|
D e m a k , tuzilishiga k o ‘ra s o ‘z birikm asi ik k i turga
boTinadi:
a) sodda b irik m a; b ) murakkab birikm a.
Sodda b irikm a, o d a t d a , ikki m u staq il so'zd an tu z ila d i:
oq
qog'oz, k o ‘m -ko‘k osm on
kabi.
Besh qavatli bino, o ‘n ya sh a r bola,
o'rta bo'yli yigit
t ip id a g i q o ‘shilish ham s o d d a birikm a sa n a la d i.
Chunki ular ta r k ib id a g i
besh qavatli, o ‘n yashar, o'rta bo'yli
unsurlari ajralm as b ir ik m a b o ‘lib, bir b u tu n h o ld a to b e a ’zo sifatida
nam oyon boMadi. S h u n in g d e k , SB ning a’z o la r i ibora yoki boshqa
turg‘un
b irik m a
b ila n ■
ifodalanganda
ham
birikma
sodda
hisoblanadi:
k a p a la g i
uchib
ketgan
bola
(kapalagi
uchib
ketgan +bola), «Yoriltosh» ertagi (yoriltosh+ertagi), Qush qo'nmas
o'simligi
(qush q o 'n m a s + o ‘simligí).
313
<
—<
с
fï
¡3*
2
J
M
S
H
M
J
S
H
I
M
S
H
J
00
ï
<—
<
§
S
H
M
J
as
H
mart oyi
uyning egasi,
uydan maktabgacha,
shamoldan yopilmoq
SH
MJ
SH
JM
temir qoshiq,
qo ‘shni kampir
ilg'or ishchi,
yaxshi odam,
shunchalar go '?al
kitobni
о ‘qimoq,
odamdek
yashamoq,
shirindan shirin, daraxtdan mo‘rt, shoshib
gapirmoq, uchga bir
MSHJ
xalqqa murojaat,
farishtadek odam
,
nuragan
devor
MJSH
J
M
S
H
J
S
H
M
Murakkab birikma sodda birikma a’zolarining kengayishidan
tuziladi. Qiyoslang:
ucft oirdak
o'rdak
uch
ilgi or te rim ch ila r
terimchilar
ilg ‘or
a ’lochi o‘quvchilar
о ‘quvchilar
t
а Ъст
osmondagi uch o ‘rdak
о ‘rdak
V
uch
s
osmondagi
x o ‘j a l i k d a g i ilg io r te rim c h ila r
terimchilar
ilg‘o r
* 4
xo'jalikdagi
hammadan
-г
’lochi oi quvchilar
о ‘quvchilar
\
a ’lochi
hammadan
Osmondagi
uch о “rdak ((osmondagi+(uch+o‘rdak)), xo ‘jalikdagi
ilg‘or terimchilar ((jco'jalikdagi
+(ilg‘or-+terimchilar))
SBlarida
hokim so‘z k engayishi natijasida,
hammadan a ’lochi о ‘quvchilar
((hamma-dan+a ’lochi} + o ‘quvchilarJ) birikmasida esa tobe a’zo
kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo‘lgan. Ba’zan har
ikkala a’zo ham birdan kengayishi mumkin:
hammadan a ’lochi faol
talabalar: ((ham m adan+ a ’lochi)+(faol+talabalar)):
(talabalar
/
fcol)<-
(hammadan a ’lochi)
Murakkab birikm ada oldin tuirgan so‘z;lar oxirgisiga to'g'ridan-
to ‘g -ri bog‘lanib birikm a hosil qilm aydi, y a ’ni
katta semiz qora qo‘y
3 15
birikm asidagi a’zolar ushbu birikmaning o'zida
katta qo'y, semiz
qo ÿ , qora qo ÿ kabi b irikuvni bermaydi:
qo'y
katta
semiz
qora
C h u n k i bunda tobe so'zlar hokim so‘z ifodalagan narsaring
turli toelgisini ko‘rsatadi. Bu esa ularning uyushmiganligiga dalildir.
