|
O‘g‘itlardan foydalanish va ularni yerga solish xususi-
yatlari. Yerdagi oziq elementlarning eng ko‘p qismini daraxtlar
100
meva, so‘ngra esa barg hosil qilishga va shu yilgi novdalarning
o‘sishiga sarflaydi. Daraxt qancha qari bo‘lsa, yerdan oziq mod-
dalarni shuncha kop oladi. Yil davomida o‘simlik oziq mod-
dalarning ko‘p qismini o‘siv davrining birinchi yarmida, asosan
bahorda, ya’ni jadal o‘sayotganda, so‘ngra esa o‘suv davrin-
ing ikkinchi yarmida, ya’ni shoxlar vo‘g‘onlashayotganda va
shox-shabbalari quloch yozayotganda, mevalari o‘sib, zaxira
oziq moddalar to‘planayotgan vaqtda oladi. Вu davrlar o‘g‘it
solishda muhim davr hisoblanadi. O‘suv davrining oxirida
o‘simliklarning oziq moddalarning yutishi deyarli to‘xtaydi.
Meva daraxtlari ning guli, tugunchalari va barglarida azot, fosfor
hamda kaliy eng ko‘p, qari tanasi va yo‘g‘on ildizlarida kamroq
bo‘ladi. Shunin, uchun meva daraxtlari juda ko‘p gullaganda gul
va tugunchalarning ko‘pi to‘kilib ketsa, undagi oziq moddalar
kamayib qoladi.
Azotning barcha mineral tuzlari (ammiakli tuzlaridan
tashqari) tuproqqa singmaydi va ular yerga solinganda past-
ki qatlamlarda osongina yuvilib ketishi mumkin. Bu hol
sho‘rlangan yerlarni yuvishda sizot suvlari yuza bo‘lganda,
yer me’yorsiz sug‘orilganda, ayniqsa, tuproq yer ostida shag‘al
toshli qatlam bo‘lganda yuz beradi. Azotning yuvilib ketishi-
ni kamaytirish va o‘simliklar uni yaxshi o‘zlashtirishi uchun
yengil hamda juda nam tuproqli yerlarga azotni kam doza-
da, donador qilib solish lozim. Ammiakli azot yerga yaxshi
singadi va tuproqda ushlanib qoladi. Shuning uchun uni yerga
istagan vaqtda va hatto, kuzdan boshlab solish ham mumkin.
Yer haddan tashqari nam bo‘lib zichlanib ketsa va unda selit-
ra yoki organik qoldiqlar juda ko‘p to‘planib qolsa, nitratlar
parchalanib, erkin azot ajralib chiqadi va u tuproqdan uchib
ketishi mumkin.
fosfor tuproqda azotga nisbatan juda sekin siljiydi. Shuning
uchun uni yerga erta kuzdan boshlab, mumkin qadar chuqur-
roq va meva daraxtlari ildizlariga yaqinroq qilib solish kerak.
fosfor ning eriydigan xillari kalsiy, temir va boshqa asoslar bilan
birikadi hamda daraxtlar qiyin o‘zlashtiradigan xiliga aylanadi.
101
Buning oldini olish uchun fosforni uch–besh yilda bir marta
katta dozada sochmasdan, chuqur egatlarga to‘p-to‘p qilib yoki
donador shaklda solish kerak.
fosfor va kaliy (besh yilga mo‘ljallab) uzunasiga hamda
ko‘ndalangiga ketgan egatlarga 50 sm chuqurlikda solinganda
yaxshi natijalarga erishilgan.
Bunday holda olma va shaftolilarning shoxi fosfor-kaliy yuza
solingan yerdagi daraxtlarnikiga qaraganda 12,2–29,7 foiz, as-
similyatsiya yuzasi 54,4–65,4 foiz ortadi, hosildorlik esa shafto-
lida 1,3, olmada 2,0–3,4 marta ko‘payadi.
Binobarin, o‘g‘itlarni chuqur va sochib solish bog‘larning
hosildorligini oshirish uchun fosfor va kaliydan foydalanishning
eng rat- sional usuli hisoblanadi.
G.K.Karpenchuk (Uman) tajribalariga ko‘ra o‘g‘itlarni qat-
lamlarga solish ham daraxtlarga yaxshi ta’sir etadi. Bunda
o‘g‘itlar daraxt tanasidan 2 m narida – 15 sm chuqurlikka, 3 m
narida – 25 sm chuqurlikka va 4 m narida – 38–40 sm chuqur-
likka solingan. Ular shu tariqa solinganda, shox-shabba zonasida
yerga notekis joylashgan ildiz tizimiga yaqinlashib borgan.
O‘zbekiston tuproqlarining ko‘pchiligida kaliy yetarli miq-
dorda boladi, shuning uchun o‘simliklar unga ehtiyoj sezmaydi.
Ammo ko‘p sug‘oriladigan, shag‘altosh aralash tuproqli, shu-
ningdek sizot suvlari yuza (1,5 m dan yuqori) bo‘lgan yerlar ning
haydalma qat lamida kaliy kamayib ketishi mumkin. Bunday
holda yerga kaliy solishga to‘g‘ri keladi. Kaliyni barcha tuproq-
lar yaxshi saqlab qoladi. Tuproqda uning taminan 40–50 foiz va
undan ham ko‘prog‘i sarflanadi.
11-jadval
Turlar
Gektaridan,
s dan hosil
olinganda
Bir gektarga sarflangan,
kg hisobida
Azot
fosfor
Kaliy
Urug‘lilar
400
296
40
184
Danaklilar
239
273
37
257
102
hosil ko‘payishi bilan tuproqdagi oziq moddalar ham ko‘p
sarflanadi, ammo bunday qat’iy proporsionallik bo‘lmaydi. Bu
sarflar oziq moddalarning tuproqdagi tabiiy zaxiralaridan mut-
tasil kelib turishi va yerga solinadigan o‘g‘itlar hisobiga qoplanib
turadi.
Bir gektar boqqa solinadigan o‘g‘it miqdori bog‘ barpo qilinga-
niga necha yil bo‘lganiga, undagi daraxtlarning rivojlanish kuchi-
ga, naviga, yosh novdalarning katta-kichikligiga, bog‘ning ishlash
tizimiga, hosilning oz-ko‘pligiga va tuproq sharoitiga qarab bel-
gilanadi. Yosh daraxtli bog‘larga qari daraxtli va meva beradigan
bog‘larga qaraganda o‘g‘it kam miqdorda solinadi daraxtlar qan-
cha nimjon va yomon o‘sgan bo‘lsa, ular shuncha ko‘p miqdorda
o‘g‘itlanishi kerak. Daraxtlar qancha qalin o‘tqazilgan va hosili
ko‘p bo‘lsa, har bir maydon birligi uchun shuncha ko‘p o‘g‘it beri-
lishi lozim.
Agar meva daraxtlarining novdalari nimjon, barglari rangsiz
bo‘lsa, unda azotli o‘g‘itlarning juda tez ta’sir etadiganlari – mi-
neral o‘g‘itlar, organik o‘g‘itlardan esa najas, go‘ng shaltog‘i so-
linadi. O‘zbekiston sharoitida meva o‘simliklari uchun najasdan
ikki yilda foydalanadi. Shuning uchun uni har ikki yilda yerga
solib turiladi. Xo‘jalikda go‘ng kam bo‘lsa, u holda uni har yili
yoki yil oralatib tuproqdagi jarayonlarni faollashtirish uchun kam
miqdorda (gektariga 5–10 tonna hisobida) solish kerak. O‘simlik
ildizi ustiga yangi go‘ng solish yaramaydi, chunki u mog‘orlaydi
hamda ildizlarni chiritib yuboradi. Go‘ngni chiriganidan keyin
tuproqqa aralashtirib solish lozim (A. Ribakov, S. Ostrouxova,
1981).
R.R. Shreder nomli institut bog‘larida o‘g‘itlar ustida olib bo-
rilgan tajribalar bo‘z tuproqli yerlar azotni ko‘proq, so‘ngra esa
fosforni talab qilishi kuzatildi. Tuproqda kaliy, kalsiy va magniy
yetarli bo‘ladi hamda meva o‘simliklari bu elementlarni kamroq
talab qiladi. Oziq elementlarining quyidagi nisbati eng yaxshiligi
aniqlangan:
N : R
2
0, ; K
2
0 = 1 : 0,5 : 0,13 (025).
103
Tuproqqa organik va mineral o‘g‘itlarni aralashtirib solish
ma’quldir. Mineral o‘g‘itlar go‘ng bilan aralashtirib solinganda
tuproq oziq moddalar bilan boyibgina qolmay, balki organik
moddalar tuproq strukturasini hosil qiladi va saqlaydi. Tuproqqa
go‘ng bilan bir vaqtda mikroorganizmlar va mikroelementlar
ham tushadi, bular tuproq sharoitini faollashtiradi (Y. Djavyak-
yants, 1980).
Do'stlaringiz bilan baham: |
