда мавжуд ишлаб чи^ариш кучлари билан ишлаб чи^ариш воситаларига, табиий хамда маънавий бойликларга, шу бойлик- лар туфайли яратилган ма^сулотдан тушган миллий даромадга ва уни та^симлашга ягона эгалик ^илишидир.
Узбекистан мисолида и^тисодий муста^иллик умумжа^он цивилизациясига, давлат ва жамият к;урилишининг хал^аро таж- рибаларига, миллий анъаналарга, ижтимоий ^адриятларга асос- ланган.
И^тисодий мустафшшкни таъминлашнинг асоси - мамлакат­нинг и^тисодий ва молиявий бар^арорлиги, унинг бир маромда мувозанатни caiyiaraH
э^олда ривожланишидир.
И^тисодий бар^арорлаштириш - бозорни шакллантириш буйича ^онунлар билан белгиланган му^аррар жараён. У танг- лик ^олатига бардам бсришга ^аратилганлиги билан а^амият- лидир. Бунда ишлаб чи^арувчи кучлар билан ишлаб чи^ариш муносабатлари даражаси уртасидаги мувофи1уткка иктисодий ^онунлар оркали эришилади. Бозорда талаб билан таклиф урта- сида ^улай мувозанат юзага келади.
Жа^он тажрибасида иктисодий бар^арорлаштиришнинг бир неча куринишлари мавжуд: 1) монитар ёндашув - у пулнинг ^адр- сизланиш даражасини пасайтириб туришга, пул ^ажмини кес- кин камайтириш ^исобига пул муомаласини бар^арорлаштириш- га асосланган. Бундай ёндашув чу^ур иктисодий ^айта узгарти- ришларни таъминламайди, аксинча, ишлаб чи^аришнинг мод- дий ^ажмлари камайишига, инвестиция фаолияти тухтаб ^оли- шига олиб келади; 2) ишлаб чи^аришни ва тадбиркорлик фаоли­ятини ривожлантириш, таркибий узгаришларни амалга ошириш, иктисодий номутаносибликларга бардам бериш.
247


www.ziyouz.com kutubxonasi




Узбекистонда и^тисодиётни бар^арорлаштиришнинг узига хос йули танланди. Бу йул ^уйидагилардан иборат:

  • макрои^тисодиётда мувозанатни са^лаш;

  • таркибий узгаришларни таъминлаш;

  • ишлаб чи^аришнинг барча даражаларида давлат таъсирини мувофгаугаштириш ва юксак мез^нат интизомини таъмин этиш;

  • а^олини ижтимоий ^уллаб-^увватлаш ва з^имоя ^илиш;

  • пулнинг ^адрсизланишини тухтатиб к;олиш чораларини куриш;

-давлат бюджета ва корхоналар молиявий а^волини бар^а- рорлаштариш имкониятини яратиш;

  • тулов баланси ва давлат валюта резервлар з^олатини яхши- лаш, сум курсининг бар^арорлигини таъминлаш.

Ички имконият, сало^ият ва захираларимизнинг чексиз бой ва турли эканлигини назарда тутган з^олда давлатимиз и^тисодий муста^иллик йулида муваффа^иятли одимлаб бормоча.
-К-
Калокагатия - юнонча суз булиб, яхшилик билан ибратли ху- л^нинг бирлиги, ахло^ийлик билан гузалликнинг уйгунлигини фанда инсон саломатлигининг жисмоний, ру^ий, акулий ^увватга богли^лигини урганадиган соз^а.
Кароматли тушлар- уй^у жараёнида курган тушларни шах- снинг таьушрига богааб йуйишдан иборат бидъат. Кароматли тушлар з^акидаги фикрларга кура, кишининг тушида курган нар- салар унгида т>три келармиш ёки туш кишининг келажаги з^а^ида олдиндан хабар берармиш. Масалан, мусулмон хал^ларида ту­шида курилган хом гушт мушкулотга, ип йулга йуйилади. Агар киши тушида янги кийим кийса, обрусининг ортишига, от минса, мартабага эришиши ёки мурод-ма^садига етишига йуйилади. Туш куришни кишининг та^дирига боглаш бежиз эмас, туш куриш ихтиёрсиз хаёлнинг бир тури булиб, унинг мазмунида ки­шининг орзу-умидлари, з^аёти учун фойдали ёки хавфли з^исоб- ланган нарса ва з^одисалар з^ам ифодаланиши мумкин, лекин туш кишининг келажак и^болидан дарак беради, деб катъий фикр билдириш нотугридир.
Касб - махсус тайёргарлик ва иш тажрибаси натижасида маъ- лум бир соз^ада касбий фаолиятни амалга ошириш учун назарий
248


www.ziyouz.com kutubxonasi




билим, амалий куникма ва малакаларни уз ичига олган жисмо- ний имконият, aipirni ^обилият ва ^у^у^ий асосларни таъминлов- чи ме^нат фаолияти тури.
Касб масъулияти - шахе касбий фаолиятининг касб бурчига мувофи^лиги.
Касб шаъни - одамнинг мутахассис сифатида узига ва уз кас- бига муносабатини, мутахассисга жамиятнинг муносабатини бел- гилайдиган фазилат. Касб шаъни одамнинг аню$ ижтимоий а^во- лига, фаолиятининг тури ва хизматларининг тан олинишига 6of- лшушр. Касб шаъни одамнинг узи ва унинг жамоаси эришган обру-эътиборни ^уллаб-^увватланншни талаб ^илади.
Касб этикаси (ахло^-одоб) - одамларнинг касбий фаолияти- дан келиб чщадиган узаро муносабатларнинг ахло^ий хусусият­ларини таъминловчи хул^-атвор ^оидаси.
Касбий бурч - ме^нат бурчининг бир тури. Касбий бурч у ёки бу касб намоёндалари бажарадиган маънавий-ахло^ий талаб- ларни белгилайди ^амда умуман касб эгаларининг жамиятга, мехнат фаолияти, бир-бирига муносабатини, уларнинг мулжал- ларини мужассамлаштиради.
Касбий маданият - касбий билимлар ва фикрлар услуби билан фаол ишлаб чикариш, касбий фаолият )фтасидаги апокадорлик омил- лари намоён булади. Касбий маданият мазмунида маданият ва касб- нинг узаро таъсир хусусиятлари мавжуд булиб, унинг таркибига кас­бий онг, касбий фаолият, касбий муносабатлар киради.
Касбий тавсифнома - бирор касбга тааллу^ли билимлар маж- муаси булиб, шу со^а ихтисослигига ^уйиладиган илмий асос- ланган талабларнинг йигиндисидан иборатдир. Касбий тавсиф­нома касбга йуналтириш, касб танлаш, у^итиш, тарбиялаш, етак- чиларнинг малакасини ошириш ва уларни аттестациядан утка- зиш ишларида тавсия этилади.
Касбий тарбияланганлик - шахе баркамоллигини белгиловчи ахло^ий сифатлардан булиб, кишиларнинг фаолиятидаги касбий саводхонликнинг амалдаги ижроси жамият ва давлат касбий, ^уку^ий сиёсати асосида намоён э пшишидир. Касбий тарбиялан­ганлик даражаси шахе хатти-^аракатидаги самарали, фойдали, ижодий фаолияти натижалари з^аёт талаби эканлигини англаш би­лан белгиланади. У^увчиларда ана шу фазилатларнинг барчаси бевосита касб урганиш жараёнида шакллантирилади. Бунинг учун ^уйидаги вазифаларни з^ал ^илиш лозим:
249


www.ziyouz.com kutubxonasi




  • ёшларни эркин фикрлашга тайёрлаш, з^аёт мазмунини ту- шуниб олишга кумаклашиш, уз-узини идора ва назорат цила билишини шакллантириш, уз шахсий турмушига максадли ён- дашув, уларда режа ва амал бирлиги хиссини уйкотиш;

  • укувчиларни миллий, уму минсоний ^адриятлар, юртнинг бой маънавий мероси билан таништириш, дунёвий билимларни эгал- лашга булган талабларни шакллантириш, малака ^осил килди- риш, эстетик тушунчаларини шакллантириш;

  • )^ар бир у^увчининг билимдонлигини ва ижодий имконият- ларини анщлаб, уларни маънан ривожлантириш. Укувчилар ижодкорлигини, и^тидорини юзага чикариш ва уларни янада ^уллаб-^увватлаш учун шарт-шароит хозирлаш;

Кек саклашлик - атрофдаги кишилар билан булган салбий муносабатларни, шахсий гина-адоватларни узок ва^т эсда са^- лашга мойиллик билан ифодаланадиган салбий характер хис- лати.
Компьютер томография - жуда ноёб ва замонавий диагности­ка усули. Бунда кристалли ва газли детекторли скеннер курилма- си ёрдамида миядаги патологик жараёнлар урганилади. 20, 40, 60 секунд давомида скеннер бемор бошини бир марта айланиб утиб, маълум масофада мия ^атламларининг рентген нурларини ютиш ^обилиятини 160,256,512 марта улчайди. Бу ахборот мах­сус ЭВМ ^урилмага (электрон хисоблаш курилмасига) узатила- ди ва миянинг з^ар бир ^атламларидаги тасвир экранда пайдо булади. Тасвирни жуда ^ис^а вакт (40-50 секунд) давомида олиш мумкин. Бу усулнинг яна бир афзаллиги шундаки, тасвирни фо­тография тасвирига з^ам тушириш мумкин. Компьютер томогра­фия усули купгина тугма кийшайишлар, усмали жараёнлар, кон ^уйиш учо1утри, йирингли жараёнлар, мия коринчаларининг кенгайиши, гидроцефалия з^идаги дахлсиз жуда ноёб маълу- мотларни беради.
Корректровкали з^аракатлар - бу ориентровкалаш ва бажа- риладиган фаолиятга ноани^ликлар, хатолар, огишлар ва му- ваффа^иятсизликлар з^а^ида тескари ахборот асосида тузатиш- лар, ани1$ликлар ва узгаришлар киритилишидир.


250


www.ziyouz.com kutubxonasi


-м-




Мав^умлик- нарса-^одисаларнинг белгиларини, хусусият ёки сифатларини фикран ажратиб олиш.
Мав^ум-манти^ий тафаккур - нарса ва ^одисаларнинг белги- сини, сифат ^амда хусусиятларини, сабаб-о^ибат богланишла- рини акс эттирувчи тафаккур тури.
Мав^ум тафаккур - умумий ва тафаккур ^илинадиган тушун- чалар ёрдамида пайдо буладиган тафаккур тури. Абстракт та­факкур ор^али нарса ва ^одисаларнинг бевосита идрок ^илиш мумкин булмаган хусусиятлари, узаро муносабатлари аникла- нади, ^онуниятлар очилади, ^иймат каби абстракт тушунчалар ^осил ^илинади.
Мав^ум тушунча - во^еликдаги нарса ва ^одисаларнинг узи­ни эмас, балки уларнинг белги, хусусият, сифат ва узаро муноса- батларини акс эттирадиган тушунчалар. Масалан, назокат, .^ара- кат, гузаллик каби тушунчалар. Абстракт тушунчаларнинг маз- муни уларни ани1$ нарса ва ^одисаларга татбщ ^илигандагина очилади.
Маза сезгилари - сувда ёки сулакда эриган моддаларнинг таъмини акс эттиришдан иборат сезги тури. Тилнинг юза кисми ва юмшо!; танглай маза сезгиларини сезувчи органи ^исобла- нади.
Мазасини тотмо^ - озу^а ма^сулотларини айни^са вино, чой кабиларнинг таъмини куриб, сифатини аншугаш.
Майл - фа^ат мавжуд шароитдан норози булган ^олда инти- лишнинг ани^ ма^садини ёки э^тиёж объектни англаб етмаслик- дан иборат иродавий бос^ич. Майл мод дий, ру^ий ва физиоло­гик эхтиёж, му^тожликдан келиб чи^са ^ам, лекин сабабсиз зери- киш, нималарнидир ёки кимларнидир, ^али уларни тули^ англаб етмай, ^умсаш ^исси тарикасида кечирилади.
Манти^сизлик - фикрлаш жараёнида мантилий тафаккур ^оидаларининг бузилишидан иборат а^лий нуцсон, тафаккурда- ги мантилий бошанишсизлик.
Маросим - хул^-атворнинг тарихий шакли булиб, узаро иж­тимоий ва маданий муносабатларнинг ^адр-^имматини бир ма- ромга келтирадиган ^аракатлар тизимидир.
Маънавий н^адриятлар - у^увчи касбий маданияти, характе- ри ^амрови, шакл ва мазмунига таъсир этиш.
251


