R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

axborot 
mahsulotlari 
va 
xizmatlari 
sanaladi. 
YA’ni 
axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyasi  yordamida  foydalanuvchilarga  ko’proq  axborot  xizmatini  ko’rsatish 
lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha talqin qilinadi.  
Axborot xizmatlari - bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda qaerda 
bo’lishlaridan  qatьiy  nazar  axborot  mahsulotlariga  kirish,  zarurlarini  qidirish  va 
takdim etishni ta’minlash demakdir.                                    
Axborot  xizmati  turlarining  vujudga  kelishi  axborot  mahsulotlariga  bo’lgan 
talabni yuksaltirib yubordi. CHunki ular foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan kelib 
chiqqan  holda  ma’lumotlarni taklif  qila boshlashdi  va bu bilan  ishlab chiqaruvchilar 
hamda  foydalanuvchilarning  axborot  modellarini  yaqinlashtirishga  imkon  yaratdi. 
SHunday  qilib,  axborot  xizmatlari  axborot  mahsulotlar  qatorida  zamonaviy  axborot-
kommunikatsiyalari texnologiyasi asosiy tavsiflovchilaridan bo’lib hisoblanadi. 
Telekommunikatsiya vositalari asosida ma’lumotlar bazasiga tezkor kirishning 
amalga  oshganligi,  interaktiv  xizmatlar  industriyasining  jadal  rivojlanishiga  va 

---

 
27 
axborot  iste’molchilariga  yangi  imkoniyatlarni  yaratib  berdi.  Axborotlashtirish 
jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol ta’sir eta boshlagan 1970 
yillar  boshida  bu  sohada  tub  o’zgarishlar  yuz  berdi.  Dunyoda  1990  yillar  boshida 
ma’lumotlar  bazasiga  kirishga  imkon  beruvchi  yuzdan  ortiq  interaktiv  xizmatlar 
mavjud edi. 
AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va YAponiyada oxirgi yillarda 
«on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi iqti-sodiyotning axborot 
tarmog’idan  mustahkam  o’rin  egalladi.  Ommaviy  foydalanuvchilar  uchun 
mo’ljallangan  «on-line»  tarkibiga  kiradigan  ma’lumotlar  bazasi  1979-1988  yillar 
oralig’ida  40  tadan  4000  tagacha  etdi.  Hozirgi  kunda  ularning  soni  5000  dan  ortib 
ketgan. 
Bozor  munosabatlari  axborot  mahsulotlarining  yangiligi,  ishonchliligi  va 
to’liqligi  darajalariga  yuqori  talablar  qo’ymoqda,  chunki  busiz  samarali  marketing, 
moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas. 
Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar boshiga to’g’ri 
keldi. SHu bilan birga dunyodagi rivojlangan mamlakatlar bozorida asosan akademik, 
professional,  davlat  korxonalari,  o’quv  yurti,  ilmiy-texnika  jamiyatlari  notijorat 
axborot  xizmatlarini  takdim  etishdi.  Bir  vaqtning  o’zida  tijorat  axborot  xizmatlari 
ham shakllana boshlandi.  
1970  yillar  o’rtalariga  kelib  ma’lumotlarni  uzatishning  milliy  va  global 
tarmoqlarining  tarkib  topishi,  foydalanuvchilarga  uzoq  masofada  joylashgan 
ma’lumotlar 
bazasiga 
kirib 
muloqjt 
asosida 
kerakli 
axborotni 
qidirishga  imkon  yaratib  berdi.  Axborot  mahsulotlarining  ko’p  qismini  iqtisodiy 
axborot  egallay  boshladi.  Ushbu  davrda  foqdalanuvchilarga  tijorat  asosida  xizmat 
ko’rsatadigan axborot vositachilari keng faoliyat ko’rsata boshladi.   
1980  yil  boshlariga  kelib  axborot  xizmatlari  bozorida  ma’lumotlar  bazasini 
optik disklarda taklif etadigan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan holda 
telematn  va  videomatn  xizmatlarini  keng  ko’lamda  ko’rsatuvchi  axborot  markazlari 
paydo  bo’la  boshladi.  SHu  vaqtning  o’zida  ma’lumotlar  bazasini  shakllantirish 
yo’lida  axborot  xizmatlari,  yirik  nashriyotlar  va  tadqiqot  firmalari  o’z  ishlarini 
boshladi.  Axborot  xizmatlariga  bo’lgan  talab  darajasining  o’sib  borishi,  ularning 
yuqori  darajadagi  rentabelligi  ushbu  biznes  sohasida  hisoblash  texnikalari  ishlab 
chiqarayotgan  firmalar,  nashriyotlar  va  davlat  tashkilotlarining  tadbirkorlik 
faoliyatini kuchaytirib yubordi. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  markazdan  uzoqda  joylashgan  rayonlarida 
axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining o’sib borishi aniq ijtimoiy va 
iqtisodiy  foyda olishga zamin  yaratmoqda. Interaktiv  xizmatlar  tarmoqlarga kirishga 
imkon bo’lgan fermerlar bozordagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari narxlari haqida aniq 
axborotga  ega  bo’lishga;  qishlok  sharoitida  yashayotgan  kishilar  esa  teletibbiyot 
vositalari  asosida  shaharlik  vrachlar  maslahatlarini  olish  va  qishloq  bolalari  axborot 
tarmoqlari  asosida  oldin  ololmagan  bilimlarga  kirib,  zarurlarini  tanlab  olish  va 
foydalanish  imkoniyatiga  ega  bo’lishmokda.  Bizning  mamlakatimizda  ham  shunday 
imkoniyatga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim:  
a)  milliy  iqtisodning  turli  tarmoqlariga  xususiy  investitsiyalarni  jalb  qilishni 
rag’batlantirish; 

