R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

6.2 Telekommunikatsiya. Global kompyuter tarmog’i – Internet 
 Keng  ma’noda  telekommunikatsiya  -  bu  bir-biri  bilan  bevosita  aloqada  bo’la 
olmaydigan  masofada  turuvchi  sub’ektlar  (odamlar,  uskunalar,  kompyuterlar) 
o’rtasidagi muloqotdir. ( “Tele”- uzoqdagi, “ kommunikatsiya”– aloqa, xabar). 
Masalan:  kemalar  o’rtasidagi  yorug’lik  signallari  almashuvi,  telegraf, 
televidenie,  telefon  va  boshqalar.  Kompyuter  telekommunikatsiyasining  rivojlanishi 
Internet va Windows ning kelib chiqishidan ancha oldin boshlangan. 
Misol  qilib  oladigin  bo’lsak,  asrimizning  80  yillarida  butun  dunyoda,  shu 
jumladan,  sobiq  ittifoqda  ham  MS  DOS  muhitida  ishlovchi  BBS  (Bulletin  Board 
System) faylli serverlar faoliyat ko’rsatgan. 
BBS  abonentlari  tekinga  e’lonlarni  ko’rib  chiqish  va  yozib  qoldirishi,  pochta 

---

 
91 
ma’lumotlari va fayllari bilan almashinish imkoniyatiga ega bo’lishdi. 
Kompyuterlarning  lokal tarmoqlari  (LVS), bir – biridan  uncha  uzoq bo’lmagan 
(bir necha yuz metr atrofida foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatadi. 
LVSni “mijozlari” (terminallari) ulangan katta bir kompyuter deb tasavvur etishi 
mumkin.  Biroq  kompьterlar  va  LVS  lar  turli  xil  aloqa  vositalari  orqali  xududiy  va 
jahon (xalqaro) tarmoqlariga ulanishi mumkin. 
Kompyuterlarni telekomunikatsion tarmoqqa ulash uchun quyidagilar zarur: 
1.  Kommunikatsion  jihozlar  va  aloqa  kanali  (hech  bo’lmaganda  modem  va 
telefon tarmog’i);  
2. Kommunikatsion dasturlar. 
Modem – bu kompyuterni xalqaro tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi standart 
qurilma (Modulyator – Demodulyator). 
Modemning  bir  tomoni  kompyuterga,  ikkinchi  tomoni  telefon  tarmog’iga 
ulanadi. 
Modemning  yagona  funktsiyasi  –  bu  kompyuterning  diskret  (  raqamli  ) 
signalini, telefon tarmog’ida uzatiladigan uzluksiz ( analogli ) signalga aylantirish va 
aksincha. 
Modem  bilan  ishlash  uchun  maxsus  dastur  ta’minoti  ishlatiladi.  Kompyuter 
bilan  provayder  uzeli  o’rtasidagi  aloqa  vositasi  sifatida  oddiy  yoki  maxsus  telefon 
tarmog’idan  foydalaniladi.  Biz  asosan  telekommunikatsiyaning  dasturli  ta’minotini 
ko’rib chiqamiz va u o’z navbatida ikki sinfga bo’linadi. 
1.  Mijoz – dasturlar.  Bu dasturlar sizning kompyuteringizda joylashgan bo’lib, 
o’z talablarini (savollarini ) serverga yuboradi. 
2.  Server  –  dasturlar  .Bu  dasturlar  tarmoqning  narigi  uzelida  joylashgan  bo’lib, 
ular sizning kompyuteringizga xizmat ko’rsatadilar. 
Telefon  tarmog’iga  qiyos  qilganda,  ATS  –  bu  server,  sizning  telefoningiz  –  bu 
mijoz.  Kommunikatsion  tarmoqlar  texnologiyasini  ko’pincha  “mijoz  –  server” 
texnologiya deb atashadi. Bu tushuncha keng ma’noda to’g’ri, lekin shu narsani esda 
saqlashimiz 
lozimki, 
axborotlar 
tizimida 
“mijoz 
– 
server” 
tushunchasi 
ma’lumotlarning qayta ishlashning funktsional  modelini bildiradi. Umuman olganda, 
server  va  mijozlar  universal  emas:  tarmoqli  xizmat  ko’rsatishning  har  bir  turi  o’z 
serveri  va  mijoziga  ega.  Masalan,  pochta  serverlari  va  mijozlari  mavjud,  FTP  – 
serverlar va FTP - mijozlar. 
Ko’pincha  server  deb,  serverli  dasturlarga  ega  bo’lgan  kompyuterlarni  ham 
aytishadi.  SHu  narsani  esda  saqlash  lozimki,  bir  server  -  kompyuterda  bir  necha 
server dasturlar ish olib borishi mumkin. 
Zamonaviy  telekommunikatsiyalarning  rivojlanishida  ikki  xil  jarayonni  ajratish 
mumkin:  Bir  tomondan,  tarmoqli  xizmat  turlari  asta  sekin  Internet  texnologiyalari 
bilan qo’shilib ketmoqda. 
Ikkinchi  tomondan,  Internet  vositalari  grafikli  texnologiyaning  tarkibi  bo’lib 
kelmoqda. 
Hozirda  eng  katta  global  axborot  tizimi  bu  Internet  tarmog’idir.  Haqiqatdan 
olganda, Internet aniq bir tashkiliy tuzilishga ega emas. 
Internet  tizimi  hukumatlar,  ilmiy,  tijorat  va  notijorat  tashkilotlari  tashabbusi 