www.ziyouz.com kutubxonasi




Маънавият- башарият тара^иётининг маз^сули - инсоннинг маълум даражадаги жисмоний, aiyrnft, ахло^ий ва ру^ий бало- гати ва дунё^арашини ифодаловчи тушунча. «Маънавият» сузининг маъноси энг аввало ме^р-шафкат, халеда мухаббат, уз диёрини севмо^, ватанпарварлик кабиларда уз ифодасини топади.
Маърифат (арабча «арафа» - «билмок» сузидан) - таълим- тарбия, и^тисодий, сиёсий, фалсафий, диний гоялар мажмуи асо­сида кишиларнинг онг-билимини, маданиятини устиришга i^apa- тилган фаолият. «Маърифат» тушунчаси «маънавият» ва «ма- даният» тушунчалари билан чамбарчас богланган булиб, унинг тарихи жамият тарихининг ажралмас ^исмидир. Юртбошимиз «Илм-маърифатга ^изи^иши суст миллатнинг келажаги ^ам булмайди», деганларида унинг жамият ^аётида ^анчалик а^ами- ятга эга эканлигини назарда тутади.
Узбекистонда маърифат со^асидаги ишлар узининг узо^ йил­лик тарихига эга. 1917 йилга ^адар ислом хукмрон мафкура булиб келган даврда маориф муассасалари асосан уч турдаги диний мактаблар: ибтидоий мактаблар, Мадраса ва корхоналар шаклида мавжуд эди. Я^ин ва^тларга цадар илмий адабиётла- римизда ин^илобдан олдинги Марказий Осиёдаги мактаблар та ^л ил и га жун ёндашиб келинганди. Ва^оланки, бу мактаблар минта^ада мавжуд булган давлатлардаги ижтимоий жараёнлар- ни бош^ариш ва тартибга солиш муассасаларининг таркибий ^исми булиб хизмат ^илган.
Ин^илобдан кейинги дастлабки йилларда маориф со^асида олиб борилган ишлар самараси улароц узбек мактаблари ^ону- ний равишда она тилида у^итиш ^у^у^ига эга булди. Лекин бу мактаблар мо^иятан шуроларга хизмат килди.
Муста^илликка эришганимиздан сунг илм-маърифатга кат­та эътибор берилаётганини бу со^ада амалга оширилаётган иш­лар мисолида з^ам куришимиз мумкин. Хал^ таълими, Олий ва урта махсус таълим вазирликлари кенг ми^ёсда мазкур со^а фаолия- тини назорат ^илиб турибди. Янги лицей, коллеж ва гимназия- ларда куплаб узбек болалари билим оляпти. Маълумки, ^озирда хорижий тилларни урганишга катта а^амият берилмо^ца. Ривож­ланган мамлакатларнинг нуфузли университетларига замонавий илмларни урганиш учун ^обилиятли ёшлар юборилмо^да. Кола- верса, Президент И.А.Каримов фармони билан «Маънавият ва
252


www.ziyouz.com kutubxonasi




маърифат жамоатчилик маркази» тузилди, бу ташкилот давла- тимиздаги барча маърифат, маданият ва маънавият ^омийлари- ни уз атрофига жипслаштириб, маърифат ишини янги погонага кутармо^да.
Ма^сад - ушбу технология тингловчиларга тар^атилган од- дий когозга уз фикрларини анш$ ва ^ис^а ^олатда ифода этиб, тасданртовчи далиллар ёки инкор этувчи фикрларни баён этишга ёрдам беради.
Меланхолик темпераменти - тез аразловчи, з^атто му^им булмаган ^одисаларга ^ам ни^оятда ^атти^ ^айгурувчи, лекин атрофдагиларга суст реакция билдирувчи киши. Унга астеник иродавий зур бериш билан яхши ушлаб булмайдиган, яъни ен- гиллик билан юзага келадиган кечинмалар, орти^ таъсирчанлик, енгил эмоционал заифлик, яъни эмоционал сустлик деб аталувчи ^олатлар хосдир. Меланхоликка таш^и жихатдан айтарли се- зилмас даражада чукур кечинмалар, енгил эмоционал хайрихох- лик, ни^оятда кучли таъсирланувчанлик хос.
Менталитет (лотинча «mens»-aiyi, идрок) - жамият, миллат, бирлик ёки ало^ида шахснинг тарихий таркиб топган тафаккур даражаси, маънавий сало^ияти, уларнинг ^аёт ^онунларини та^лил этиш кучи, муайян ижтимоий шароитларда шаклланган а^лий ^обилияти, ру^ий ^уввати. Жамият, миллат ёки шахс­нинг менталитети уларнинг узига хос анъаналари, расм-русум- лари, урф-одатлари, диний эътицод ва иримларини э^ам ^амраб олади.
Исгибдод даврида масалалари илмий ну^таи назардан талкин ^илинмас эди. Чунки уша даврда маълум миллатни ута илгор ва сало^иятли, бошка миллат ва элатларни эса ^оло^ ва норасо к ил и б курсатиш сиёсатига менталитет назарияси мо^иятан зид эди.
Жамиятнинг, миллатнинг, маълум бир жамоанинг ёки шахс­нинг менталитетини урганиш ва ани^аш ни^оятда катта э^тиёт- корликни ^амда жиддий ёндашишни талаб ^илади. Менталитет- ни фа^ат миллатнинг сони, тарихининг бой ёки ^ашшо^иги, унинг ^арам, тобе булганлиги билангина ани^лашга уриниш жиддий хатоларга олиб -селиши мумкин. Уни аниь;лаш учун жуда куп омиллар эътиборга олиниши ва бош^а миллатлар билан ^иёс- ланиши, ушбу миллат яшаб турган шарт-шароит, тарихий давр, унинг утмиш, ру^ияти ва бош^а ^атор жи^атлар урганилиши шарт. Бу масалаларга расмий курсаткичлар (^ушин сони, ^урол
253


www.ziyouz.com kutubxonasi




^амда ярог-аслаз^а ми^дори ва сифати, давлат машинасининг изга солинганлиги ва ^оказо) асосида ёндашиб, Иккинчи жа^он урушидан кейинги даврда к;атор буюк давлатлар (Франция, АК^Ш, СССР, Россия) бир талай кутилмаган кийинчиликларга дуч келдилар, узо^ йиллар давом этган жанглардан сунг галаба- га эриша олмай, Жазоир, Вьетнам, Афтонистон билан бир ^атор- да бош^а худудларни ташлаб чи^иб кетишга мажбур булдилар.
Узбек миллати менталитетининг шаклланиш жараёни деярли уч минг йиллик тарихга эга. Хал^имиз инсоният моддий ва маъ- навий маданиятини беба^о дурдоналар билан бойитди. Аммо мустабид шуролар тузуми даврида у уз тарихини, анъаналари- ни, маданиятининг шаклланиш йулларини, урф-одатлари ва расм- русумларини тула-тукис урганиш имкониятидан мазфум эди. Чунки тарих, миллий маданият ва миллий тилларни ривожланти- риш а^идалашган мафкурабозлик ру^ида олдиндан белгилан- ган маълум истибдодий максадларга буйсундирилган эди.
Муста^иллик узбек хал^и олдида уз менталитетини урганиш, уни тиклаш ва бойитишда улкан имконият уф^арини очди. Мен­талитет назариясини ишлаш ва узбек хал^ининг ^а^и^ий бой ва ранг-баранг тарихини тиклаш ижтимоий фанларнинг бугунги долзарб вазифаларвдан биридир.
«Менталитет» сузи лотинчадан таржима дилинганда «а^л, фгцм, идрою> маъноларини билдиради. J^ap бир миллатнинг ataiH, идроки, фа^м-фаросати, яшаб турган шарт-шароитлари, тари- хи, ^андай хал1$лар ^уршовида истикомат ^илиши, ижтимоий фаоллиги ва ^атор бопща омиллар билан богаи1ушр. Асрлар да­вомида узбек хал^и му^им савдо-соти^, илм-фан, меъморчилик, Хунармандчилик марказлари, хал^ларни ва мамлакатларни бир- бири боглаб турган йуллар чорра^асида яшагани сабабли, унинг менталитета, aiyin,
фаросати ва зе^ни чархланиб, уткирлашиб борган. Шу боисдан юртимиздан унлаб ва юзлаб жа^онга донги кетган мутафаккирлар, олиму уламолар, давлат арбоблари ва намояндалар етишиб чи^ан. Аммо хал^имиз XVI-XX асрлар оралигида узок; тургунлик даврини бошидан кечирди. Буюк геог­рафик кашфиётлар, мисли курилмаган назариялар ва техникавий ихтиролар сабабли Fap6 мамлакатлари уз тараккиётида биздан утиб кетди, биз эса хонлар, амирлар, мустамлакачилар, истиб- додчилар «гамхурлиги» туфайли илгариги сало^иятимиз, муста- 1^ил фикрлаш ^обилиятимиз ва бопща катор жихатларимиздан
254


www.ziyouz.com kutubxonasi


узо1$лащцик, купларимиз мутелик, норасолик, ^арамлик ру^ияти- нинг бандаларига айландик. Шу боисдан узбек миллатининг мен- тал итетига жиддий путур етди.


Шу боисдан мустакиллик мафкурасининг ма^сад мазмуни узбек хал^ининг ^а^щий менталитетини тиклаш ва уни бойи- тишдан иборатдир.
Мехнат терапияси - ме^нат жараёнларидан даволаш ма^- садларида фойдаланадиган фан тармога. Мехнат терапияси а со­сан организмнинг умумий танасини кутариш, айрим органлар- нинг бузилган функцияларини ва беморнинг умумий иш ^обили- ятини тиклашга хизмат ^илади.
Миллат (арабча «миллат» - халф—кишиларнинг ягона тилда сузлашиши, яхлит ^удудда исти^омат ^илиши, муштарак и^тисо- дий ^аёт кечириши, умумий маданият ва рухиятга эга булиши асо- сида тарихан ташкил топган бар^арор бирлиги. Миллат маълум ^удудда бар^арор яшаб, тарихий тараидеиёт давомида ривожла- ниб келган кишиларнинг маънавий-ру^ий бирлигининг вужудга келиши асосида шаклланади. У фа^атгина «капиталистик жами- ятнинг му^аррар махсули» эмас, балки инсоният тараккиётида му^им а^амиятга эга булади, аммо улар миллатнинг абадийлиги- ни таъминлашнинг охирги имконияти эмас. Улар миллат тара^и- ёти учун зарурий шарт ^исобланади. Унинг баркарорлигини таъ­минлашнинг асосий омили - унинг ички маънавий-ру^ий сало^ия- тидир. Миллатларнинг салоз^ияти, добили яти, матонати, тадбир- корлиги ва тинимсиз мехнати натижасида ^озирги замон цивили- зацияси, моддий ва маънавий маданияти, уларни бойитиш ва ри- вожлантириш йуллари ва усуллари юзага келтирилган.
Мутахассисларнинг ^исобларича, Ер юзида етти мингга я^ин миллат ва элат мавжуд. Улар уз ^аторида инсониятни урта хисоб- да 96 фоиздан бирлаштиради, долган турт фоизи эса элатлар ва ^абилалардан иборат. J^ap бир миллатнинг сони неча ун мингдан бир неча юз миллионгача боради.
Баъзи олнмлар миллатларни сон жи^атидан бешта гуру^га буладилар. Аммо бу фикрга ^ушилиб булмайди, чунки масала- нинг мохияти миллатнинг сонида эмас. Барча миллатлар сони- дан катъи назар, тенг ^у^у^ка эга.
Жа^ондаги энг йирик 27 миллат Ер юзи а^олисининг ^арийб 75 фоизини ташкил ^илади. Бу ра^амлар миллатларнинг нака- дар хилма-хил эканлигини курсатади.
255


