R. T. Rahimjonov, Sh. Sh. Shoyunusov

be ' ne К⁷ r ' '

Agarda R_r, R_K va E_ne bir xil bo'lib tursa, unda reoxordning sirpang'ichi holatini o'zgarmas tokda kuchlanish birligida (V) da- rajalash mumkin bo'ladi.

Pctensiaretrlar 4 xil gabaritda idilab chiqariladi: to'la gabaritli (ENI4), kichik gabaritli (ENIQ va ENI2), juda kichik gabaritli ko'rsatuvchi EIIl, aylanma shkalali ko'rsatuvchi EAI1 va ko'rsatuvchi, o'zi yozar ENI1. Asbobning o'rtacha ta'mirlash- gacha bo'lgan xizmat qilish vaqti 10 yildan kam emas. Asbob ichiga signal beruvchi va boshqaruvchi quriliralar joylashtirilishi mumkin.

Termojuftning TEYKni aniq o'lchashda magnitoelektr milli- voltmetrdan, avtcmatik potensicmetrlami tekshirish uchun o'zgar­mas tokda ishlaydigan laboratoriya potensiometrlaridan foydala­niladi: ko'chma 11-63 va 11-70, namunaviy D332, P371, ulaming aniqlik klassi 0,002 va 0,005 ni tashkil etadi.

2. 
   TERMOMETRLARNING QARSHILIKLARINI O'LCHASH VA ULARNI ULASH USULLARI
   

Qarshilik termcmetrlari bilan haroratni o'lchashda ulash sim- lari yordamida o'lchash asbobiga ulanadigan termometrning qar- shiligini o'lchash zarurati tug'iladi. Odatda, o'lchash asbobiga ulangan qarshilik termcmetr qarshiligidan katta bo'ladi.

Mazkur qo'shimcha qarshilikning ulash natijasiga ta'sirini ka­maytirish yoki yo'qotish uchun turli usullardan foydalaniladi. Bu termometrni ulash chizmasiga va o'lchash usuliga yoki o'lchash asbcbining chizmasiga bog'liq. Ulovchi simlar qarshiligi iroslovchi qarshilik yordamida asbobni darajalashdagi qarshilik qiymatigacha moslanishi lozim.

5. 
   5
   

www.ziyouz.com kutubxonasi



O'lchash asbobiga





16-rasm. Qarshilik termcmetrlarini ulash chizmasi.


Qarshilik termemetrlarini o'lchash asbobiga ulashning ikki, uch va to'rt simli chizmalari uchraydi (16- rasm) .

Ulashning ikki simli chizmasida qarshilik termemetri va ulay- digan simlar qarshiligi o'lchash chizmasining shoxobchalaridan biriga ketma-ket ulangan bo'ladi (16 a- rasm) . Ulaydigan simlar qarshiligini ulaming darajalash qiymatlarigacha moslash ко 'proq quyidagicha amalga oshiriladi. Chizma yig'ilgandan va ulash sirn- lari о'tkazilgandan keyin termemetr va ulash simlari bilan birga ketma-ket tarzda moslovchi g'altak (17 a-rasm) va ekvivalent qarshilik .R_kv ulanadi. Ekvi valent qarshilik qiymati termometr- ning aniq haroratigacha, masalan, 50, 100 yoki 200 °C harorat- lardagi qarshiligiga mos keladi. Termometr qisqichlari qisqa tu- tashtiriladi va o'lchash chizmasi real shoxcbchasi: ulash simlari qarshiligi R_l, ekvivalent qarshilik va moslovchi qarshilik R dan (17 b- rasm) iborat bo'lib qoladi. So'ngra o'lchash chizmasi ulanadi va R ni ekvivalent qarshilik hisoblangan haroratga mos shkala belgisigacha o'zgartirib boriladi. Shundan so'ng, ekvivalent qarshilik yo uzib qo'yiladi, yoki qisqa tutashtiriladi, termometr qisqichlarini qisqa tutashtirib turgan sim esa olinadi. Termemetr- ning ulash simlari qarshiligi uning hiscbiy (darajalangan) qiyrrati- gacha shunday moslashtiriladi.

5. 
   6
   

www.ziyouz.com kutubxonasi



O'lchash asbobiga








(Ff^v -R?^r)/S


a)


b)


17- rasm. Qarshilik termemetrlarini ulash chizmalari.