---

 
92 
bilan  tashkil  etilgan  bir  qancha  mustaqil  kompyuterlar  tizimlarini  birlashmasidan 
iborat. 
Internet  tarixini  asrimizning  60  yillarida  AQSH  mudofaa  vazirligida  hisoblash 
tarmog’ining – ARPAnet ning paydo bo’lishi bilan bog’lashimiz mumkin. Bu tarmoq 
urush  vaqtida  harbiy  operatsiyalarni  hamda  mamlakatni  boshqarish  uchun 
mo’ljallangan bo’lib, uning asosiy kontseptsiyasi quyidagidan iborat: 
Tarmoqdagi  har  bir  kompyuter  bir  –  biridan  mustaqil  ravishda  muloqatda 
bo’ladi,  ular  orasidagi  aloqa  mutlaqo  ishonchsiz  bo’lib,  xoxlagan  paytda  buzilishi 
mumkin.  (Misol  uchun,  bombordimon  qilinganda).  Bunda,  birinchidan,  butun  bir 
tarmoqning  ish  qobiliyati  saqlanib  qoladi,  ikkinchidan  esa,  sog’  qolgan  kompyuter 
boshqa  butun  qolgan  aloqa  kanallari  orqali  tarmoqqa  ulanishi  mumkin.  Boshqacha 
qilib  aytganda,  tarmoqning  hamma  uzellari  bir  –  biridan  ma’lum  darajada  mustaqil 
ishlashi kerak. 
SHunday  qilib,  Internet  ning  asosiy  printsipi  –  bu  tarmoqdagi  har  bir  uzel 
(kompyuter)ning  shu  uzel  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lmagan  tarmoq  qismlaridagi 
buzilishlardan hamda nuqsonlardan mustaqilligidir. 
Foydalanuvchining nuqtai nazaridan qaraganda, zamonaviy tarmoq – bu bir-biri 
bilan aloqa kanallari orqali ulangan yirik uzellarning to’plamidan iborat. Har bir uzel 
–  ko’pincha  UNIX  operatsion  sistemasi  boshqaruvi  ostida  ishlovchi,  bitta  yoki  bir 
nechta  qudratli  server-  kompyuterlardir.  Ko’pincha  bu  kompyuterlarni  bosh 
kompyuter yoki xost kompyuter (anglizcha “xost”– xo’jayin ) deb atashadi. 
Bu  uzelni  uning  egasi  bo’lmish  provayder  deb  ataluvchi  tashkilot  boshqaradi 
(ingl.  “Provide”–  ta’minlamoq  so’zidan  olingan).  Ko’p  hollarda  alohida  olingan 
tarmoqning  nomi  -  bu  uning  provayderining  nomi.  Provayderlar  ma’lum  bir  turdagi 
xizmatlar  bilan  ta’minlaydilar.  Rossiyadagi  ko’p  taniqli  provayderlardan  biriga: 
GlasNet  ni,  Relkomni,  Demosni,  Sovam  Teleport  ni  kiritishimiz  mumkin.  CHet 
eldagi  eng  yirik  provayderlar  bu–  CompuServe  va  Amerika  -  Online  hisoblanadi. 
Provayderlarning  darajasi,  ixtisosligi  va  boshqa  omillariga  qarab,  kompaniyalarning 
xizmat turlari va xizmat xaqlari farqlanadi. 
SHunday qilib Internet ga ulanish degani bu: 
 
Modemga ega bo’lish va kompyuterga uni ulash; 
 
Provayder  bilan  shartnoma  tuzib,  u  bilan  telefon  tarmog’i  yoki  alohida  boshqa 
aloqa kanali orqali muloqot o’rnatish demakdir; 
Internet qanday ishlaydi.