www.ziyouz.com kutubxonasi




Миллатларнинг узаро муносабатларида асосий ко ид а - улар- нинг сиёсий ва ^у^у^ий жи^атдан тенг эканлигини тан олишдир. Буюк ва йирик миллатларнинг уз сони ва имкониятларига ишо- ниб, кичик миллатларга дук-пуписа килиб, уларни к;урол кучи билан забт этиш ва буйсундириш нияти кейинги вактда Вьетнам, Жазоир, Афгонистон, Абхазия, Чеченистон давлатлари мисоли- да куримиз мумкин. Бунинг натижасида боцща миллатларни мо- ^иятан камситиш сиёсати тула равишда узини фош ^илди ва ун беш муста^ил давлатга парчаланиб кетишининг асосий сабаб- ларидан бири булди.
Демак, миллатларнинг сиёсий ва ^у^у^ий жихатдан тенгли- гини тан олиш хозирги замон сиёсатининг мукаррар ва зарур конун-^оидаси булиши шарт. Аммо, айни вактда, хозирги замон и^тисодиёти миллатлар, мамлакатлар орасида узаро тенг ^ам- корликни талаб ^илади.
Миллий исти^лол мафкураси - халкнинг узгаларга тобе булмай, эркин ва озод яшаш, узини-узи идора этишга ^аратил- ган, унинг исти^болини белгилайдиган орзу-умидлари, караш- лари, коялари мажмуи, жамият тарак^иётининг му^им омилла- ридан бири.
Миллий истшрюл мафкураси инсоният тарихидаги энг эзгу ва ^адимий гоялардандир. Чунки инсоният утмиши минг йиллар давомида бош^а давлатларни тобе этиш, уларнинг ^удудларини босиб олиш, улар устидан ^укмронлик урнатишдан иборат булган. Шу сабабли тарих, халкларнинг уз озодлиги, тобелик- дан ^утилиши учун кураши тарихи булган. Мустамлакачилик сиёсати, турли империялар яратиш, барча китъаларда уз ^укм- ронлигини урнатиш, ^оло^ ^амда тобе хал^ар моддий ва маъ­навий бойликларини талон-тарож килиш, айн икса, XVI асрдан XX асрнинг урталаригача давом этди.
Дунёниннг ^амма бурчакларида, шу жумладан, Европа китъ- асида, Африкада, Осиёда, Жанубий ва Марказий Америкада унлаб хал1утарнинг миллий озодлик, миллий исти^ол учун кура­ши натижасида XX асрнинг 60-70 йилларига келиб, носоциалис- тик дунёда мустамлака давлатлар колмади, унлаб мустакил дав- латлар шаклланди. БМТга аъзо мустакил давлатларнинг сони 1947-2005 йиллар оралищда икки баробарга купайди. Бунинг натижасида жа^он ми^ёсида миллий истшутол гоялари енгилмас эканлигига ишонч пайдо булди, миллий озодлик ^аракатининг
256


www.ziyouz.com kutubxonasi




Еалабаси туфайли ^укмрон синфлар уз ижтимоий-моддий бойиш манбалари мустамлакалардан, ярим мустамлака мамлакатлар- дан ва ёлланма ме^нат со^асидан илгор фан, техника ва техно­логия ^амда бозор муносабатлари оламига кучирдилар. Шу асос- да жамият фаровонлигини тубдан узгартиришнинг чексиз-чега- расиз манбаси юзага келтирилди. Демак, ^озирги ривожланган мамлакатлар икки омил - миллий исти^лол мафкураси галаба- сининг ва бозор и^тисодиётига суянган янги фан, техника, техно- логиянинг юту^ларига кучиш ма^сулидир.
Бутун соби^ СССРда, шу жумладан Узбекистонда чу^ур ин- ^ирозга учраган коммунистик мафкура тарих са^нидан тушгач, республикада маълум муддат давомида мафкура зарурлигини та^озо этди. Зеро, мафкуравий бушли^ пайдо булган шароитда, турли бузгунчи кучлар, шу жумладан, ^окимиятга интилувчи сохта демократлар ва дин ницобидаги мутаассибчилик тараф- дорлари, мафкуравий якка^окимликдан ^тилган фу^аролар, ху- сусан, муста^ил фикрга ва муста^кам эъти^одга эга булмаган ёшларнинг онгини за^арлашга ^аракат ^иладилар. Ва^обийлар, ^избутта^рирчилар, акромийчиларнинг таъсири остига тушган баъзи ёшларнинг жиноятга ^ул урганликлари ана шундай гоявий ^упорувчиликнинг натижасидир.
Шунинг учун Узбекистан ра^барияти, шахсан мамлакатимиз ра^бари И. А.Каримов хал^имизнинг бой маънавий мероси, бе- ба^о ^адриятлари, эзгу ният, орзу-умидлари ва умумбашарий ^адриятларга асосланган миллий истшрюл мафкурасини шакл- лантириш, оммалаштириш, кишилар онгига сингдириш масала- ларига катта эътибор бермо!$да.
Миллий и стихло л гояси - мамлакат муста^иллигини муста^- камлаш, обод ва озод Ватан, эркин ва фаровон ^аёт барпо этишга хизмат ^иладиган мафкура тугрисидаги яхлит ва изчил таълимот. У узида жамият тараедиётининг мафкуравий тамойилларини ифо- да этади. Бу таълимот ^ар бир мамлакатда уз тушунча ва тамой- игшарга, тарихий илдизларига, илмий, дунёвий, диний негизлари- га ва фалсафий асосларига эга назария ^амдир. Миллий истицлол гояси айнан шундай назария сифатида ижтимоий во^еликнинг ифодаси, ^ар бир мамлакатда узига хос шаклланиш конуниятла- ри ва хусусиятларига эга умуммиллий жараёндир.
Миллий испиуюл гояси мамлакатдаги ^ар бир миллат, элат, ижтимоий гуру^, дин, партия ёки табака (^атлам) вакили учун
257


www.ziyouz.com kutubxonasi




умумий мезон була олади. Шу маънода, у 130 дан зиёд миллат ва элат вакилларидан иборат Узбекистон хал^ининг умумий гояси- дир. Хал^нинг муста^ил давлатчилик анъаналарини таъминлаш ^амда фу^ароларда ёт ва бегона гояларга ^арши мафкуравий иммунитетни шакллантириш, уларни эркин, демократик фу^а- ролик жамияти барпо этиш йулида бирлаштириш, Ватан равнак;и, юрт тинчлиги ва хал^ фаровонлиги ишига сафарбар этиш бу гоянинг асосий ма^сади ва вазифаси саналади.
Маълумки, инсон ^аётида ва жамият тара^иётида гоялар му^им урин тутади. Шу маънода, инсоният тарихи - гоялар тари- хи демакдир. ?^ар ^андай миллат ва хал^, ^ар ^андай ижтимоий тузум ва давлат муайян бир тамойиллар, ^адриятлар асосида ^аёт кечиради ^амда уз манфаатлари, орзу-умидлари, ма^сад- интилишларини кузлаб ^аракат ^илади. Демак, улар ^аётдаги маълум бир гояларга, мафкурага таянади.
Инсон тафаккури во^еликни идрок этиш жараёнида турли фикрлар, ^арашлар, гоялар ва таълимотлар яратади. Пекин та­факкур яратган ^ар ^андай фикр ёки ^араш, муло^аза ёки ну^та foh була олмайди. Фа^ат энг кучли, таъсирчан, залворли фикр- ларгина foh була олиши мумкин. Одатда, гоялар маълум макон (Худуд) ва му^итда пайдо булиши, жамият тара^иётига ижобий ёки салбий ^исса ^ушиши, кишиларнинг онги ва ^албидан жой олиши, уз умрини яшаб, жозиба кучи ва кувватини йу^отгач, тарихий хотирага айланиши ^ам мумкин.
Демак, гоянинг энг му^им хусусияти инсонни, жамиятни маъ­лум ма^сад сари етаклайдиган, уни ^аракатга келтирадиган са­фарбар этадиган куч эканлигидадир. Гоянинг мо^ияти айнан ана шунда ифодаланади.
Муста^иллик ёки миллий исти^лол гояси - энг улуг ва эзгу гоядир. ?^ар бир хал^ истиадол туфайли узига ёт ва бегона ту- зумдан, ижтимоий тазйи^лардан озод булади, уз сало^иятини тула-тукис ишга солиш, узи истаган, узи хо^лаган, узи танлаган тара^иёт йулидан бориш имкониятини ^улга киритади.
Узбекистан Президенти И.А.Каримов томонидан назарий жи^атдан асослаб берилган «Ватан равнаки», «юрт тинчлиги», «хал^ фаровонлиги», «комил инсон», «ижтимоий ^амкорлик», «миллатлараро ^амжи^атлик», «диний багрикенглик» каби ту- шунчалар миллий испирюл гояси фанининг асл мазмунини таш­кил ^илади.
258


www.ziyouz.com kutubxonasi




«Миллий истшуюл гояси: асосий тушунча ва тамойиллар» фани мамлакатимизнинг барча олий у^ув юртларида у^ув ти- зимига киритилди. Уни муста^иллик йилларида шаклланган янги фан дейиш мумкин. Мазкур фан озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ^аёт барпо этаётган хал^имизнинг ма^сад ва муддао- лари ^амда орзу-умидларини, лунда цилиб айтганда, жамияти- мизда шаклланиб келаётган миллий исти^ол гоясининг асосий тушунча ва тамойилларини ургатади.
Миллийлик- тарихан ташкил топган бар^арор ижтимоий-эт- ник бирликларни, яъни миллатлар ва элатларни бопща барцарор ижтимоий бирликлардан, масалан, ижтимоий синфлардан фар^- ловчи томонлар, хусусиятлар маънавий, ру^ий ва маданий ^ир- ралар э^амда тафовутлар мажмуи.
Миллийлик жамият ^аётининг энг му^им омиллардан бири- дир. Чунки жамият ва умуман инсоният миллатлар ^амда элат- лардан иборатдир. Шу боисдан жамиятдаги бар^арорлик, тинч­лик ва кишиларнинг бунёдкорлик фаолияти куп жи^атдан мил­латлар ^амда элатларнинг узаро муносабатлари ^анчалик тугри ва одилона з^ал ^илинганлигига богли^. Миллийликни миллат­лар ёки элатларнинг фа^ат маълум хусусиятлари оркали тушун- тиришга интилиш миллийликнинг баъзи нозик томонлари ва ^ир- раларини инобатга олишга туоршлик ^илиб, миллатлар ёки элат- лар онгида норозиликлар пайдо булишига олиб келиши мумкин. Миллийлик масаласида тугри фикр юритмок; учун ^ар бир мил- латнинг ва элатнинг тарихи, анъаналари, урф-одатлари, расм- русумлари, маданияти, бош^а миллатлар ва элатлар билан му- носабатларини урганмо^ зарур.
Соби^ шуролар тузуми даврида миллийлик масалаларини тадкик этиш ва урганиш маъкул курилмас эди. Чунки бу з^олда миллийликни билиш ва англаш учун миллатлар ва элатлар ора- сидаги фар^ар ва тафовутларни урганмо^ зарур буларди. ^ол- буки, у даврдаги ^укмрон мафкура миллатлар ва элатлар ораси- даги фар^ларни эмас, уларни я^инлаштирувчи, уларнинг тезро^ i$iiih6 юборишга хизмат ^илувчи омиллар ва хусусиятларни урга- нишни талаб ^илган. Шунинг натижасида истибдод даврида мил- латларнинг ва элатларнинг ^аёти, тарихи, урф-одатлари бир то- монлама, юзаки урганилди.
Миллийлик байналмилаллик билан узвий бир бутунликни таш­кил ^илади. Байналминалликкатаяниш, бош^а миллатларнинг
259