Мю, agar ishlatish jarayonida ulash simlari haroratlari (odat- da, mis simlar) darajalashdagi haroratdan farq qilsa, unda shu simlaming o'zi darajalangan qiymatdan farq qiladi. Noto'g'ri mos- laAtiridi yoki harorat bilan cprshilikni o'zgartirish xatoligi terrro- metrni ulashning ikki simli chizmasi uchun o'lchash asbobining

о 'lchash ко 'lamidan qat' iy nazar, quyidagi ifoda bo 'yicha topiladi:

(48)


bunda Dt — o'lchash xatoligi, °C;


деkv _ ishlatish davrida liniya (ulash simlari) qarshiligi qiymati;

• 
  liniya qarshiligining darajalangan (hiscbiy) qLyrrati, W;
  

S — о'lchanayotgan harorat sohasida termometrning o'zgartirish koeffitsiyenti, W/K.

4. 
   7
   

www.ziyouz.com kutubxonasi





Ulash simlari qarshiligining darajalash qiymatiga mos emasli- gidan kelib chiqadigan xatolikni kamaytirish uchun qarshilik termometri o'lchash asbobi bilan uchta sim orqali ulanadi. Ter­mometrni ulashning uch simli chizmasi bo'yicha (16 b- rasm) ulash simlari termometr uchidan o'lchash shoxobchasiga, taqqos­lash shoxobchasiga va ta'minlash manbasiga boradi. O'lchash va taqqoslash shohobchalaridagi qarshilik bir xil bo'lganda o'lchash simlaridagi haroratning o'zgarishi xatolikka olib kelmaydi, chunki simlaming qarshiligi faqat bir xil miqdorda o'zgaradi. O'lchash simlari qarshiligini moslash ulash simlari juftliklarini ketma-ket o'lchash yo'li bilan airalga oshiriladi.

Termcmetrni ulashning to'rt simli chizmasi (16 d- rasm), odat­da, qarshilikni o'lchashning kampensatsion usulida qo'llaniladi. Bu usul ulash simlari qarshiligi o'zgarishining asbob ko'rsatishiga ta'sirini butunlay yo'qotish imkonini beradi.

Qarshilik termometrining kamchiligi qo'shimcha tok manba- sining zarurligidadir.

Termometrlarning va boshqa qarshilik o'zgartiruvchilarning qarshiligini o'lchash uchun logcmetrlar, ko'prik chizrralari (mu- vozanatlashtirilgan va muvozanatlashtirilmagan) va kcnpensatsion usuldan foydalaniladi.

3. 
   KO'PRIKLAR
   

Termcmetrlar qarshiligini o'lchash uchun muvozanatlashtiril- gan va muvozanatlashtirilmagan ko'prik chizmalari qo'llaniladi.

18- rasmda qarshilik termometrlarining qarshiligini о 'lchash uchun foydalaniladigan o'lchash ko'priklarining chizmasi kelti­rilgan.

Ko 'prikning DB diagonaliga В batareyadan kuchlanish uzati- ladi. ni qarshiligini o'zgartirib, Ava Cnuqtalarda kuchlanish- laming tengligiga erishiladi, bu uning AC diagonalida galvano- iretr G tok kuchi nolga teng bo'lishini ko'rsatishi bilan tasdiq- lanadi.

5. 
   8
   

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ко 'prikning ikkala yelkasida ham qarshilikning kamayishi teng bo'lgani uchun

yoki


bunda


DU /DU = DU /DU ,

DA AB DC CB'


RJR₃ = RJ (R_t + 2RJ ,


R = (R /R ) R -2R .

t ' 2 1' 3 L


(49)

(50)

(51)


Liniyaning qarshiligi (2R_[) rostlash qarshiligi bilan doimo bir xil udilab turiladi.

R₂ va R^ qarshiliklar o'zgarmas va Rj ga o'xshab manganindan tayyorlansa, unda (51) tenglamani soddalashtirish mumkin:


^R1 = ^R1^R3 - ^R2 = ^f (*3> •


(52)





18-rasm. Qarshilik tenrometrlarining qarshiligini o'lchash uchun qo'llaniladigan o'lchash ко'priklaming chizmasi. a) oddiy muvozanat ко 'prigi; b) muvozanatlashtirilgan ко 'prikning uch simini ulash chizmasi; d) muvozanatlashtirilmagan ko'prik.

3. 
   9
   

www.ziyouz.com kutubxonasi





18 a- rasmda tasvirlangan ko'prik chizmasi o'lchash aniqligi yuqDriligi va batareya В ning kuchlanishiga deyarli bog'liq erasligi bilan ajralib turadi.

Galvanometrga ko'ra nolni o'lchashda atrof-muhit harorati va begona magnitli ta' siri hisdbidan xatoliklar miqdori kamayadi.