---

 
28 
b)  barcha  axborotdan  foydalanuvchi  va  ularni  etkazib  beruvchilarga  global 
kompyuter tarmog’iga erkin kirishlariga imkon yaratish; 
v) 
axborot-kommunikatsiyalar 
bozoridagi 
dinamik 
o’zgarishlarga 
moslashadigan me’yoriy-huquqiy bazani tarkib toptirish; 
g) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta’minlash; 
d) intellektual mulk huquqini himoya qilish. 
Axborot-kommunikatsiyalar  bozoriga  o’z  mahsulotlari  bilan  turli  xildagi 
tashkilotlar,  davlat  agentliklari,  tijorat  firmalari,  savdo  assotsiatsiyalari  va  notijorat 
korxonalar ham chiqishi mumkin. 
O’zining 
axborot-kommunikatsiyalar 
infratuzilmasini 
shakllantirgan 
mamlakatlargina  global  iqtisodga  kirib  borishi  mumkin.  Ushbu  jarayonlarga 
to’sqinlik qilgan mamlakatlar esa butun ishlab chiqarish faoliyatiga, tadbirkorlarga va 
umuman jamiyat rivojiga turli shaklda zarar keltirishi  mumkin.  SHuning  uchun  ham 
ko’pgina  mamlakatlar  zamonaviy  ishlab  chiqarish,  qishloq  xo’jaligi  yoki  axborot-
kommunikatsiyalar  texnologiyalarini  keng  ko’lamda  qo’llashga  qaror  qildi.  CHunki 
ular  qo’shimcha  ish  joylarini  tashkil  etish  va  xodimlarni  qayta  tayyorlashda  chet  el 
investitsiyalarini jalb qiladigan «yadro» bo’lib xizmat qiladi. 
Ko’pgina  mutaxasisslar  telekommunikatsiya  industriyasini  keng  rivojlantirish 
kerakligi  haqida  fikr-mulohazalar  berishmokda,  lekin  bu  jarayon  katta  moliyaviy 
mablag’larni  talab  qiladi.  Butunjahon  banki  hisob-kitoblariga  qaraganda,  XXI  asr 
boshlarida  zamonaviy  axborot-kommunikatsiyalar  texnologiyalari  kerakli  axborotni 
yig’ish,  uzatish,  qayta  ishlash  va  taqdim  etish  uchun  zarur  bo’lgan  butunjahon 
axborot infratuzilmasini barpo etishga har yili 60 mlrd. AQSH dollari kerak bo’ladi. 
Jahon amaliyoti tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ishlab chiqarish sohasida mehnat 
resurslarining  kundan-kunga  axborot  tarmog’iga  ko’chib  o’tish  ten-dentsiyasi  ortib 
bormokda.  1990  yil  oxiriga  kelib  AQSH  ning  barcha  mehnat  bilan  band  aholisining 
yarmi,  ya’ni  60-70  mln.  kishi  axborotni  yig’ish,  qayta  ishlash,  saqlash,  tarqatish  va 
interpretatsiya  qilish  bilan  mashg’ul  bo’lgan.  G’arb  iqtisodchilari  axborot 
mahsulotlariga  erkin  kirishni  erkin  raqobat  bilan  bir  qatorga  qo’yadilar.  Axborot 
mahsulotlari  va  xizmatlari  bilan  bog’liq  bo’lgan  faoliyatning  jahon  yalpi  ijtimoiy 
mahsulot  va  milliy  daromaddagi  ulushi  10  %  ni  tashkil  qilayotgani,  shuning  90  %  i 
AQSH, YAponiya va G’arbiy Evropa mamlakatlariga to’g’ri kelayotgani bejiz emas. 
Axborot  asri  ish  joylarini  zamonaviy  hisoblash  vositalari  bilan  jihozlash  va 
tadbirkorlik  muhitidagi  iste’molchilarga  aloqa  xizmatlaridan  joriy  darajada 
foydalanishga imkoniyat yaratib berishi lozim. CHunonchi: 
a)  har  bir  inson  er  sharining  hoxlagan  nuqtasidan  turib  ishdami,  uy  sharoitida 
yoki transportdan turib boshqa kishi bilan ulanish imkoniyatiga ega bo’lishi; 
b)  uzatilayotgan  axborot  turining  qanaqa  bo’lishidan  qat’iy  nazar  «bir  kishi  - 
boshqa kishi bilan» turidagi aloqaning amalga oshishi; 
v)  kengash  a’zolarining  hohlagan  shahar  yoki  mamlakatda  bo’lishidan  qat’iy 
nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini o’tkazish imkoniyati; 
g)  ixtisoslashgan  tashkilotlar  tomonidan  ishlab  chiqilgan  avtomatlashtirilgan 
ma’lumotlar bankidagi turlicha axborotga kirish imkoniyatining tug’ilganligi; 
d) uydan turib tibbiy yordam, ko’rsatishning mumkinligi; 
e) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish. 

---

 
29 
SHunday qilib, jamiyatimizning barcha jabhalarida axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyalarini  qo’llash  iqtisodiy  o’sish,  mehnat  unumdorligini  yuksaltirish  va 
aholi  bandligini  ta’minlash  borasida  katta  imkoniyatlar  tug’diradi.  SHuningdek, 
mamlakatni  axborotlashtirish  darajasi  uning  iqtisod  borasidagi  raqobatbardoshligini 
va qudratini baholashning o’lchovi bo’lib xizmat qiladi.