www.ziyouz.com kutubxonasi




юту^ ва ижобий тажрибаларини урганиш ва уз ^аётига ижодий равшцда киритиш миллийликни бойитиш ва ривожлантиришнинг му^им омилидир. Байналмилаллик эса, уз навбатида, миллат- ларда мавжуд булган энг юксак юту^лар асосида ривожланади.
Узбекистон муста^иллигини муста^камлаш учун миллийлик масалаларини чу^р ва з^ар томонлама тазушл з^амда таджик; этиш талаб ^илинади. Зеро, миллийлигимиз бизнинг тарихимизни, ма- даниятимизни, анъаналаримизни, бой маънавиягимизни, миллий ру^иятимизни жиддий урганиш, уларни жа^он ^амжамияти эъти- борига етказнш натижасида амалга ошиши мумкин.
Миллийликнинг, яъни муайян миллатга хос жи^атлар, томон- лар, хусусиятлар, маънавий-ру^ий тафовут ^ирраларининг купа- йиб, бойиб бориши жа^он буйлаб миллатлар ривожланиши, кж- салиши ва гуллаб-яшнашннинг зарурий шартвдир. Дозирги инсо- ният уч манба ва уч негизга, умуминсоний цивилизация, миллат­лар бозор и^тисодиётига суянади. Инсоният уз тараедиёти жара­ёнида миллатдан мукаммалро^ ижтимоий - этник бирлик топа олмади. Бозор и^тисодиёти ва муносабатларини ^аракатга кел- тириб, шу йусинда инсоният моддий ва маънавий бойлигини ри- вожлантирувчи цивилизацияни муста^камлаб борувчи куч мил- латдир. Шундай экан, бизнинг бутун фаолиятимиз миллатлар- нинг исти^болини очишга ^аратилиши лозим. Бу жараён эса мил­лийликнинг янада ранг-баранг булишини талаб ^илади.
Инсониятнинг янги замон миллатлари шаклланиб, фаолият курсатган даврдаги, яъни X VI-XX асрлардаги тарихини диедат билан куздан кечирар эканмиз, бу беш аср миллийликнинг уси- ши, бойиши, юксалиши даври булганини курамиз. Шу давр ичи- да инсоният узининг ундан олдинги куп минг йиллик тарихи да­вомида яратган бойликларидан купро^ моддий ва маънавий та^- синга сазовор асарлар яратди. Бундай муъжиза шунинг учун ^ам амалга ошдики, шу беш аср давомида миллатларнинг шаклла- ниши ва ривожланиши учун Европа ^итъаси тула эркинликка эга булди. XX аср давомида мустамлакачилик тизимининг бар- бод килиниши ва унлаб янги му ставил давлатлар тарих са^нига чикиши туфайли миллийлик на^адар кучли янги туртки була ол- ганининг шохиди булиб турибмиз.
Демак, жамият тарак^иёти, инсониятнинг келажаги миллийлик­нинг ривожланиши билан узвий боглшу Биз шу тамойилга хизмат ^илмогамиз зарур. Муставил Узбекистон шу йулдан бормоча.
260


www.ziyouz.com kutubxonasi




Миллий маданият - маълум бир элат, миллат, хал^ томонидан узо^ тарихий ривожланиш жараёнида яратилган, уларнинг ижтимо- ий-маданий э^тиёжларини ифода этган моддий ва маънавий бой- ликлар мажмуидир. Миллий маданиятга тип, турмуш тарзи, мента­литет, урф-одатлар, дин, хал»; ижоди, архитектура, адабиёт, муси^а, ахлозий-маънавий ^адриятлар ва ^оказолар киради.
Маданият ички (узак) ва устки ^атламдан иборат ижтимоий- тарихий ^одисадир. Миллийлик маданияти, энг аввало, узак ^ат- ламида акс этади. Бу ^атламга хал^нинг узок; тарихий ривожла­ниш жараёнида шаклланган ва шу хал^агина мансуб булган тили, турмуш тарзи, дини, урф-одатлари, менталитета киради. Мадани- ятнинг узак цатламига ^араб биз з^ар бир хал^нинг узига хос хусу- сиятларини, тарихий-маданий ривожланиш йулларини, жа^он ма­данияти ва цивилизациясига ^ушган улушини ашнргаймиз.
Маданиятнинг узак ^атлами муцим, тургун хусусиятга эга. Айнан мана шу хусусият миллий маданиятнинг узига хос ^онун- лар асосида ривожланишини таъминлайди. ^атто, сиёсий тунта- ришлар, ин^илоблар ^ам уни йуз цила олмайди. Масалан, утган асрнинг 20-йилларида улкамизда амалга оширилган тунтариш- лар ва зурлаб киритилган ижтимоий муносабатлар узбек тилини, халк;имизнинг тарихий-маданий урф-одатларини, узига хос фикр- лаш тарзини йу^ ^ила олмади. Демак, узакнинг муста^камлиги миллий маданият ва элат, миллат, хал^нинг узига хос ижтимоий бирлик сифатида мавжудлигининг асосий шартидир.
Миллий маданият билан умуминсоний маданият уртасида диалектик богли^лик мавжуд. Умуминсоний маданият миллий маданиятлардаги инсонни ва унинг ижодий, ахлок;ий «^увватла- рини» (Форобий) улугловчи ^адриятлардан иборатдир.
Миллий маданиятларнинг ранг-баранглиги, узига хослиги ва бетакрорлиги умуминсоний маданиятнинг ривожланиш шарти­дир. Шу билан бирга умуминсоний маданият ^ам миллий мада- ниятларда, ижодий тараедиёт талабларига мувофи^ инноваци- он узгаришлар содир булишига имкон яратади.
Узбекистонда маданият со^асида олиб борилаётган давлат сиёсати тарихий-маданий меросни авайлаб асрашга, республи- камизда яшаётган 130 дан зиёд элат, миллат ва этносларнинг миллий маданиятларини ривожлантиришга царатилган.
Миллий мафкура - ижтимоий этник бирлик булмиш миллат- нинг и^тисодий, ижтимоий, маънавий, сиёсий э^тиёжлари ва ман-
261


www.ziyouz.com kutubxonasi




фаатларини, максад ва интилишларини ифода этувчи, уларни амалга оширишнинг усуллари хамда воситаларини белгиловчи гоялар тизимидан иборатдир.
Миллий for миллий манфаатлар билан бир ва^тда шакллана бошлайди. Миллий манфааттарихан шаклланган, муайян ижти- моий-этник умумиятнинг сабабий асосланган э^тиёжлари ва ^ад- риятлари мажмуидир. У узоц тарихий тара^иёт давомида шакл- ланади ва унда миллатнинг маънавий кадриятлари, анъаналари, орзу-умидлари уз ифодасини топади. Миллий foh миллатнинг ил- Fop вакиллари - зиёлилари, мутафаккирлари, адиблари, давлат арбоблари ва рах.барлари томонидан миллий талаб ва вазифалар- ни умумлаштириш асосида ишлаб чщилади.
Фу^аролик жамиятинингривожланиб бориши миллий манфа- атларнинг давлат манфаатлари билан уйгунлашиб, муштарак булиб боришига олиб келади. Миллий манфаатнинг давлат сиё- сатининг максади сифатида куйилиши миллат тарак^иёти ва рав- на^ининг пойдеворини ташкил этади. Миллатнинг эркинлик, озод- лик, муста^иллик, турмуш фаровонлигига эришиш билан 6of- ли^ манфаатлари миллий мафкурада уз назарий-сиёсий ифода­сини топади. Ижтимоий хамкорликка асосланган, эркин демок­ратик жамият барпо этишни кузлаган давлатларда миллий маф- кура ах.олининг барча катламларини жипслаштиришга, умум- манфаат ва ягона максад йулида бирлаштиришга чорлайди.
Миллий мафкурада уз ифодасини топган эзгу мацсадлар ту л а руёбга чи^иши учун миллат узининг му ста кил давлатига эга були­ши шарт.
Узбек миллий мафкурасининг илк куриниши жадидчиликда акс этган эди. Унинг илгор намояндалари - Бе^будий, Фитрат, Чулпон, Мунаввар^ори Абдурашидхонов, Абдулла Авлонийлар мустамлакачилик сиёсатига ^арши чи^иб, Туркистон халклари- ни бирлаштириш хамда миллий муста^илликка эришиш гоясини илгари сурдилар. Мустабид тузум даврида куп жадидларга «хал^ душмани» тамгаси босилди хамда улар ^атагон килинди. Бу давр- да ^укмрон булган мафкура хал^имизнинг эзгу орзу-умидларини, маънавий ^адриятларини куп жи^атдан поймол этди. Халкимиз- нинг миллий узлигини йукотиш сиёсати олиб борилди.
Миллий мафкурамизнинг узаги булмиш миллий истиьутол гоя- сининг узига хос хусусияти, унинг мо^ияти Ватанимизда яшаётган турли миллат вакилларини миллий, этник тамойил асосида ажра-
262


www.ziyouz.com kutubxonasi




тиш эмас, балки уларнинг инсоний эхтиёжларини миллий манфа- ат даражасига кутариш ор^али уюштириш, жипслаштириш, ифо- да этишдан иборат. Унинг бош ма^сади - озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт ^уришдан иборат булиб, хал^имизга хос тинч ва осуда ^аётни, диний багрикенгликни ардоклаш, фарзанд- лари учун инсонга муносиб турмуш шароитларини яратиш, маъ- рифатлилик, ахло^ийлик, ме^натсеварлик, дустлик, ватанпарвар- лик, инсонпарварлик каби хислатларни ифода этади.
Шу билан бирга, миллий исти1утол мафкурасининг асосий та- мойилларига ^уйидагилар киради:

  • мамлакат муста^иллигини мустаз^камлаш, унинг ^удудий яхлитлиги ва сар^адларининг дахлсизлигини таъминлашга ёр- дам бериш;

  • конун устуворлиги, демократия ва уз-узини бошкаришнинг ^аётда муста^кам урин олишига асосланиш;

  • миллий ва умуминсоний ^адриятлар уйгунлигига таяниш;

  • давлат ва жамият ^аётининг халкаро з^у^у^ ^оидаларига мос келиши;

  • давлатнинг бош исло^отчи эканлиги ва мамлакатда ижти­моий бар^арорликнинг таъминланганлиги, утиш даврида а^оли- нинг ижтимоий ^имояланганлиги, жамият ^аёти барча сохалари- нинг эркинлашуви, исло^отларнинг тадрижийлиги.

Миллий маънавият - муайян ижтимоий этник бирлик булмиш миллатнинг тарихан шаклланган ахло^ий, диний, илмий, бади- ий, фалсафий, мафкуравий карашларининг яхлит бирлиги ва уларнинг ^аётий фаолият давомида намоён булишидир.
Миллий маънавият миллий амалиётдаги ^аётни англаш ор- ^али ривожланади ^амда миллий узликни англашга туртки була­ди. Миллий онг миллий узликни ва миллий манфаатни англаш- дан келиб чи^ади. Миллий узликнинг мухим таркибий ^исмини эса миллий ахлок ташкил этади. Шу боис инсонийлик, аввало, ахлокий мезонлардан келиб чиккан ^олда ба^оланади.
Миллат равнакида тарихан шаклланган миллий ь^адриятлар- нинг ахамияти бекиёсдир. Хусусан, бизнинг миллий маънавияти- миз ривожида, заминимизда милоддан аввалги даврларда шакл­ланган зардуштийликнинг ахлокий негизини ташкил этган, эзгу фикр, эзгу суз ва эзгу амалнинг бирлиги тамойили катта а^амият касб этади. Бунинг натижасида, амалга оширилаётган ^ар бир ишга мана шу ахлокий тамойил ну^таи назаридан туриб ба^о
263


www.ziyouz.com kutubxonasi




бериш анъана тусига кириб ^олди. Эзгу фикр, эзгу суз ва эзгу амал миллий маънавиятимиз мо^иятини ташкил эта бошлади. Унинг пировард ма^сади эса комил инсонни тарбиялаш булди. Бу fok зарду штийликда з^ам маш^ур мутафаккир алломаларимиз - Форо- бий, Алишер Навоий, тасаввур илми вакилпари томонвдан з^ам ани^ ^илиб 1$йилган, унта эришиш йуллари курсатилган эди.
Хал^имиз муста^илликка эришгач, миллий маънавиятимиз- ни янада ривожлантириш ута долзарб вазифага айланди, чунки миллий муста^илликнинг муста^камлиги миллий узликни анг- лаш, яъни миллий маънавият билан чамбарчас б<жпш$. Узлигини англамаган инсон бош^а инсонга, миллат бош^а миллатга муте булиб яшашга маз^кум булади.
Миллий ИСТИ1910Л гояси ва мафкурасининг асл ма^сади хал- ^имизнинг миллий маънавиятини оширишга, муста^иллигимиз ^адриятларини туларо^ англашга, уни авайлаб асрашга з^амда турмушимизни янада фаровонлаштиришга, з^аётимизнинг энг олий ^адрияти булмиш инсонни улуглашга, камол топтиришга ^аратилган. Шу маънода, бизнинг миллий маънавиятимиз умум- инсоний ^адриятларни узида мужассам этади. Эрк, озодлик, адо­лат, тенглик, инсонпарварлик, ме^натсеварлик, дустлик, з^алол- лик, мезуэ-о^ибат, поклик, эзгулик, ватанпарварлик, аз^ил ^ушни- чилик, диний багрикенглик каби хагщимизга хос фазилатлар умум- инсоний кадриятларга з^амоз^анг булса з$ам, аммо уларнинг барча- си факат муайян миллий шаклда намоён булади.
Миллий маънавиятимиз халкимизни буюк ма^садлар йулида жипслаштиришга йуналтирилган булиб, куйидаги умумбашарий маънавий ^адриятларга асосланади:

  • ^онун устуворлиги;

  • инсон ^ai$-^yi$yigiapH ва хурфикрлиликни эътироф этиш;

  • турли миллат вакилларига з^урмат ва улар билан баз^ам- жиз^ат яшаш;

-дунёвий билимларга интилиш, маърифатпарварлик;

  • узга хал^ларнинг ariFop тажрибалари ва маданиятини урга- ниш ва миллий му^итга мослаштириш.