18 b- chizmada qo'zg'aluvchan kontakt AB yelka qarshiligiga taalluqli bo'lmaydi, u CA diagonalga ulangan bo'ladi, uning qar­shiligi hisoblash vaqtida (nolsiz tokda) deyarli hech qanday ahami- yatga ega bo'lmaydi. Ulaydigan simlaming R_L qarshiligining mum­kin bo'lgan o'zgarishini bartaraf qilish uchun ko'prikning ta'- minlanishi (B nuqtasi) bevosita termometrga o'tkazilgan. Bunday uch simli chizmada muvozanat vaqtida tokning yo'qligida CA diagonalda oldingi chizrradagi kabi nisbatlar tengligi o'matilishi lozim:

(53)

bundan

R_t = R₂r:j(Я, +r₃) + [R₂/(R, + r') -1 ]R_l. (54)

Agarda Я₂/ (Я, + г£) = 1 bo'Isa, unda R qarshilik R ga bog'liq bo'lmaydi, bunday holat shkalaning faqat bitta nuqtasida sodir etilishi mumkin, churiki r£ qarshilik o'zgaruvchan bo'ladi.

Shkalaning boshqa nuqtalari da esa o'zgarishi mumkin. R qarshiliklar qo'shimcha xatoliklarni keltiradi. Agarda R₁ va R₂ ning qiymatlari dan bir necha marta ko'p bo'Isa, unda uch simli chizmada DR^ qiymatining ta'siri ikki simli chizmaga nisbatan shkalaning eng noqulay nuqtasida ham juda kichik bo'ladi. Uch simli chizmalarda har bitta liniyaning qarshiligi R_L rostlash g'altagi yordamida har bitta liniyada aldhida talab etilgan qiymatigacha keltiriladi.

Muvozanatlashtirilgan ko'prik chizmalarining kamchiligi (qo 'Ida bajarish zarurati) muvozanatlashtirilrragan ko 'priklar chiz- nasida bartaraf etilgan.

Muvozanatlashtirilmagan ko'priklar haroratni o'lchash uchun qarshilik termcmetrlari bilan birgalikda qo'llaniladi. Amro ular-

3. 
   0
   

www.ziyouz.com kutubxonasi





dan gaz tahlillagichlarda (gazoanalizatorlarda), konsentratcmer- larda va qator o'lchash vositalarida keng foydalaniladi.

18- d rasmda qarshilikni o'lchash uchun muvozanatlashtiril- magan ко'prikning uch simli ulanish chizmasi keltirilgan. Ко'prikning AC diagonaliga galvanometr o'rniga milliairpermetr mA ulangan. BD diagonaldagi ко'prikning ta'minot kuchlanishi bir xil ushlanishi kerak. BD diagonaldagi kuchlanishning nazorati nazorat qarshiligi R_n (qayta ulagichning 2 holatida) ushlanishi bilan amalga oshiriladi. R_lf R₂, R₃ va R_n yelkalarning doimiy qarshiligida kuchlanishning o'matilgan qiymatida CA diagonaldagi tok ma' lum ко 'rsatkichga ega, bu milliairpermetr bilan nazorat- lanadi. Tokning o'matilgan ko'rsatkichdan og'ishi R_rsz qarshilik bilan to'g'rilanib turadi.

BvaD nuqtalarda E' kuchlanish o'matilgandan keyin, qayta ulagich 1 holatga qD'yiladi va R_t qarshilik 1 tok kuchi ko'rsat- kichiga ko'ra CA diagonalda o'lchanadi:

E_M[R,(R_t + R_L)-R₂(R₂ + R_L)] , (55)

⁺^2⁺^L )(^2⁺^ ⁺^L ) ⁺ ^1 )(^2⁺^(⁺^L ) ^{+ +}^L ⁺^2⁺^L )

bunda .R_ca — CA diagonal qarshiligi;

R₁, R₂, R_}, R_t, R_l — cxemaning qarshiliklari.

Yoki doimiy Е_ш kuchlanishida va chizmaning doimiy qarshilik- larida (R_t dan tashqari)

i_a = f(R_t). (56)

Muvozanatlashtirilmagan ко'prikning afzalliklariga chizma- sining muvozanatlashtiradigan qurilmani talab etmaydigan sod- daligini va kichik qarshiliklarni о 'lchash uchun ishlatish mum- kinligini kiritish mumkin. Muvozanatlashtirilmagan ko'prik- laming kamchiliklariga ko'rsatishning ta'minlash kuchlanishi o'zgarishiga bog'liqligini va ko'prik shkalasining nochiziqligini kiritish mumkin.

Ko'priklar bilan o'lchash aniqligi ±1% va ±0,25 % gacha yetishi mumkin.

