R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

3.Produktsion tizimlar.
 70-yillarning o’rtalariga kadar ekspert tizimlarda bilimlarni 
tasvirlash  uchun  bilimlarni  ifodalovchi  produktsiey  modellar  keng  qo’llanildi.  Bu 
umumiylik ekspert tizimlarning 1-avlodiga xos edi (masalan, DENDRAL, MYCIN, 
PUFF, SECS, Rl, MDX, MEDAS va boshqalar). 
Produktsion  (maxsuliy)  qoidalar  bilimlarni  «AGAR  —  U  XOLDA» 
ko’rinishida tasvirlaydi. Qoidaning «AGAR» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu 
shartlar  qanoatlantirilsa,  qoidaning  ikkinchi,  ya’ni  «U  XOLDA»  qismidagi  xulosalar 
mazmunga  ega  bo’ladi.  Masalan:  AGAR  televizion  tasvir  tinik  bo’lmasa,  Va  vaqt 
o’tishi bilan u pasaya borsa, Va tasvir uta ko’rib bo’lmaydigan darajaga etsa, «U 
XOLDA»  kineskop  ishdan  chikkan  bo’ladi,  yangisi-ga  almashtirish  kerak. 
Bilimlarni qayta ishlovchi, bilimlarni tasvirlashda ishlatiladigan Produktsion qoidalarni 
uz  ichiga  oluvchi  tizimlar  produktsion  tizimlar  deb  nom  oldi.  Ekspert  tizimlarning 
qo’llanishi  buyicha  produktsiyalarni  «vaziyat->-xarakat»,  «xolat-v  echimni  qabul 
qilish»,  «jo’natish  —  xulosa»  tarzida  talqin  qilish  mumkin.  Deduktiv  xulosa  tizimi 
uchun  o’ziga xoslik — bu «jo’natish — xulosa» ko’rinishidagi talqin qilishdir. Bunda 
jo’natishlar va xulosalar — aksioma va teoremalarni, produktsiyalarni o’zi esa xulosa 
qoidalarini ifodalaydi. 
Produktsiyalar tilining asosiy elementi quyidagi konstruktsiyadir: 
(i), P, P
j
; A → V;  (j)Q. 
Bu konstruktsiya og’zaki quyidagi tekst bilan ifodalanishi mumkin: 
«Agar  R  shart  bajarilsa  va  A  shart  urinli  bulsa,  u  xolda  V  ishni  qilish  va 
produktsiyaning  i  nomerli  shar-tini  Q  shartiga  uzgartirish  kerak».  Bizning 
yozuvdagi (i) qoidaning tartib nomeri. 
Ekspert  tizimlar  xulosalarni  chiqarish  buyicha  uch  xil  bo’ladi:  1)  to’g’ri  yul 
bilan xulosa chiqaruvchi, 2) teskari yul bilan xulosa chiqaruvchi, 3) aralash yul bilan 
xulosa  chiqaruvchi  ekspert  tizimlar.  Masalan,  to’g’ri  yul  bilan  xulosa  chiqaruvchi 
ETlar  yordamida  kasallik  alomatlariga  kura  kasallik  aniqlanadi.  Teskari  yul  bilan 
xulosa  chiqaruvchi  ETlar  yordamida  farazlardan  (taxmin  kilingan  kasallikdan)  bu 
farazni  isbotlovchi  yoki  isbotlay  olmaydigan  dastlabki  ma’lumotlarga  tomon  sekin-
asta boramiz. 
Mashxur  chet  el  ekspert  tizimlardan  DENDRAL  tizimi  to’g’ri  yul  bilan 
xulosa  chiqaruvchi,  MYCIN  esa  teskari  yul  bilan  xulosa  chiqaruvchi  ETdir. 
Aralash yul bilan xulosa chiqaruvchi tizimlarda ikki tomon-lama jarayonni amalga 
oshirish  mumkin,  lekin  bu  xolatda  ekspert  tizimning  bilimlar  manbaida  vaziyat 
(xolat)  bilan  birlikda  maqsad  xam  berilishi  lozim.  Bilimlarni  tasvirlovchi 
qoidalarning  muxim  axamiyati  shundaki,  tasvirlash  modul  xarakterga  ega,  ya’ni 
boshqa  qoidalarga  to’g’ridan-to’g’ri  ta’sir  etmasdan  yangi  qoidalarni  kushish, 
eskilarini olib tashlash yoki uzgar-tirish mumkin. 
Qoida  produktsiya  ko’rinishida  bilimlarni  tasvirlashning  ikkita  jiddiy  kamchiligi 
bor.  Bu  kamchiliklar  hozirgi  zamon  dasturlash  amaliyotida  u  (tasvirlash)  ning 
imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi. 
Birinchidan,  uxshash  qoidalar  tuplamini  aniqlay  oladigan  xamda  qoidalar 
tuplamiga  uzgartirish  kiritishda  yoki  qoidalar  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlarni 

---

 
166 
aniq-lashda  foydali  bo’ladigan  qoidalar  modulligi  qoidalarga  asoslangan  ekspert 
tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga tuskinlik qiladi. 
Ikkinchidan,  tuzilishning  bir  jinsligi  kup  xol-larda,  bilimlarning  xar  xil 
turlarini  bir  sintaksisda  tasvirlashga  majbur  qiladi  va  okibatda  tizimdagi 
bilimlarning  vazifasini  zaiflashtiradi.  Masalan,  boshqa  qoidalarni  chakirishni 
boshqaradigan,  yashirin  xolda  ishlaydigan  yoki  yakun  yasaydigan  qoidalarni 
yangi ma’lumotni chiqarishda ishlatiladigan qoidalar-dan farklab bo’lmaydi. 
Ekspert  tizimlarda  bilimlarni  tasvirlash  usullariga  yakun  yasab  shuni 
ta’kidlash  lozimki,  hozirgi  paytga  kadar  ishlab  chikilgan  usullarda  aniqlik  va  bir 
kiymatlilik  yuk.  Bunga  bir  tomondan,  bilimlarni  aniqlash  va  ularni  ifodalash 
usullarining  kupligi,  ikkinchi  tomondan,  ulardan  xar  birining  samaradorligi-ni 
baxolashda,  ular  bilan  ishlashda  eng  maqsadga  muvofik  muolajalarni  aniqlash 
usullarining  yukligi  sababdir.  Bu  xol  bilimlarni  ifodalashning  umumiy 
nazariyasini  yaratishni  takozo  etadi.  Hozircha  bunday  nazariya  yuk.  SHu  sababli 
bilimlarni ifodalashning u yoki bu usuliga baxo bera olmaymiz.