Миллий маънавиятимиз ривожининг бош омили барча давр- ларда таълим ва тарбия тизимини ташкил этган миллий маъри­фат булган ва з^озир хам шундай булиб ^олади.
Миллий онг - з^ар бир миллат ёки элатнинг бевосита узо^ та- рихий этногенез даври, турмуш тарзи, и^тисодий ишлаб чи^а-


264
www.ziyouz.com kutubxonasi




риш усули, диний эътикодлари, маданияти, бошка хал уларнинг бевосита таъсири туфайли шаклланган дунё^араши, и^тисодий, ижтимоий, сиёсий ва маданий-маънавий со^алардаги фаоллик даражаси.
Миллат кишиларнинг бар^арор тарихий бирлиги, умумий и^тисодий турмуши хамда тили, маданияти, онги ва рухиятининг бирлиги, узига хослиги заминида карор топган ижтимоий тара^- ^иёт шаклидир.
Инсон онгли булиб тугалмайди. Унинг асосий ижтимоий фа- зилати, яъни онги оила ва жамият таъсири туфайли шаклланади. Миллатнинг узига хос онги хам шундай шаклланади.
Миллий онг, миллатларнинг ижтимоий ишлаб чикариш фао­лияти, ме^нати, бош^а миллатлар билан муло^от ва мубо^асаси жараёнида пайдо булади. У тил билан узвий богли^ир. Тилда ифода этилган буюм, ходиса ва ракамлар миллат онгида уз ифо- дасини топади ва субъектив образлар тарикасида унинг билими- га айланади. Шунинг учун миллат шаклланиши жараёнидан бош- лабок, утмиш аждодлар ва авлодлар яратган буюмлар, тушун- чалар оламини ота-она тили ор^али узлаштириб бориб, уз онги- ни ^арор топтиради. ,
Миллий онг алохида миллий мухитда содир булади. Унинг шаклланишига тарих туплаган билимлар, сиёсий ва хуку^ий fo- ялар, санъат эришган ютуклар, ахло^, дин ва ижтимоий рухият, умуман, жамият онги таъсир курсатади. Миллий онгнингтарих- даги ижобий ахамияти шундан иборатки, у жамият тараедиётида мухим омил булиб хизмат ^илади. Миллий онг тарихий тажриба- ни, олдин утган аждодлар ишлаб чиркан билимларни ва тафак- кур мантик усулларини узига сингдириб олгач, во^еликни foh- вий тарзда узлаштиради, вазифаларни уртага куяди, келажак Ха^идаги фаразий лойихаларни тузади, инсоннинг бутун амалий фаолиятини белгилайди. Миллий онгни миллий фаолият шакл- лантиради, миллий онг хам уз навбатида миллий фаолиятга бе­восита таъсир утказади, уни белгилайди ва тартибга солади. Миллат уз орзу-хавасларини амалий равишда руёбга чинара бориб, табиатни, жамиятни, шу билан бирга, уз онги туфайли узини хам узгартиради.
Миллий онгдаги асорат, истибдод тузуми, мустамлакавий Холат уни тубанликка олиб келади. Чунончи, шуро тузуми дав- рида миллий онг тараэдиёти миллий сиёсат туфайли чекланган
265


www.ziyouz.com kutubxonasi




эди. Миллий онг куп асрлик тарихий давр ижтимоий ^аёти жара­ёнида йигилган билимлар мажмуасидир. Бинобарин, шуролар ^окимияти келажакда миллатлар ^ушилиб кетади, дерди. Мил­латларнинг онгини, ру^ини муста^камлаш ва равная топтириш керак деган шахслар хал^ душмани, деб кораланиб ^атагон йил- ларида жазога тортиладилар.
Энди муста^ил Узбекистон даврида миллий онг, аждодлари- миз ^олдирган маданий меросга ва кадриятларимизга таяниб, ватанпарварлик курурини барчанинг онгига жо килмок биринчи даражали вазифа эканлиги явдол намоён булмо^а.
Миллий онг - У збекистон муста!дишигини муста^камлашнинг самарали омилларидан биридир. Мустакилликка эришган мил­лат уз вазифаларини умуммиллий foh ва мафкура сифатида кан- чалик чу^ур ва з^ар томонлама англаб олса, бу for ва мафкура- нинг моддий кучга, бунёдкорлик омили ва гайратига айланиши шунчалик даражада самарали булади. Узбекистоннинг етуклик чу^киларига кутарилиши узбек миллатининг ра^намолиги, бош^а миллатлар ва элатлар вакилларини уз багрига ола билиши, мамла- катимиз а^олисининг онглилигига, шу онг асосида намоён булади- ган и^тисодий, ижтимоий-сиёсий, маданий-маънавий ^аётдаги фаоллигига боглиь;. Миллий онгни давр талаблари даражасига кутармок учун давлатимизда жуда катта иш бажарилиши ке­рак. Бунинг учун биринчи навбатда, карамлик, норасолик, кем- тиклик ^иссиётидан ^утулишимиз, иккинчидан, Марказий Осиё давлатлари орасида уз урнимизни, инсоният олдидаги масъулия- тимизни яхши билморимиз ва учинчидан, ана шу масъулиятни чу- i$yp англаб, масалаларнинг бундай куйилиши асосли эканини уз онгимизга сингдириш учун тарихимиз, маданиятимиз ва маъна- виятимизни, анъаналаримизни хар гомонлама урганмогимиз ва билмогимиз зарур.
Биз шу йулдан бормо^амиз. Утмишнинг ofhp юки оёгимиз- даги кишандек ^аракатимизни сустлаштирмо^а. Демак, галда- ги вазифа ана шу кишанни тезро^ ва узокротка улоктириб таш- лашдир.
Миллий онг масаласи шуролар даврида назарий ва амалий мавзу сифатида цувгин ^илинган мавзулардан бири эди. «Онг миллий булиши мумкин эмас. Барча миллатларнинг онги бир хил. Уларнинг барчалари бир ма^садга интиладилар. У хам булса, капитализмдан, эксплуатациядан ^утулиш», дейиларди.
266


www.ziyouz.com kutubxonasi




Масалага бундай ^араш миллатлар орасидаги фарк ва тафовут- ларни сезмасликка, охир-о^ибатда уларни камситишга олиб ке- ларди. Бундай «тенглик» аслида катта миллатни имтиёзли мил- латга айлантириб ^уярди, майда ва кам сонли миллатлар эса тарих гилдирагининг тагида ^олиб кетмаслик учун катта мил- латга я^инлашишга мажбур эдилар.
Узбекистон узбекларнинг миллий онгини кутаришга биринчи даражали масала деб ^араган ^олда мамлакатимизда исти^о- мат к;илиб турган барча миллатлар ва элатлар вакиллари мада- нияти, тили, урф-одатлари, бинобарин, миллий онгининг усиши учун барча шароитларни яратди.
Миллий ру^ият - миллатнинг ички холати, кечинмалари, ^ис- туйгулари, маънавий дунёси, уй-фикрлари, ма^сад ва маслакла- ри ^амда кайфиятлари билан богаи^ муло^азалар мажмуи.
Ер юзидаги ^ар бир миллат узига хос иродаси, ^ис-тушу, дид, хул^-атвор, феъли, кунгил, ^алб, юрак сирлари оламига эгадир. Энг аввало, ру^ (арабча - «жон») кенг маънода олганда, психик фаолиятнинг олий шакли булиб, гоявийликка, онгга айнан тенг- дир; тор маънода эса, тафаккур тушунчаси билан бирдайдир. Рух. мавзуси илмда ^ам, фалсафада ^ам динда ^ам ^адимдан энг мураккаб муаммолардан бири ^исобланади.
Шуролар ^окимияти даврида миллий ру^ият ^исобга олин- май, ю^оридан келган курсатмалар асосида миллатларнинг узи­га хослигини оё^ости килиб, ягона совет хал^и fohchhh сингди- ришга ^аракатлар самараси беиз кетмади. Натижада миллий РУХ суниб, манкуртларча тасаввур шакллана бошлади.
Миллий ру^иятни мазмунан ва шаклан бойитиш, унинг на­моён булиш йулларини купайтириш ва шу тарифа умуман мил­лий ру^иятни янги погонага кутариш муста^илликнинг энг му- ^им ва долзарб вазифаларидан биридир. XVI-XIX асрлардаги миллий бошбошдо^лик, 1865-1917 йиллардаги мустамлакачи- лик сиёсати ва айни^са, 1917-1990 йиллардаги истибдод тузуми узбек хал^и миллий ру^иятининг усишини сустлаштирди, улка- нинг куп жи^атдан ореада ^олиб кетишига сабабчи булди; киши- ларимизда норасолик, кемтиклик, уз миллати ва миллий тилига нисбатан бефар^ик ^ис-туйгулари миллатимизнинг онгига, тур- муш тарзига, фикр юритиш ва саъй-^аракатларининг ми^ёси ва суръатларига салбий таъсир курсатишга сабабчи булди. Биз эришган муста^иллик кандай шаклларда ва мазмунан цанчалик
267


www.ziyouz.com kutubxonasi




кенг з^амда бой намоён булиши миллий ру^иятимизга богаи^. Миллатимизнинг ички з^олати уз кучи, имкониятлари ва сало- ^иятига ишонч ^исси билан сугорилган, кечинмалари буюк ке- лажакка ижобий туйгу билан йугрилган булиши, ^ис-туйгу ва фикрлари эса бунёдкорлик кайфиятини яратмоги керак. Бунинг учун эса бор дик^ат-эътибор миллатнинг ^ар томонлама тара^- ^иётига, унинг и^тисодиётини кутаришга, маданияти ва маъна- виятини бойитишга ^аратилган булиши шарт. Шу со^аларда биз, авваламбор, ра^обатбардош маз^сулот (аъло навли ва ю^ори сифатли саноат ва ^ишло^ хужалиги молларидан бош- лаб то яхши кинофильмларгача) ишлаб чи^аришни оддий кун- далик ^оидага айлантиришимиз зарур. Миллий ру^иятнинг паст- баландлиги миллатнинг хал^аро бозордаги урнига боглщ. Ил- Fop уринни эгаллай олмасак, миллий ру^иятни сунъий равишда кутариб булмайди. Иккинчи манба эса тарихимиз, маънавий бойлигимиз ва миллий ^адриятларимиздир.
Демак, миллий руз^ият борасида олдимизда мураккаб ва сабр- то^ат талаб циладиган вазифалар турибди.
Бу вазифаларнинг икки томони бор: биринчиси, бизнинг мил­лат сифатида уз руз^иятимизни кутариш ва мустаз^камлаш; ик- кинчиси, муста^ил Узбекистонга уз номини берган асосий миллат номини oiyia6, мамлакатимизда истикомат ^илиб турган барча миллатлар ва элатлар вакилларини уз атрофимизда жипс- лаштириш. Яъни Узбекистонда яшаётган ва ватанига чексиз муз^аббати булган ^ар бир узбекистонлик фу^аро уз миллий ру- ^иятини з^ар томонлама ривожлантириш ва айни в акт да мамла- катдаги умумий руз^иятга з^урмат билан муносабатда булиши ма^садга мувофи^дир. Узбек миллати эса купмиллатли Узбекис­тон давлатининг бар^арорлиги ва ривожланиши, барча миллат­лар ва элатлар вакиллари билан тугри, одил, инсоний муноса­батда булишни з^амма ва^т узининг диктат марказида тутиши лозим.
Узбек миллий руз^иятини тор тушуниш миллий бщиьушк гир- добига тортиши мумкин. Бунга асло йул ^уйиш мумкин эмас. Узбек миллий ру^ияти - тарихнинг барча синовларидан утган. Узбекистоннинг муста^ил давлат булишига эришган з^озирги за­мон етук миллатнинг ру^иятидир. Демак, миллий руз^ият бораси­да бизнинг олдимизда мураккаб масалалар турибди. Узбек мил­лати уз тарихида биринчи марта куп асрлар давом этган тара^-
268


www.ziyouz.com kutubxonasi


1$иёт тамойилларига зид мажбурий узгаришлардан сунг з^шрш муста^илликка эришди. Бу эса, бизга ни^оятда масъулиятли ва мураккаб вазифаларни юклади.