U yu sh m agan tobe a ’zo esa o ‘ziga xos oliang bilan aytiladi.
Q iyoslang:
Л ’lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so‘z!ar)
Katta semiz qora qo ‘y (uyushmagan tobe so‘zlar)
S B zanjiri. Ayrim marakkab SBda bir so'z oldingi so'zga
h o k im , keyingi so‘zga nisbatan tobe bo‘lishi mumkin. Masalan:
maktabda o ‘qiyotgan bola kabi. Bunda о ‘qiyotgan so‘zi maktabda
so ‘z ig a hokim ,
bola so‘ziga esa tobe a’zo sanaladi. Uning sxemasini
quyidagicha berish mumkin:
bola
, . t
о qiyotgan
maktabda
B irikm a esa kengayishi mumkin:
bola
t
о ‘qiyotgan
maktabda
kunduzgi
S o ‘ z birikmasidagi a’zolarning bu tarzdagi kengayishi SB
zanjiri d eyilad i. Lekin barcha. murakkab birikma ham SB zanjirini
hosil qilaverm aydi. Masalan,
xojalikdagi ilg'or terimchilar birikmasi
kabi. B u n in g bog‘lanishi zanjirsimon emas. Chunki
xo'jalikdagi
so‘zi ilg 'o r
so'ziga emas, balki
ilg'or terimchilar birikmasiga
tobelangan:
terimchilar
tig or
t
xo'jalikdagi
316
SB va sintagm a. G apning tuzilish va mazmun jihatdan
birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to‘xtam bilan ajraladi.
Bunday parchalar
sintagma deyiladi. Masalan: A ’lochi o ‘quvchilar
barcha imtihonlami muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta
sintagmaga b oiin ad í:
í)a ’lochi o ‘quvchilar; 2) barcha imtihonlami; 3) muvaffaqiyat
bilan topshirdilar.
Har bir sintagma bir
nafas kuchi bilan aytilib,
qisqa
to'xtamdan so‘ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida
boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib
turadigan
pauzalar
undan
kichikroq
boiadi.
Sintagma
—
grarnmatik-semantik jihatdan y'axlitlangan fonetik butunlik.
Gap bir sintagmali yoki b ir necha sintagmali bo‘lishi mumkin.
Sintagma ba’zan b ir so‘zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir
necha so‘zli bo'lganda, ko‘pincha, yetakchi va unga tobe so'zdan
tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik SBdagí hokim-
tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so‘z
keyingi sintagma
uchun to b e boim aydi. Masalan,
yuqorida
keltirilgan gapdagi
a ’lochi o‘quvchilar sintagmasidagi hokim a’zo
(.
o'quvchilar) barcha so'ziga
tobe boiolmaydi. Lekin SBning
tarkibiy uzvida u
uchinchi
sintagmadagi
topshirdilar so‘ziga
tobelanadi.
Sintagma SBga teng bo‘ lishi ham mumkin. Bunda SBdagi
yonma-yon kelgan tobe va hokim a’zolar sintagma hosil q ila oladi:
a ’lochi o'quvchilar birikuvi h a m SB, ham sintagma. O ’quvchilar
topshirdilar birikmasi erkin
birikuv boisa-da, sintagma emas,
chunki a’zolari bir pauza bilan birlashtirilmagan.
Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati shuki, uning
unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirniaydi. Lekin
SBning uzvlari orasida nutqda bu SBga daxldor bo‘lmagan boshqa
SB uzvlari joylashgan b o‘lish i mumkin:
kitobni kecha o'qidim
gapidagi
kitobni o ‘qimoq SB orasida unga daxli bo'lmagan kecha
soczi joylashgan.
Sintagmalanishning o ‘ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma-
yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to‘ldiruvchi va to‘ ldirilmish,
hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi.
So‘zlovchining maqsadi g ap n i sintagmaga bo‘lishda muhim rol
o ‘ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo‘lib, har bir
Do'stlaringiz bilan baham: |
