|
q ilin a d i:
(chiroylî) — (chiroyiiroq) — (jicda chiroyli).
242
jVsIiy sifatda b e lg in in g darajasini ifodalashga ko‘ ra u ch daraja
ajratiiadi:
a) oddiy daraja; b) orttirm a daraja; v) ozaytirm a daraja.
Oddiy daraja
h e ch qanday v o sita siz yuzaga ch iq a d i. U n d a DK
U G M si «b elgin in g ortiq -k am ligiga m u n o sa b a t bildirm aslik» tarzida
yuzaga chiqadi:
(yaxshi),
(
qattiq
)„
(
seiniz
),
(keng), (baland),
( to ‘g'ri), (jumshoq)
kabi.
Orttirma d araja
belgining
m e ’yoriy
h o la td a n
ortiqligi,
kuclililigini
ifo d a la b ,
D K
U G M s in i
«b elgin in g
m e ’yordan
ortiqligini ifo d a la sh » tarzida xususiylashtiradi.
O rttirm a daraja
m axsus
m o rfo lo g ik
shaklga ega
em a s.
D K
ifod alovch isin in g
geterogenligi u sh b u darajada y a q q ol k o ‘zga tashlanadi. Orttirma
daraja quyidagi u s u lla r bilan hosil q ilin ad i:
1.
Fonetik usul.
U n in g bir n e c h a k o ‘rinishi bor: a) (
qop-qora
),
(
yap-yapaloq
), (
dum -dum aloq
); b) urg‘uli to v u sh n in g c h o ‘zilishi:
(u ’zun),
(
bala’nd
) ,
(chiroÿli).
2.
Leksik
usul:
(juda kuchli),
(
g ioyatda qo'rqinchlî),
(nihoyatda baland).
Belgining o r tiq darajasi analitik shaklda ham ifod alan ad i. Bu
shakl iklci uzvli, b ir in ch i uzvini ch iq ish kelishigi shaklida q o ‘llash
orqali hosil q ilin a d i: (
uzundan uzoq
) ,
(shirindan shiriri).
Ozaytirma d araja
D K
U G M s in i
«belgining
m e ’yordan
karnligini ifod alash » k o ‘rinishida xususiylashtiradi. B u m a ’no ikki
usul bilan yuzaga chiqadi:
1.
Leksik usul: (sal durust), (bir oz yaxshi), (xiyol ochiq).
2. M orfologik usul: (kattaroq), (ko'proq), (ozroq).
Eslatraa.
R a n g - t u s
b ild iru vch i ayrim
sifatd a qoMlanuvchi
[-(i)sh\,[-(i)mtir]
afïlkslari belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi.
M asalan,
(oqish)
s o ‘zi o q rangning, (
qoramtir)
s o ‘z i qora rangning
kuchsiz darajasi e m a s, balki o q , q o r a b o im a g a n , ularga o'xshash
b o ‘lgan rang tu rla ri.
Sifatda aloqa-m unosabat kategoriyalarining voqelanishi
Sifat
tu r k u m id a
sintaktik
kategoriya
k en g
bo'lm agan
voqelanishga e g a .
Egalik k a te g o r iy a s i. Sifat tu rk u m i EK U G M s in i «keyingi
sifatni oldingi
s o ‘zga bog'lash v a m ansublik, x o slik m a ’nosini
ifodalash» ta r z id a xususiylashtiradi. M atn va birikuvchi so'zning
sem antikasiga
b o g 'liq
ravishda tu r li-tu m a n
gram m atik
m a’no
ifodalanishi
m u m k in .
L ekin
« k eyin gi
sifatni
old in gi
so ‘zga
243
b o g 'la sh »
kategorial m a'n o xususiylashm asi sifatida o'zgarm ay
q olaverad i.
Quyida
sifat
turkum ining
EK.
U G M sin i
x u su siylash tirish id agi o ‘ziga xosliklarni k o ‘rib o’tainiz.
Egalik
affiksi
o ‘zi
birikkan
s o ‘zning b osh q a s o ‘z
bilan
b o g ‘la n is h id a ishlatiladi. Bu vaqtda EKdagi so'z: Q K d a g i s o ‘z bilan
keladi:
olm aning qizili, odamning aqllisi.
E K d a g i so 'z b a ’zan C hK dagi so 'z bilan ham birga q o ‘llanilishi
m u m k in :
odamlardan aqllisi.
E K d a g i so ‘zda affiks m a ’nosi va vazifasi kuclisizlanib, ravishga
o ‘tib k e ta d i:
(odamning)yaxshisi.
E K n in g birlik
va ko‘plik shakli q o £lk n ilish d a farq bor.
K o ‘p in c h a
m iqdor
bildiruvchi
o ‘zakka
birlik
son
shakli
q o ‘s h ilm a y d i:
aqlliiigiz, ko'pimh.
Bu jihatdan III shaxs egalik affiksi
farqlanadi:
nodoni, rangdori.
K elishik kategoriyasi.
KK sifalda EK bilan birga q o ‘llanadi.
B K d a g i sifat ega vazifasida keladi: 1.
Vkcmning kichigi —
o ‘qituvchi.
2 .
Darvoza tepasiga shoxning kattasi q o cyilgandi.
Q K d a g i
sifatda KK U G M si «sifatni qaratqich aniqlovchi
vazifasid a k e y in g i so'zga bog'lash» tai^ida xususiylashadi:
Inson
yalqovining bahonasi k o ‘p.
(J.Abd.).
T K dagi
sifat gapda ish-harakatni qabul qilgan predm etga
ob yek t t u s in i beradi va tushum kelishigi affik siai qabul qilgan sifat
vo sita siz t o ‘ldiru vclii vazifasida keladi. «Sifatga obyelct tusini berish
va
u n i
f e ’lga
vositasiz
to'ldiruvchi
sifatida
bog'lash»
T K
U G M s in in g
sifat turkumidagi
xususiy-lashuvi:
Gulning qizilini
ajratdi.
C h K
K K U G M sin i um um an «oldingi so'zui k eyin gi fe ’lga
o ‘rin -p ayt h o l i va vositasiz to'ldiruvchi vazifasida b og‘lash» tarzida,
sifat tu r k u m id a esa «oldingi sifatni keyingi fe’lga o ‘rin-payt holi va
v o sita siz
t o ‘ldiruvchi
vazifasida
b o g ‘la.sh»
ko‘rinishida
x u su siy la sh tira d i.
C h K d a g i sifatning vazifalari:
a) v o s it a li t o ‘ldiruvchi:
Qiiryù odamning yaxshisi dan so ‘rang.
(« S a o d a t» .).
b )
o ‘r in holi:
Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi
eshitilmoqda edi.
(P .Q od.).
d )
sa b a b
holi:
Pivozning achchig ‘idan
Do'stlaringiz bilan baham: |