Мусга^ил Узбекистоннинг сиёсати шу вазифаларни бажариш- га ^аратилган.
Миллий сало^ият - миллат, хаш$, мамлакат, давлатнинг куч- ^уввати, унинг мавжуд ички, пин^оний, ва^ти-соати келганда на­моён буладиган, и^тисодий, илмий, маданий, маънавий имконият- ларидир. Миллий сало^ият, тарихан объектив ва субъектов омил- лар таъсирида секин-аста шаклланади. Объектив омиллар миллат яшаётган ^удуднинг кулами ва з^аёт кечиришга ^улайлиги, таби- ий шарт-шароитлар, ер ости ва ер уста бойликларининг мавжуд- лиги, а^олининг сони, з^айвонот ва усимлик оламининг хилма-хил- лиги, сув манбаларининг куплиги, ^уёшли кунларнинг сони, мш$- дори ва з^.к. Субъектов омиллар эса аз^олининг саводхонлик дара- жаси, халкнинг ^ушни миллатлар билан узаро манфаатли муноса- батлар урната олиши, мамлакат ичида барча миллатлар, динлар, ижтимоий синфлар ва бош^а таба^алар вакилларининг з^амжи- з^атлиги, ИН0191ИГИ, з^амкорлиги ва бош^аларни уз ичига олади. Объектив омиллар мавжуд булса-да, лекин хал^ тар^о^, уюшма- ган булса, мамлакат, давлат ^олокутгича, кашшо1ушгича ^ола- веради. Аксинча, субъектов омиллар, агар табиий шароитлар но- ^улай булса, сезиларли натижа бермайди. ^озирги замон ривож- ланган давлатлари ва миллатлари шунинг учун юксак натижа- ларга эришганларки, уларда объектив ва субъектов омиллар уй- гунлашган з^амда ишчанлик, ташаббускорлик, тадбиркорлик то- п^ирлик билан ишга солинган, уларда з^аёт суръати доимо ю^ори. Айни ва^тда, жамият тараний этган сари субъектов омилларнинг аз^амияти ортиб бормоча. Ривожланган давлатлар замонавий тех­ника ютуцлари ва фан ихтироларига суянган з^олда Ер курраси- нинг табиий жиз^атдан но^улай цисмларида з^ам муъжизали иш- ларни амалга оширмо^далар. Масалан, шимолий к^утбга я^ин жой­лашган Исландияда ер остидан чи^адиган ^айно^ гейзер сувлари- дан фойдаланиш натижасида, субтропик мевалар еташтирилмо^- да. Ёки уз ости бойликларига эга булмаган Япония энг илгор сано- ат, техника, технологияни ривожлантириб ва амалий фанни юзага келтирди ва жаз^ондаги энг ра^обатбардош маз^сулот ишлаб чи^а- радиган давлатга айланди. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин.
269


www.ziyouz.com kutubxonasi




Му ставил Узбекистан улкан миллий сало^иятга эга. Юрти- миз Урта Осиёнинг табиий жи^атдан 1^лай ^исмида жойлашган. Я^ин ^ушни давлатлар ^удудларининг урта ^исобда 2/3 ^исми ^умлар, та^ирлар, баланд тогаар ва чулу биёбонлар билан банд булган ^олда Узбекистонда бунинг тескарисини курамиз. Рес- публикамиз ^удудининг 2/3 ^исми де^ончилик ва чорвачилик учун ута ^улайдир. Узбекистон заминида минерал бойликлар се- роб. Узбекистоннинг пахтаси, ^оракул териси, олтини урани, нефти, гази, миси ва бош^а бойликлари билан бирга куплаб сано- ат корхоналари, илм-фан муассасалари ^ам унинг миллий сало- ^иятини ташкил этади. Юксак субъектив имкониятларимиз ^ам фахрланишга арзирли. Узбекистон Марказий Осиёдаги энг куп а^олига эга (деярли 27 миллион киши) давлатдир. Минта^амиз а^олисининг 42 фоизидан купи Узбекистонда истщомат ^илади. Мамлакатимиз фан-техника ва маданият ходимлари, малакали ишчилар, тажрибали деодонларнинг умумий сони жи^атидан ^ам минта^ада етакчи уринни эгаллайди. Мустакил Узбекистон тан- лаган узига хос тараедиёт йули ана шу салмо^ли сало^иятга таянади. Амалга оширилаётган туб исло^отлар жараёнида улар­ни тобора купро!$ ишга солиш асносида мамлакатнинг куч-^уд- рати ошиб, а^олининг турмуш даражасини кескин ошириш учун тегишли замин яратилмо^да. Бу уз-узидан келмайди, албатта. Муаммони ^ал ^илишнинг асосий воситалари миллий исти^лол fohchhh хал^имиз шуурига айлантириш, ёш авлодни мустак; ил- лик гоялари ру^ида тарбиялаш, чет эл RiiFop
техникаси, техноло- гияси ва фани юту^аридан кенг фойдаланиш, урта ва кичик биз- несни ривожлантириш, мулкдорлар синфининг шаклланишига кенг йул очиш ва уни ^ар томонлама ^уллаб-кувватлаш, тари- хий, маданий, маънавий бойликларимизни бунёдкорлик жараён- ларига кенгроь; жалб этиш, кемтиклик, норасолик, ^арамлик ^ис- ларидан ^утулишдир.
Миллий уз-узини англаш - ^ар бир миллат (элат)нинг узини ^а^щий мавжуд субъект, муайян моддий ва маънавий бойлик- ларни ифодаловчи эканлигини, ягона тил, урф-одатлар, анъана- лар, ^адриятлар ва давлатга мансублигини, манфаатлар ^амда э^тиёжлар умумийлигини тушуниб етишдан иборат.
Миллий уз-узини англаш миллат шаклланишининг нисбий ю^ори бос^ичининг мезонидир. Миллат узига хос булган урф- одатлар, анъаналар, ^адриятларни шакллантириши ва ягона дав-
270


www.ziyouz.com kutubxonasi




лат асосида бирлашиши мумкин. Аммо унинг миллат сифатида уз-узини англаши янада мураккабро^ жараён з^исобланади. Чун­ки миллатнинг аксарият купчилигида ягона модций ва маънавий бойликларга эгалик ^иссининг шаклланишн, умуммиллий ман- фаатларни жузъий манфаатлардан устун ^уя билиш з^исси жуда секинлик билан намоён булади.
Миллий уз-узини англаш миллий онгдан фар^ ^илади. Мил­лий онг з^ар бир миллатнинг ягона тили, урф-одатлари, анъана- лари, ^адриятлари ва маънавиятининг пастдан ю^орига, оддий- ликдан мураккаблик томон ривожланиб боришининг му^им ме- зони з^исобланади. Уз навбатида, миллий онгнинг ривожланиб бориши миллатни уз-узини англаш даражасига кутаради. Мил­лий онг миллатнинг узига хослиги ривожланиб бориши булса, миллий уз-узини англаш миллий манфаатларни з^имоя ^илишда ва ривожлантиришда з^аракатга келувчи ички маънавий-руз^ий салоз^иятдир.
Миллий уз-узини англаш з^исси, реал модций куч сифатида, миллат шаъни, ^адр-^иммати, обру-эътибори, ор-номуси поймол этилганда ёки миллатнинг модций ва маънавий манфаатларига зуравонлик з^аракатлари содир этилганда намоён булади. Шаъ­ни, кадр-^иммати, ор-номуси, обру-эътибори, нуфузи ва манфа- атлари поймол этилган миллат вакиллари, к;айси лавозимда хиз- мат ^илиши, бой ёки камбагал булишидан ^атъи назар, ягона умуммиллий куч булиб бирлашадилар ва узлигини з^имоя ^ила- дилар. «
Шундай килиб, миллий уз-узини англаш миллатнинг модций з^амда маънавий манфаатларини з^имоя ^илувчи ва ривожланти- рувчи омил хисобланади. Бундан таш^ари, у фа^ат миллий ман­фаатларни з^имоя килиш билан чекланмайди, у миллатни з^ара- катга келтиради ва бирлаштириб туради. Хусусан, миллат та- раэдиёти жараёнида и^тисодий, ижтимоий-сиёсий со^аларда юза- га келадиган муаммоларни з^ал ^илишда миллий уз-узини анг­лаш омили миллатни жипслаштиради ва уни умумма^садлар йулида з^аракатга келтиради. У з^ар ^андай миллат учун етакчи белги з^исобланади. У узининг яратувчилик сало^ияти билан мил­латнинг асосий белгилари тизимида етакчи уринни эгаллайди. Миллий уз-узини англаш миллатнинг абадийлигини таъминлай- диган энг муз^им омилдир. Бу салоз^ият миллатнинг узига хосли- гини ва манфаатларини з^имоя килиб туради.
271


www.ziyouz.com kutubxonasi




У збек миллати тара^иётида миллий уз-узини англаш жараёни чор империяси улкамизни босиб олгандан сунг уз муста^иллиги- миз учун курашларда, шуролар тузуми шароитида узлигимизни саь^лаб ^олиш учун булган ^аракатларимизда акс этди. Муста- ^илликни 1$лга киритганимиздан кейин миллий узлигимизни анг­лаш икки йуналишда: соби^ шуролар даврида топталган урф-одат- ларимизни, ^адр-^имматимизни, ^адриятларимизни тиклаш ва маънавий меросимизни узлаштиришимизда хамда адолат, демок­ратия ва устуворлигига асосланган жамият ^уриш билан богли!^ исло^отларни утказиш, юзага келган муаммоларни ^ал ^илишдаги умуммиллий ^аракатларимизда намоён булмо^а.
Миллий уз-узини англаш у ёки бу миллатни узга миллатлар- дан ажралиб кетишига олиб келмайди, балки уларнинг хамкор- лиги муста^камланиб боришига хизмат ^илади. Шунинг учун мусга^иллик шароитида узбек хал^ининг уз-узини англашини ри- вожлантириш давлат сиёсати даражасига кутарилган. Узбек мил- латида уз-узини англаш ^иссини муста^камлаш ва ривожланти- риш хозирги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир. Хон- амирлар даври ва мустамлакачилик йиллари узбекларда миллий уз-узини англашга уриниш давр мавкуравий тузумига мутла^о зид эди. Шуро тузуми миллатимизда кутаринкилик ру^ида шакп- лана бошлаган бу олижаноб туйгунинг намоён булиб мусгахкам- ланишига йул ^уймай, «совет хал^и» тушунчасини сингдиришга интилиш кучли эди. Афсуски, бу борадаги таргибот ва ташвщот миямизни за^арлади, миллий онгимизга путур етказди, миллий гурурнинг намоён булишини миллатчилик деб ^оралади. Бу сарк- итлардан ^утулиш - узбек миллати уз-узини чу^ур англашининг зарурий шартидир.
Миллий ^адриятлар - уша миллатнинг гоялари, ^адриятлари, эъти^одлари, келажак ма^садини ифода этади. (Ибн Сино, Абу Рай^он Беруний, Мухаммад ал-Хоразимий ва бошка мутафак- кирларимиз маънавий мероси К^уръони Карим, Х^дислар).
Миллий Fypyp - миллатнинг уз-узини англаши натижасида со­дир буладиган доимий ички рухий кутаринкилик. У уз она замин, авлод-аждодлари томонидан ^олдирилган моддий, маънавий ме­росдан, уз миллатининг жа^он цивилизациясига ^ушган улушла- ридан, узга миллатлар олдидаги ^адр-^иммати, обру-эътибори- дан фахрланиш хиссиётидан иборат. Миллий Fypyp уз миллати­нинг чинакам фидойиси булган хар бир инсонга хос ички ру^ий
272


