R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Hayot kechirishi. O‘sib yetilgan qurtlari pilla ichida 
qishlaydi. Qurtlarining ko‘pchiligi esa shu yil hosil bergan 
meva daraxtlari ning shox-shabbalarida qishlab chiqadi. Ular 
daraxt tanasidagi po‘stloq yoriqlari va qatlamlariga, shox 
qo‘ltiqlariga, kavaklariga hamda ildiz bo‘g‘zi yonidagi tup-
roq kesakchalari tagiga joylashib oladi. Po‘stloq qobiqlari 
ko‘chayotgan keksa meva daraxtlarida 60–80 ta qurt qishlashi 
mumkin. Po‘stlog‘i ko‘chmagan yosh daraxtlarda bu qurtlar 
ildiz bo‘g‘zi yonida qishlaydi. Nihoyat, olma qurti mevalar 
xillangan uchastkalarda, mevalar idishlarga joylangan bi-
nolarda, mevaxonalarda, daraxt shoxlariga qo‘yilgan tirgo-
vichlardagi teshik va yoriqlarda, yangi mevadan bo‘shagan 
yashik larda qishlab chiqadi.
Olma qurti O‘zbekistonning asosiy mevachilik rayonla-
rida uch bo‘g‘in, tog‘li tumanlarida esa bir-ikki bo‘g‘in avlod 
beradi. Qurtlar ko‘klamda aprel oyida, ba’zan martda ham, 
g‘umbakka aylanadi. Birinchi kapalaklari olma daraxtlari 

---

31
gullay boshlagan davrda paydo bo‘ladi. G‘umbakdan chiqqan 
kapalaklari shox-shabbaning soya joylarida yashirinib turib, 
qosh qoraygandan keyin ucha boshlaydi. Bu kapalaklar tezda 
juftlashib, tuxum qo‘yishga kirishadi. Tuxum larini havo ha-
rorati  16,5°C  bo‘lgan  paytlarda,  ko‘pincha  barglar ning  ustki 
tomoniga, ba’zan mevalarga bitta-bittadan qo‘yadi. Yoz fasli-
da mevalar o‘sib kattalashgan sari kapalaklarning ko‘pchiligi 
tuxumlarini mevalarga qo‘yadi. har bir urg‘ochi kapalak 50– 
100 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin.
Bog‘larda kapalaklarning paydo bo‘lish, tuxum qo‘yish va 
qurtlarning tuxumdan chiqa boshlash muddatlari juda muhim 
rol  o‘ynaydi.  Chunki,  bu  zararkunandalarning  tuxumlarini 
hamda ulardan chiqayotgan qurtlarni yoz faslida dori purkab 
yo‘qotish vaqtlari ana shu muddatlarga qarab belgilanadi. Da-
raxtlarni dorilashning aniq muddatlari bog‘larda olma qurtining 
rivojlanishini maxsus kuzatish natijalariga asosan belgilanadi. 
Olma daraxtlarini olma qurtiga qarshi dorilashning eng yaxshi 
muddati kapalaklar ning 20 foizi ucha boshlagan vaqt hisobla-
nadi. Bu muddat odatda kapalaklar tuxum qo‘yayotgan hamda 
ilgari qo‘yilgan tuxumlardan qurtlar chiqayotgan paytga to‘g‘ri 
keladi.
Tekislik zonalarda (Toshkent, Samarqand viloyatlarida) birin-
chi bo‘g‘in qurtlar aprelning uchinchi yoki mayning birinchi o‘n 
kunligida, olmaning Renet Simirenko navi gullab bo‘lgandan 
keyin tuxumdan chiqa boshlaydi. Olma qurti ikki bo‘g‘in avlod 
beradigan tog‘li zonalarda (Bo‘stonliq, Baxmal tumanlarida) 
qurtlar may ning uchinchi o‘n kunligida, olmaning Renet Simi-
renko navi gullab bo‘lganidan keyingi 14–21-kunda tuxumdan 
chiqadi.
Ko‘klamgi bo‘g‘in kapalaklarining g‘umbakdan chiqishi va 
tu xum qo‘yishi ayrim yillarda, ayniqsa ko‘klam sovuq, seryog‘in 
kelgan vaqtda uzoqqa cho‘zilib, 30–35 kun davom qiladi. Yangi 
qo‘yilgan tuxumlardan 6–8 kunda qurtlar chiqadi. Tuxumdan 
chiqqan qurtning tanasi oq, uzunligi 1,5 mm, boshi qoramtir 
bo‘ladi. Ular meva qidirib o‘rmalab yuradi, mevaga borib yet-

