|
leksem asidagi birorta ham b o'sh o ‘ringa tusha
o lm a y d i.
C h u n k i ularda m a ’n oviy
m uvofiqlik
mavjud em as.
296
Leksem alar b ir-b iriga rrra’ n o v i y m os b o l i s h i uchun ularning m a’no
strukt uralarida o ‘x s h a s h m a ’n o b o 'la k ch a la ri - sem alari b o ‘lm o g ‘i
lo z im . M asalan, ( 3 3 - j a d v a l ) :
33-jadval
[qush]
[sayramoq]
« p a r ra n d a »
« o v o z chiqarish»
« u c h a d ig a n »
«qushlarga xos»
«sayray o l a d i g a n »
K o ‘rinadiki,
[qush]
leksem asi
m a ’no
tarkibidagi
«sayray
oladigan» m a’no
b o ‘l a k c h a s i
[sayramoq]
lek sem a sid a va undagi
«qushga xos» m a ’ no b o ‘ lak ch asi
qush
lek sem asid a m avjud. Bu
ularning birikma h o s i l q i l i s h i g a asos b o ‘la oladi.
Endi
[qush]
v a
[fta n g ra ]
lek se m a la rin i sliu tarzda qiyoslab
k o ‘raylik (34-jad val):
34-jadval
[qush]
[hangramoq]
« p a rra n d a »
«ovoz chiqarish»
« u c h a d ig a n »
«esh ak k a xos»
«sayray o l a d i g a n »
Eu
le k s e m a la r d a ,
y u q o rid a g id ek ,
m a ’n o v iy
m oslik
kuzatilm aydi. S h u b o i s d a n [
hangramoq
] le k se m a si
valentligini
t o ‘ldirish uchun
[qush]
le k s e m a s in i o ‘ziga torta o lm a y d i,
[qush]
leksem asi esa
[hangra]
le k s e m a s id a g i b o ‘sh o ‘rinni to 'ld ir a olm aydi.
Leksem aning
v a le n t lik la r i tor
yok i k en g b o ‘lishi m um kin.
M asalan:
[
hangramoq
]
lek sem asirtin g
nima
s o ‘rog‘iga
javob
b o ‘ladigan v a le n tlig i t o ‘ ldiruvchisi
—
[eshak],
[xo'tik],
[
hangi
]
leksem alari.
[k ish n a m o q ]
le k se m a sin in g
b u n d a y
valentligini
t o ‘ldiruvchi u n su rlar —
\ot], [toy], [bedov], [saman]
leksem alari.
B a’zan birikuvchi
y o k i t> irik tiru vch i lek sem alar i n a ’nolari m uvofiq
b o ‘lmagani h o ld a u l a r
nutqda b ir ik u v hosil
q ilish i
m um kin.
M asalan,
Artist «hangr-adi»
kabi. B u n d a en d i m e ’voriy valentlik
buzilgan holda n a m o y o n b o ‘lib, k o ‘c h m a , o b ra zli m a ’n o yuzaga
chiqadi.
Lekin
bu
s o f nutqiy
h o d isa ,
[hangra]
va
[artist]
lekscm alarining lison iy" m o h iy a t id a n jo y o lm a g a u . C h u n k i
[artist]
leksem asining m a ’ no t a r lc ib i
«san ’atkor», «qo‘shiqchilik—teatrga xos»
sem alari b o ‘lib, u n d a « h a n g r a » se m a si y o ‘q,
[hangramoq]
leksem asi
«eshakka xos», «ovoz
chiqarish
»
m a ’no tarkibiga
ega, unda
2 9 7
«
s a n ’a tk o r
» , «
qo'shiqchilikka xos»
m a ’no
b o ‘Iakchalari xnavjud
e m a s .
L /u g ‘a v i y valentlikni ot va f e ’l turkumidan olingan nam una
a s o s i d a d a lilla sh g a harakat qildik. Lekin liso n iy -lu g ‘aviy valentlik
n a f a q a t ot y o k i f e ’lga, balki boshqa so‘z turkumlariga ham xos.
S in t a k t ik valentlik.
Sintaktik valentlik leksem a valentligining
i k k i n c l t i
t o m o n i,
u
hok im
m avqedagi
leksem aning
tobe
l e k s e m a l a r n i o ‘ziga tortish uchun ularning m a’lu m bir sintaktik
s h a t c ld a
—
kelishilc,
ko‘m akchi,
ravishdosh,
sifatdosh
q o ‘s h i m c h a s i n i
olishini
talab
qilishi.
Bu
hokim
leksem aning
s i n t a k t i k
m a v q e i,
gram m atik
shakli
tom on id an
belgilanadi.
M a s a i a n ,
X atn i yozdi, Xat yozildi
sintaktik qurilmalaridagi (
xatni
) va
(.
x a t
> s o ‘z la r in in g gram m atik shakli bosh so'zning gram m atik shakli
b i l a n fo e lg ila n g a n .
S i n t a k t i k valentlik lu g ‘aviy valentlik bilan zich bog'langan, bin
o ‘z g a r s a , ik k in ch isi ham o'zgaradi, biri yo'q olsa, ikkinchisi ham
b o M m a y d i. M asalan , [y
etakla]
leksem asi j o ‘nalish kelishigidagi otni
o ‘z i g a
to r tm a y d i
(Halimga yetakla
tarzida).
Lekin
[y
etakla]
l e k s e m a s i o rttirm a nisbat shakli [-?] bilan shakllansa, (
Halimga
)
s o ' z s h a k l i
u n g a tortila
oladi.
B unda
[yetakla]
leksem asining
s i n t a i i t i k v a le n tlig i o'zgardi.
L i_ ig ‘a v i y va sintaktik valentlik o ‘zaro b og'liq b o ‘Isa-da, ular
t e z - t e z o 'zg a rish g a uchrab turadi. M asalan,
Ashulachi «hangradi»
b i r i k u v i d a sintaktik valentlik o ‘zgarmasdan voqelangan, am m o
lu g ‘a v i y v a le n tlik yangilangan h o ld a yuzaga chiqqan. Bunday hoi
k o ' c la ir ia m a ’no yuzaga chiqqanidan dalolat beradi.
Xat yozildi,
X a tn i y o z d i
birikuvlarida m a’noviy valentlik joyid a, biroq sintaktik
v a l e n t l i k o ‘zgargan. Bu turlicha sintaktik shakllar voqelanganligini
k o ' r s a t a d i . B ir o q aytilgari har ikkala o'zgarish ham bir yoqlam a —
y o m a ’ n o v iy , yo sintaktik tabiatga ega. Agar o ‘zgarish birdaniga
ikki t o m o n l a m a - ham lu g ‘aviy, ham sintaktik b o ‘lsa-chi? Bunda
d e r i v a t s i y a s o d ir b o ‘ladi. D alil sifatida [
ochmoq]
Do'stlaringiz bilan baham: |