www.ziyouz.com kutubxonasi




туйгудир. Уз миллатини севадиган ^ар бир инсон унинг юту^ла- ри, обру-эътибори билан фахрланади, зав^ланади, унинг муам- моларига бефар^ ^араб тура олмайди. Миллий Fypypn
юксак инсон уз элига, миллатига жонкуяр булади, унинг муваффа^ият- ларидан ич-ичидан фахрланади, ^увонади. Миллий Fypyp ^ар бир кишида уз миллатининг моддий, маънавий меросларини узлаштириш, урф-одатлари, анъаналари, ^адриятларини ва та- рихини мукаммал билиш ^амда узга миллатларники билан ^иёс- лаш натижасида шаклланади. Бунинг натижасида унда уз мил­латига ме^р-мухаббати ошиб боради.
Миллий Fypypn муста^кам булган миллат вакилларининг бирлиги ^ам муста^кам булади, бундай миллатни курол кучи билан енгиш мумкин эмас, уни маънавий-ру^ий жи^атдан ^ам енгиб булмайди. Унинг ички рухий ^удрати миллат ^аддини кута- ришнинг енгилмас салохияти сифатида са^ланиб колади ва мил­латни ривожлантиришнинг муста^кам замини булади. Бунга жа^онда миллатлар ривожланиши тарихидан куплаб ёр^ин ми- солларни келтириш мумкин.
Узини узбек миллатининг вакилиман деб ^исоблайдиган х.ар бир инсон аждодларимиздан долган бой моддий ва маънавий ме­росдан, жа^он цивилизациясига зушган буюк ^иссаларидан, улар­нинг чинакам ватанпарварлик, халкпарварлик, инсонпарварлик, Ватан озодлиги йулида курсатган жасорати ва марддикларидан фахрланади ^амда уларнинг анъаналарини давом эттиришни узи- нинг бурчи деб билади. Бугунги кунда Ватанимизнинг уз муста- киллигини зулга киритиши х.ар бир узбекнинг миллий гурурнни оширди, унинг каддини ростлади ва унда уз хал^и, она замин, ав- лод-аждодлар олдида миллат манфаатларини ^имоя килиш масъ- улияти ва ру^иятини шакллантирмои^да. Узбек миллатининг уз Ватан мустакиллигидан фахрланиш туйгуси усиб бормоча, ву- жудга келган муаммоларни вазминлик билан ^ал этиш ва Узбекис- тоннинг жа^ондаги обру-эътиборини муста^камлашнинг му^им омили булиб хизмат цилади. Чунки миллий Fypyp фа кат фахрла­ниш ру^ияти булиб колмай, миллат та^дири, келажаги йулидаги масъулли; ини ^ис эта билиш салохияти ^амдир.
Миллий Fypyp истибдод даврида барча миллатларда, шу жум- ладан, узбек миллатида энг камситилган ва онгли равишда ^укм- рон мафкура томонидан заифлаштирилган эди. Чунки, миллий гурурнинг усиши, муста^камланиши истибдод тузумининг мил-
273


www.ziyouz.com kutubxonasi




латларни жадаллик билан я^инлаштириш ва ^ушиб юбориш сиё- сатига зид эди. ^олбуки, миллатнинг кучи, сало^ияти, бунёдкор- лик фаолияти куп жи^атдан миллий Fypypra
богли^. Уз миллати- ни таниган, унга мансуб эканлигидан MaFpyp кишигина ва MaF- рурлик ^иссини caiyianira, муста^камлашга ва уз миллатининг пастлашиб, 1$оло1$лик гирдобида ^олиб кетмаслиги учун кураш- дек олижаноб ишга узини доим сафарбар этади.
Афсуски, чоракам бир аср давом этган истибдодлик тизими- нинг таргиботи ва ташви^оти кишиларга салбий таъсир этмас- дан иложи йу^ эди. Шунинг о^ибатида кишилардаги миллий Fypyp тушунчаси куп жи^атдан уз а^амиятини йу^отди. Миллий Fypyp- ни муста^камлаш ва бойитиш учун, биринчидан, уз тарихимиз- ни, хал^имизнинг инсоният олдидаги хизматларини яхши били- шимиз; иккинчидан, ^озирги ^аётимизда юксак миллий Fypypra эга булишга j^aigm эканимизни кундалик сифатли ме^нат, жа^он андозалари ва ишлаб чи^аришимиз, мазмунли маънавий ^аёти- миз билан тасдшугаб боришимиз зарур. Миллий Fypyp уз милла- тини бош^а миллатларга царши ^уйишни инкор этади. Бопща миллатларнинг барча юту^ ва unFop томонларини ^абул ^илиб олиб, миллий асосда узлаштириш миллий гурурнинг таркибий ^исмидир. Бунингсиз миллатнинг FypypH ^ашшо^лашади.
Миллий Fypyp масалалари истибдод тузумининг таъсирида «^алтис» мавзулар ^аторидан жой олган эди. Ва^олонки, мил­лий Fypypn йу^ киши уз миллатининг ва бошка миллатларнинг ^аётига, утмишига, уларнинг инсоният олдидаги хизматларига ^изи^майди ва шу сабабли ё уз миллатини, ё бош^а миллатларни Хурмат ^илмайди. У шу сабабли уз билими, сало^иятини миллат тара^иётига давр талаби даражасида сафарбар ^илолмайди.
Мустакил Узбекистонда фу^ароларимизнинг миллий Fypypn- ни кутариш, бойитиш ва муста^камлаш энг долзарб, мураккаб ва бажарилиши зарур вазифалардан биридир.
Мия жаро^атлари - хо^ у миянинг чай^алиши булсин, ^о^ лат ейиши ёки эзилиши булсин, албатта, ру^ий узгаришлар кузати- лади. Маълумки, бош мия чай^алишининг асосий белгиси ^уш- дан кетиб цолишдир. Бош мияси силкинган одам канча ва^тгача Хушини йуцотганлигига ^араб чай^алишнинг огирлик даража- сини aHHiyiaca булади. Одам талвасага тушиб, безовталаниши мумкин. Хушидан кетган одам узининг ^аерда эканлигини ва нима булганлигини билмайди, ^уши узига келаётган даврда узи-
274


www.ziyouz.com kutubxonasi




га таниш булган одамларни хам таний олмайди, саволларга тухтаб-тухтаб ва адашиб жавоб беради.
Моддий ^адриятлар - инсоннинг яшаши, ме^нат ^илиши учун зарур булган ижтимоий, щтисодий талабни ^ондирадиган барча турдаги нарсалар ва ашёлар.
Мослик - нарса ва ходисаларнинг бир-бирига ухшаш булган баъзи белгиларига ^арабгина хукм юритишдан иборат хулоса чи^ариш шакли, аналогии усулда чи^арилган хулоса чин були­ши хам, ёлгон булиши хам мумкин. Аналогия купинча ёш бола- ларга хос тафаккур шаклидир.
Мотив - одамни муайян хатти-харакатларга ундайдиган бош сабаб. Одамни фаолиятга ундовчи асосий сабаб унинг эхтиёжла- ридир. Бинобарин, эхтиёжларнинг турига караб мотив хам хар хил булади. Психологияда мотив икки катта категорияга булина- ди: булар табиий мотивлар ва юксак моддий хамда маънавий мо- тивлардир. Мотивлар уларнинг мазмунини акс эттириш формаси- га ^араб хам бир-биридан фар^ ^илади: хиссиёт, тасаввур, фикр, тушунча, гоя, маънавий идеал ва бонща мотивлар баъзи холларда алохида харакатларга ундаб, бу харакатнинг ма^сади билан бе­восита мос келади. Купинча мураккаб фаолиятда мотив харакат ма^садига бевосита мос келмай, бир ма^садни амалга ошириш учун бир 1$анча харакатларни бажаришга тугри келади.
Мотивлар кураши - шахснинг олдида бир эмас, бир ^анча ма^садлар мавжуд булган та^дирда, улардан энг мухимини тан- лаб олиш жараёнида руй берадиган иккиланишдан иборат Холат. Мотивлар кураши баъзан aipi билан хиссиёт уртасидаги субъектив ту^нашувлар тарзида хам руй беради. Мотивлар ку­раши узо!$ муддатли ва ^ис^а муддатли деб аталадиган икки турга булинади.
Муважат нерв борланишлари - бош мия ярим шарлари коби- гида руй берган ^узгалиш ва унинг натижалари уртасида хосил булган ва^тинчалик нерв богланишлари. Мува^ат нерв богпа- нишлари шартли рефлекслар ва ассоциацияларнинг асосий нерв механизмларини ташкил ^илади.
Муло^от - у^итувчиларнинг аудитория дик^атини узига жал б этиши, даре давомида хамкорликда фаолият курсатиш ор^али уни ташкил этишни ургатиш.
Муста^иллик (арабчадан - тобе эмаслик; ихтиёри узидалик, ^арам эмаслик) - эркин ва озод равишда, бош^аларнинг рахбар-
275


www.ziyouz.com kutubxonasi




лигисиз иш юрита билиш. Муста^иллик барча жаб^алардаги му- носабатларни меъёр-мезонга солади, з^ар ^андай камситиш, то- беликни инкор этади. Муста^иллик - узаро з^урмат, бир-бири- ни ^адрлаш, миллий ва башарий ^адриятларга таяниб иш куриш, кенг дунё^араш ва эркин тафаккурга таяниб яшаш, фикрлаш, уз ^аётини узи ташкил этиш имконияти ва амалиётини назарда тутади. Муста^иллик з^ар бир хал^нинг, миллатнинг, з^ар бир фу^аронинг уз истеъдодини намоён этиши учун зарур шарт-ша- роитларни яратишга йул очади.
Муста^иллик деганда, анъанавий равишда давлат муста^ил- лиги тушунилади. Маълумки, XV-XX асрларда тарих башарий хусусиятга эга булди. Муста^иллик янги даврда ташкил топган давлатлар ва миллатлар - испанлар, голлавдлар, португаллар, инглизлар, французлар ва бош^а ^атор миллатларни янги бос^ич- га олиб чи^ишда низ^оятда муз^им роль уйнади. Бозор и^тисодиё- тининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнида Испания, Анг­лия, Франция, Голландия, Португалия, кейинчалик Россия каби давлатлар илгарилаб кетди. Улар Америка, Осиё, Африка, Авст­ралия туб хал^ларини узларига ^арам 1$илиб, мустамлакачиликка асосланган йирик империялар тузди. XVIII-XX асрлар инсоният тарихида мустамлакачилик империялари асоратига тушиб дол­ган муста^ил давлатлар тузиш учун курашлари даври булди. Шимолий Америка аз^олисининг муста1$иллик учун кураши 1776 йилнинг июлида «Муста^иллик декларацияси»ни кабул ^илиш билан якунланди ва Буюк Британия ^ироллигига карамликдан ^утулишидан дарак берди. XVIII асрнинг 90-йилларидан бошлаб

  1. асрнинг биринчи чорагигача булган даврда Лотин Америка- си хал^лари испан, португал, француз мустамлакачиларига кар­ши курашиб, бирин-кетин узларининг мустакил давлатларини бар- по этдилар. Юнонистон Усмонлитурклар империясидан 1830 йил- да ажралиб, уз муста^иллигига эришди. XVIII-XIX асрларда дунё- нинг царийб ярмини уз мустамлакаларига айлантирган Буюк Бри­тания истибдодига карши олиб борилган курашлар натижасида 1876 йилда Канада, 1901 йилда Австралия, 1910 йилда Жанубий Африка, 1921 йилда Ирландия, 1947 йилда ^индистон ва Покис- тон xanigiapn уз мустакилликларини 1$лга киритдилар. Бирок; 1917 йилда пайдо булиб, мислсиз з^арбий куч ни ва энг такомил жазолаш тизимини юзага келтирган «^изил империя» - соби^ СССР 1991 йилгача са^аниб кола олди. Ана шу боис соби^ СССРда «ихтиё-