б l

www.ziyouz.com kutubxonasi

4. 
   LOGOMETRLAR
   

Logcmetrlar asosan qarshilik termometrlari yordamida haro­ratni o'lchash uchun mo'ljallangan. Ular termometr va o'zgarmas qarshilik zan jirida tok kuchini solishtirish prinsipiga ko 'ra qu- rilgan.

Konstruksiyasiga ko'ra logometr ikki markali magnitoelektrik milliampermetrdir. Uning harakatlanuvchi qismi o'zaro va strelka bilan biriktirib mahkamlangan 1 va 2 ramkalardan iborat. Strel- kaning uchi shkala 0—t bo'yicha harakatlanadi. Bu ramkalar esa doimiy magnit qutb uchliklari N va S bilan o'zak orasidagi havo tirqishida joylashtirilgan (19- rasm).

Ikkala ramka E_B kuchlanishli doimiy tok umumiy manbayi В dan ta'minlanadi. 1 ramka bilan ketma-ket doimiy qarshilik R_k,

19. 
    rasm. Magnitoelektrik logometrlar:
    

1. 
   oddiy prinsipial chizmasi; b) loganetrlardan birining elektr chizmasi.
   

6. 
   2
   

www.ziyouz.com kutubxonasi

2. 
   ramka bilan esa ketma-ket termometr R_t ulanadi. R^ qarshilik bilan 1 ramkada oqib o'tadigan tok kuchi quyidagi ga teng:
   

2. 
   ramkada
   

(57)


ramkalarda hosil qilingan magnitoelektrik momentlar quyidagi- larga teng:


bunda к va k₂ — ramkalarning o'lchamlari va ulardagi sim


o'ramlari soni bilan aniqlanadigan o'zgarmas koeffitsiyentlar; В va B₂ — ramkalar joylashgan joydagi magnit induk- si^alari;

1. 
   va i₂ — ramkalardan o'tayotgan tok kuchlari.
   

Tirqish bir tekis qLlinrragan, shuning uchun magnit induksiyasi qiyrratlari uning turli nuqtalarida (ramkalar va strelkaning buri- lish burchaklari turlicha bo 'lganda) turlicha bo 'ladi. Induksiya- lar В /В nisbati biriktirib mahkamlangan ramkalar uchun ramka­larning burilish burchagiga bog'liq: j = f (B_l/B₂) .

Muvozanat holatida ramkalarning magnitoelektrik moment- lari bir4oiriga teng:

yoki Rr, R²_p, R_k amalda bir xil bo'lishini inobatga olinsa,

6. 
   3
   

2 2 2 '


(58)





yoki


v^s₂= (V₂)/(V₂)-


(59)


Bundan ramkalarning burilish burchagi


j = f₂(i₂/i₁)=f₂[(Rt_{p +} R_k)/(Rt_{p +} R)]


(60)


www.ziyouz.com kutubxonasi

j = F (R_t) .

(61)


Nazariy jihatdan, В batareyaning kuchlanishi ramkalaming bu- rilish burchagiga ta'sir qilmaydi. Amalda kuchlanishning o'zga- rishi nominal hisobiy qiymatidan ± 20 % dan yuqori og'ishlarida

Real chizrralarda sezgirlikni orttirish uchun logcmetming rarn- kalarini R va R² ni o'zgarmas qarshiliklari R_L, R₂ bo'lgan mu­vozanatlashtirilmagan ко'prikning diagonaliga ulanadi. Manga- ninli R₄ va misli R- qarshiliklar logometrning umumiy harorat koeffitsiyentini kamaytirish uchun xizmat qiladi (atrof-muhitning harorati o'zgarishida) . Termcmetr R liniya qarshiligi R_L bilan uch simli chizmaga ko'ra ulanishi mumkin. Termojuft zanjiriga normada qisqa tutashtirish qarshiligi ulanadi. Logcrretr ishining nazoratida dan qisqa ulash simi olib tashlanadi va R ternoretr qisqa ulanadi, bunda chizmaning e va f nuqtalari ulanadi. Logo­metrning strelkasi bunda ma' lum ko'rsatkichni ko'rsatadi.

Logometrning turli xillari mavjud. Ular shakliga ko'ra, ramkalaming joylashishiga, har xil konstruktiv detallari va ula- nish chizmalariga ko'ra farqlanadi.

Ko'chma asboblar uchun logometrlarning aniqlik klassi 0,2;

1. 
   5 va 1,0 ni, shchitda o'matiladigan statsionar asboblar uchun
   

1. 
   5; 1,0; 1,5; 2,0 va 2,5 ni tashkil etadi. Logsretrlar ko'rsatuvchi, o'ziyozar bo'lishi, shuningdek, signal berish va boshqarish uchun qo'shimcha qurilmalari bo'lishi mumkin.