---

32
ganidan keyin avvalo uning sirtida o‘rmalaydi va mevani teshib 
kirish uchun qulay joy qidiradi.
Qurtlarning ko‘pchiligi mevaning yon tomonidan yoki meva 
bandi yaqinidan teshib kiradi. Qurt mevaga kirayotganida  uning 
po‘stini yemasdan, balki o‘zi kirgan teshik yoniga taxlab qo‘yadi. 
Qurtning mevani teshib kirishiga 1,5–2 soat va ba’zan undan 
ham uzoqroq vaqt sarflanadi.
Mevaga kirgan qurt dastlab uning eti, keyinchalik urug‘lari 
bilan oziqlanadi, mevalardagi qurtlar 27–28 kun ichida rivojlanib 
bo‘ladi. Shu davrda bu qurtlar to‘rt marta tulaydi. Oziqlanib 
bo‘lgan qurtlar daraxtlardagi hamda yerga to‘kilgan mevalar-
dan tashqariga chiqib po‘stloq yoriqlari va qatlamlari, shox 
qo‘ltiqlari, ushlash belbog‘lari va to‘kilgan mevalar to‘plangan 
joylarda ipaksimon pilla o‘rab g‘umbakka aylanadi.
Tekislik zonada joylashgan bog‘lardagi daraxtlarning ushlash 
belbog‘larida birinchi qurtlar may oxiri yoki iyunning birin-
chi o‘n kunligida, tog‘lardagi bog‘larda esa iyun oxirida paydo 
bo‘ladi. Qurtlar tuxumdan chiqib ushlash belbog‘larida paydo 
bo‘la boshlashigacha 27–32 kun o‘tadi. Ikki–to‘rt kundan so‘ng 
bu qurtlar g‘umbakka aylanadi.
Yozgi birinchi bo‘g‘in kapalaklarining ko‘plab urchishi va ik-
kinchi bo‘g‘in qurtlarining tuxumdan chiqishi tekislik zona (Tosh-
kent, Samarqanddagi bog‘larda iyunning ikkinchi yoki uchinchi 
o‘n kunligida (ko‘klamgi kapalaklar uchib chiqqanidan keyingi 
45–54 kunda) boshlanadi. Tog‘li rayonlarda ikkinchi bo‘g‘in 
qurtlar iyunning ikkinchi o‘n kunligida yoki uchinchi o‘n kunligi 
boshidan tuxumdan chiqa boshlaydi. Uchinchi bo‘g‘in qurtlar-
ning tuxumdan chiqishi tekislik zona (Toshkent, Samarqand) dagi 
bog‘larda iyulning ikkinchi yoki avgustning birinchi o‘n kun-
ligida (ikkinchi bo‘g‘in qurtlar tuxumdan chiqqanidan keyin 30–     
44 kunda) boshlanadi.
Urg‘ochi kapalaklar iyun-iyul oylarida ancha serpusht 
bo‘ladi va uchib chiqqanidan keyin ikkinchi kundayoq tuxum 
qoyishga kirishadi. Yoz faslida tuxumlar 5–6 kunda, qurt-
lar esa 21–24 kunda rivojlanib bo‘ladi. Ikkinchi va uchinchi 

---

33
bo‘g‘in qurtlar olma, nok va behining kuzgi hamda kechpi-
shar navlarini zararlaydi. Yozda, ayniqsa, iyuldan sentabrga-
cha bu zararkunandalarning hamma ri 
vojlanish davrlariga 
kirgan bo‘g‘inlari uchraydi, qurtlari esa to oktabrgacha meva-
larda saqlanadi. Iyundan e’tiboran qurtlarning bir qismi ha-
rakatdan to‘xtab, to kelgusi yilning ko‘klamigacha shu holda 
yotadi. Avgustning birinchi yoki ikkinchi o‘n kunligida qurtlar 
harakatdan to‘xtaydi, avgust oxiri va sentabrda ularning 95– 
100 foizi qishlovga ketadi.
Bu zararkunandalar O‘zbekistonda o‘stirilayotgan olma ning 
hamma navlariga tushadi. Ammo, «Beliy naliv», «Persikovoe let-
noe», «Pervenets Samarkanda» kabi ertapishar navlarni kamroq 
zararlaydi. Olma daraxtlari kam hosil bergan yillarda, ko‘p hosil 
bergan yillardagiga nisbatan, bu qurt ko‘proq zarar vetkazadi. 
Tog‘li rayonlarda olma qurti ikki bo‘g‘in avlod berishi sababli, 
bu rayonlardagi olma, nok va behi hosilini kamroq zararlaydi.