276


www.ziyouz.com kutubxonasi




рий» равишда бирлаштирилган боища республикалар ^атори Узбе­кистон хал^и 1991 йилда мустакилликка энг камида ярим аср кечи- киб эришди ва >Ьининг миллий давлатини барпо этди.
Муста^иллик хал^имизнинг иродаси, узбек миллатининг ^а^- ^у^у^ини, унинг жа^он цивилизациясига ^ушган ва ^ушаётган ^иссасини жа^он ^амжамияти томонидан эътироф этилиши воси- таси ^амдир. Муста^иллик бизни жа^оннинг ривожланган мам- лакатлари ^аторидан муносиб урин эгаллашга, бозор и^тисоди- ётига асосланган демократик давлат, фу^аровий жамият барпо этишга, хал^имиз сало^иятини муста^камлашга, юртимиз шон- шу^ратини дунёга ёйишга даъват этади.
Муста^ил Узбекистонда ^оким ва ^окимият - Узбекистон Рес- публикаси муста^иллик ва ислшртолга эришгач, давлат ^окими- яти ва бош^арув идораларини янгидан ташкил этиш вазифаси биринчи галдаги долзарб масала булди.
Янги давлат органи - вилоят, ша^ар ва туман ^окимлиги бош- ^аруви вужудга келтирилди. Вилоят ^окимлари ва Тошкеит ша- )^ар ^окими Узбекистон Республикаси Президента томонидан тайинланади ва лавозимидан озод ^илинади, тегишли хал^ депу- татлари Кенгаши томонидан тасди^ланади. Туман ва ша^ар ^окимлари тегишли вилоят ^окими томонидан тайинланади ва лавозимидан озод ^илинади, тегишли хал^ депутатлари Кенга­ши томонидан тасди^ланади.
^окимларнинг ваколат муддати беш йил булиб, улар фаоли­ят доирасида Узбекистон Республикаси ^онунларини, Президент фармонларини, давлат ^окимияти ю^ори органларнинг ^у^укий хужжатларини амалга оширадилар, хал^ депутатлари куйи кен­гаши фаолиятига ра^барлик ^иладилар, республика ва махал- лий а^амиятга молик масалаларни му^окама ^илишда ^атна- шадилар. Ю^ори давлат органларининг кабул кил га н хук;укий хужжатларини ^уйи ^окимиятлар ижро этишга мажбурдир. ^окимлар уз ваколатларини яккабошчилик асосида амалга оши­радилар, узлари ра^барлик ^илаётган ташкилотларнинг карор- лари ва фаолияти учун шахсан жавобгардирлар.
Хал^ депутатлари Кенгашларига ^оким бошчилик ^илади. Кенгаш сессиясини ча^ириш, унинг муддати, кворуми тугриси- да ^оким i^apop чи^аради.
^окимнинг ваколат доирасига ^уйидаги вазифалар киради:

  1. ) бош^а минта^алар билан шартномалар, битимлар тузиш; 2)

277


www.ziyouz.com kutubxonasi


Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси ^yj^yigra актларининг, Президент фармонларининг, Вазирлар Ма^камаси ^арорлари- нинг, уз худуди Кенга шининг ^арорларининг бажарилишини таъ- минлаш; 3) уз ^удуди сармоя, и^тисодий-ижтимоий ривожланиш дастурлари, валюта фондлари лойи^алари, маданий-тарихий меросни caiyiam, табиий ресурслар ва коммунал мулклардан о^илона фойдаланиш, атроф-му^итни му^офаза ^илиш, фу^аро- лар гцпдопарини, озодликларини ^имоя ^илиш со^асидаги вази­фаларни з^ал этиш ва бош^а шу каби масалалар.


Бош^аришнинг ^окимлик шакли жорий этилиши давр талаб- ларига ва Узбекистон хал^и менталитетига тула равишда мо- нанд эканлиги намоён булди ва утиш даврининг мураккаб маса- лаларини тезкорлик билан замон ру^ида ^ал этиш имконини бер- мо1$да.
Муста^камлаш - эсда колдирилган нарсаларни турли усул- лар билан онгимизда янада муста^камлашдан иборат хотира жараёнидир.
Мутла^ эшитиш - товушлардаги энг нозик узгаришларни сезиш, тасаввур ^илиш ва эсда ^олдира билишдан иборат нодир истеъдод; мутла^ эшитиш кишилардаги муси^а ^обилиятининг асосини ташкил ^илиб, айрим мусицачиларда ва куй ижрочила- рида ута даражада ривожланган булади.

  • Н -

Наркомания ва наркобизнесга ^арши кураш - жа^ондаги му ставил давлатларнинг, шу жумладан, Узбекистоннинг, байнал- милал бурчларидан бири. Наркомания ва наркобизнесга карши кураш инсоният сщат-саломатлигига, бунёдкорлик сало^иятига жиддий хавф тугдираётган омиллардан биридир.
Маълумки, жамият тара^иёти фак;ат ижобий натижалар бе- равермайди. У жамият ва умуман, инсониятга хавф тугциради- ган омилларни ^ам юзага келтиради. Булардан XX асрда пайдо булган СПИД, термоядро киргани хавфи, экологик хавфларни санаб утишнинг узи кифоя. Шулар ^аторидан наркомания ва у билан чамбарчас богланган наркобизнес ^ам жой олган.
Хал1$ таъбири билан айтганда, наркомания - бангилик, кукно- рихурликдир. Инсоният тарихпда у барча халк^ларда мавжуд булган. Аммо XX асрнинг урталаригача, транспорт воситалари
278


www.ziyouz.com kutubxonasi




ва хал^аро савдо ало^алари, асосан, темир йул ва сув транспор- тига э^тиёж булган даврларда, наркомания ва наркобизнес мил­лий чегаралар ичида ма^аллий во^еа булиб ^олаверган.
XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, улкан авиалайнерлар уча бошлагандан сунг, а^вол кескин узгарди. Масалан, Жану- би-Шар^ий Осиё ёки наркотик моддаларни устириб етказувчи яна бир катта ^удуд - Жанубий Америкадан наркотик моддалар- ни бир кеча-кундуз ичида жа^оннинг хо^лаган бурчагига - Евро- пага, АК^Ш ва Канадага етказиш имконияти тугилди.
Касалликнинг асосий белгилари уга^унинг бузилиши, бош of- риги, вегетовисцерал синдромлардир. Неврастениялар гиперсте­ник, орали^ тур ва гипостеник турларга булинади.
Гиперстеник тур учун бето^ат булиш, асабийлашиш, арзима- ган нарсадан ^атти^ таъсирланиш, салга куз ёши цилиш, ди^- ^атнинг бузилиши кабилар хосдир.
Гипостеник тур учун ме^нат ^обилиятининг пасайиши, жис- моний ва ру^ий фаолликнинг сусайиши, толи^иши, апатия, уй- ^чанлик белгилари хос булади.
Оралщ тур асабнинг бушашиши деб ^ам аталади. Бунда одам бирпасда асабийлашиб, шу захоти бушашиб, толи^иб ^олади. Бу >^ол гиперстеник белгилари билан алмашинади.
Неврастенияда уй^у невротик бузилишларининг бир неча тур- лари кузатилади: одам дарров ухлолмайди ёки уй^уси ^очиб ке- тиб аллама^алгача бедор ётади, диссомния белгилари юзага келади. Вегетатив бузилишлар ^ам неврастениянинг асосий бел- гиларидир. Бунда одамнинг оёк-^уллари музлайди, куп терлайди, пульс бе^арор булади, тахикардияга мойиллик кузатилади, пай рефлекслари кучаяди, мушаклари огрийди, вегетатив кризлар, жинсий фаолиятнинг узгариши ^ам шулар жумласидандир.
Неврастения психоген касаллик булиб, у турлича кечади.У баъзи одамларда бир неча ^афтагача давом этса, бош^аларда бир неча йилларгача чузилади. Куп ^олларда неврастенияга оиладаги нотугри тарбия, атрофдаги носоглом му^ит сабаб булади. Касалликнинг бир йилдан орти^ давом этиши сурунка- ли тур деб аталади.
Неврастенияни купгина касалликлар, жумладан, энцекфалит- ларнинг неврозсимон турлари, шизофрениядан фар^аш керак.
Наслий хусусиятлар - авлоддан-авлодга утадиган тугма хусусиятлар, кишининг гавда тузилиши, нерв системасининг
279


www.ziyouz.com kutubxonasi




типлари ва бош^алар ташкил этади. Наслий хусусият бир канча авлодлар давомида яшаш шароитига ^амда таълим-тарбияга ^араб узгариши мумкин.
Наел ^одцириш инстинкги -организмнингузтурини,авлодини давом эттириш ниятида руёбга чи^арадиган т>тма акатлари. Маса­лан, ф'шларнинг ин фриб, тухум 1$йиб, бола очиши.
Невротик депрессия- кайфиятнинг бузилиши, бе^удага 1$ашу- риш, эмоционал лабиллик, астения белгилари, ишта^анинг йу^оли- ши, ущусизлик белгилари. Одам таш^и му^ит во^еаларига уму- ман бефар^ булиб, пессимистик назар билан ^арайди. Келажакка ишонч^исси йу^олади, бундай депрессив з^олат кечга борибзурая- ди. Одамнинг юз тузилиши ^ам ифодасиз булади. Невротик депрес­сив синдромни реактив депрессияларнинг истерик турларидан фар^- лаш лозим. Невротик депрессияда одам «узини ь$лга олиши» мум­кин, истер ияга хос кургазмали ^аракатлар к^илмайди.
Умуман айтганда, неврозларда яна бир ^атор соматосенсор синдромлар ^ам кузатилади. Булар юрак фаолиятининг бузили­ши синдроми, асабий апорексия, ош^озон-ичак тизимининг бузи­лиши синдромлари ва ^оказолардир.
Нерв жараёнларининг иррадиацияси - нерв жараёнларининг, яъни кузгалиш ва тормозланишнингдастлабки пайдо булган нерв нуцтасидан марказий нерв системасининг бош^а марказларига ^ам тар^алиши, ёйилишидан иборат ^онун.
Ноани^лик - бир канча э^тимол тутилган натижалар кутила- ди-ю, аммо улардан кайси бири содир булиши маълум булмай- диган ^олат.
Нут^нинг таъсирчанлиги - суз ёрдамида бош^а кишиларнинг тафаккури, ^иссиёти ва иродасига, дунё^араши ва эътикодига максадга мувофи^ равишда таъсир курсатишдан иборат нут^ сифати. Нущнинг таъсирчанлиги сузлаётган шахенинг обруси- га, тажрибаси ва билим даражасига, шунингдек, нутк; мадания- тининг савиясига богли^ир.
-О-
Обруга асосланган тафаккур - муайян фикрнинг чин ёки ёлгонлигини объектив далиллар билан исботлаш урнига инсон шахеининг ижодий ёки салбий сифатлари билангина чекланиб ^олишдан иборат тафаккур шакли; фикрни исботлашда бошка
280


www.ziyouz.com kutubxonasi




шахслар обрусидан фойдаланиш. Авторитар тафаккур купинча кишининг муайян соз^а буйича билим даражасининг чекланган- лигидан ва муста^ил фикрлаш ^обилиятининг етарлича усма- ганлигидан далолат беради.
Ов^атланиш инстинкти - организмнинг узига истеъмол учун емиш ^идириб топиш ёки уни истеъмол ^илишда ифодаланади- ган тугма ^аракатлари. Масалан, янги тугилган з^айвон ёки ин­сон боласининг емиш з^аракатларини бажариши.
Одат (урф-одат) - кишиларнинг турмушига сингиб кетганли- ги сабабли маълум мудцатда такрорланиб турувчи хатти-^ара- кат, купчилик томонидан ^абул ^илинган хул^-атвор ^оидала- ри, куникма. Масалан:

  • кичикларнинг катталарга салом бериши;

  • эрта туриб уй-^овлини тартибга келтириб куйиш;

  • ме^монларга ало^ида з^урматда булиш;

  • байрам арафасида касал, ожиз, ^ийналганлардан хабар олиш;

  • ёрдам лозим булганларникига з^ашарга бориш кабилар узбек халкининг яхши одатларидир. Одат - ижтимоий ^аётнинг маъ­лум со^аларда - кишилар турмуши, ме^нати, хул^-атвори, муло- коти, оилавий муносабатларда купро^ мавжуд булади.

Маросим - купгина анъана ва урф-одатнинг таркибий ^исми булиб, инсон ^астидаги муз^им во^еаларни нишонлашга цара- тилган расмий ва руз^ий кутаринкилик, тантанавор вазиятда ута- диган, умумий купчилик томонидан ^абул ^илинган рамзий з^ара- катларига эга булган з^аётий тадбир. Масалан, исм ^уйиш, сун- нат ва никоз^ туйлари, никоз^ билан богли^ маросимлар - нон синдириш, совчи лаъли, чарлади, чимилди^а кириш, оловдан айланиш ва з^оказо. Шунингдек, бизда ^уйидаги маросимлар хам хал^ турмуш тарзининг узига хос ифодасидир:
-дафн ^илиш;
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish