R. X. Karlibayeva, A. A. Temirov korxonalarni

7-bob.
 
KORXONA 
XARAJATLARI 
VA 
FAOLIYATI 
NATIJALARINI BOSHQARISH
 
7.1. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari 
Har bir xo‗jalik yurituvchi subyekt mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni
bilan bog‗liq xarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida 
sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalarning eskirishi, materiallar, urug‗lik, 
o‗g‗it, yonilg‗i-moylash materiallari, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat
sarflari ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi.
Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy -xo‗jalik
faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash 
mumkin:
1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko‗ra:
-ishlab chiqarish xarajatlari;
- noishlab chiqarish xarajatlari.
2. Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslarning manbaiga ko‗ra:
- ichki xarajatlar;
- tashqi xarajatlar.
3. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishiga nisbatan:
- doimiy xarajatlar;
- o‗zgaruvchan xarajatlar.
4. Mahsulotning tannarxiga olib borilishi jihatidan:
- bevosita xarajatlar;
- bilvosita xarajatlar.
5. Korxonaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa xo‗jalik 
faoliyati natijasida yuzaga keladigan:
- mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
- davr xarajatlari;
- moliyaviy faoliyat bo‗yicha xarajatlar;

---

117 
- favqulodda zararlar. 
Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish 
bilan bog‗liq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:
- bevosita moddiy material xarajatlari;
- bevosita mehnatga haq to‗lash xarajatlari;
- ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar.
Bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‗liq bo‗lmagan xarajatga
noishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Uning tarkibiga:
-mahsulotni sotish bilan bog‗liq xarajatlar;
- ma‘muriy boshqaruv xarajatlari;
- boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;
- moliyaviy faoliyat bo‗yicha xarajatlar;
- favqulodda zararlar kiradi.
Korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan o‗ziga
tegishli resurslar sarfi uning ichki xarajatlarini, tashki mol yetkazib beruvchilar va
boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uchun to‗lovlar korxonaning tashqi 
xarajatlarini tashkil qiladi.
Qisqa muddatli davrda mahsulot hajmining o‗sishiga nisbatan doimiy va 
o‗zgaruvchi xarajatlar farq qiladi.
Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining o‗zgarishiga bog‗liq bo‗lmay,
korxonaning ma‘lum bir vaqt oralig‗ida sarflashi qat‘iy belgilab qo‗yilgan
o‗zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy vositalarning eskirish,
boshqaruv xodimlarining mehnat haqi, sug‗urta to‗lovlari, telefon uchun
abonentlik to‗lovi ijara to‗lovlari va shunga o‗xshashlarni misol qilib keltirish
mumkin. Doimiy xarajatlarning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot 
hajmining oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to‗g‗ri keluvchi doimiy xarajatlar 
kamayib boradi.
O‗zgaruvchan xarajatlarning miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining
o‗sishi yoki kamayishiga qarab o‗zgarib turadi, ya‘ni mahsulotning hajmiga
mutanosib bo‗ladi. O‗zgaruvchan xarajatlarning tarkibiga ishchilarning mehnat

---

118 
haqi va unga nisbatan ajratmalar, xom ashyo, yonilg‗i-moylash materiallari,
yoqilg‗i va energiya, transport xarajatlari hamda boshqa resurslarning sarfi
kiradi. O‗zgaruvchi xarajatlarning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki,
mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to‗g‗ri keluvchi 
o‗zgaruvchan xarajatlarning o‗zgarishiga ta‘sir ko‗rsatmaydi.
Doimiy va o‗zgaruvchi xarajatlarning yig‗indisi xo‗jalikning umumiy
xarajatlarini tashkil qiladi. Bundan tashqari bir birlik mahsulotni ishlab
chiqarishga sarflangan o‗rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. 
O‗rtacha doimiy xarajatlar, doimiy xarajatlar summasini mahsulotni ishlab
chiqarish hajmiga bo‗lish orqali hisoblanadi. Xuddi shuningdek, o‗rtacha
o‗zgaruvchan xarajatlarni, o‗zgaruvchi xarajatlar summasini mahsulotni ishlab
chiqarish hajmiga bo‗lish orqali topish mumkin.
Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, hali moddiy resurslar va asosiy 
vositalar to‗la bandlik darajasiga erishmagan davrda o‗rtacha doimiy xarajatlarning
qiymati yuqori bo‗ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u 
kamayib borish xususiyatiga ega. O‗rtacha o‗zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish
hajmi optimal chegaraga etguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab
chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslarning samarasiz bo‗lishi tufayli, o‗rtacha
o‗zgaruvchi xarajatlar ortib boradi.
Keyingi har bir qo‗shimcha mahsulotning birligini ishlab chiqarishga
sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar 
summasining o‗sgan qismini mahsulot hajmining o‗sgan qismiga bo‗lish orqali
topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir qo‗shimcha
mahsulot birligi xo‗jalikka qanchaga tushishini ko‗rsatadi.
Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot
tannarxiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi
ishchilarning mehnat haqi va iste‘mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish
mumkin. Bunday xarajatlarning turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb 
yuritiladi.

---

119 
Ikkinchi bir xarajat turlari bir necha xil mahsulot etishtirish jarayonida
ishtirok etishi tufayli (masalan, transport vositalari va texnologik jihozlarning
eskirishi), ularga ketgan xarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi
ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to‗g‗ri keladi. Bunday xarajatlar bilvosita
ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi.
Xo‗jalikning ishlab chiqarish, operatsion, moliyaviy va boshqa faoliyati
natijasida yuzaga keladigan xarajatlar O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan
«Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi 
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‗g‗risidagi Nizom»ga muvofiq
turkumlanadi.