R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

xoslangan 
so ‘z:
ko'm akchi, bog‘L ovchi, yuklama.
S o ‘z-gap b o s h q a s o ‘z bilan sin tak tik aloqaga kirishm aydi, o ‘zi
m ustaqil gap b o ‘ lib kelish qobiliyatiga, y a ’ni ajralganlik xossasiga
ega. M ustaqil v a yord am ch i s o ‘z esa b o g 'la n ish xususiyatiga ega
b o ‘lib , bulai'dan yordam chilar gapda a lo h id a b o ‘lak boTib kela
olm aydi, balki 
sintaktik jihatdan b o g ‘lash vazifasini bajaradi.
M ustaqil le k se m a esa m ustaqil ravishda gap b o ‘lagi b o ‘lib kela
oladi.
0 ‘zbek 
tili 
leksem alarining 
sem an tik -m orfologik -sin tak tik
belgilar m a jm u id a n iborat serqirra m o h iy a tin i jadvalda quyidagicha
berish mumkin (23-jad val):
23-jadval
№
Lel-
senia
turla-
ri
Ma’noviy belgilari
Morfologik
belgilari
Sintaktik
belgilari
Ajralish-
ning
asosiy
belgisi
1
Fe’l
Harakat-holatni 
atash 
mustaqil 
leksenialari
Nisbatlanuvchi,
o‘zgalanuvchi,
tarzlanuvchi
Cheklan- 
magan 
gap 
bo'lagi 
boiib 
kela olish
Morfolo­
gik va 
ma’noviy
2
Ot
Predmet 
va 
predmetlikni 
atash 
mustaqil 
leksenialari
Sonlanuvchi
Cheklanma- 
gan gap bo‘lagi 
bo‘lib 
kela 
olish
Morfolo­
gik va 
ma’noviy
3
Sifat
Belgini 
atash
mustaqil
leksenialari
Darajalanuvchi
Cheklanma- 
gan gap bo‘lagi 
bo‘lib 
kela 
olish
Morfolo­
gik va 
ma’noviy
4
So n
Miqdorni 
atash
mustaqil
leksemalari
Tartiblanuvch i
Cheklanma- 
gan gap bo'­
lagi bo'lib kela 
olish
Morfolo­
gik va 
ma’noviy
5
Ra­
vish
O'rin-payt, 
tarz- 
tusni atash 
mustaqil 
leksemalari
0
‘zgarmaslik
Cheklanma- 
gan gap bo'lagi 
bo'lib 
kela 
olish
Morfolo­
gik va 
sintaktik
6
Taq­
lid
Tovush 
yoki 
ko‘rinishga 
taqlid 
mustaqil 
teksemalari
0
‘zgarmaslik
Cheklanma- 
gan gap bo'lagi 
bo‘lib 
kela 
olish
Ma’noviy
7
Ol­
mosh
Ishora qiluvchi
mustaqil
leksemalar
0
‘zgaruvchi
Cheklanma- 
gan gap bo‘lagi 
bo‘lib 
kela 
olish
Ma’noviy
181

---

8
Ko‘-
mak-
chi
0
‘zgarmaslik
So‘in i 
so‘zga 
bog'love In, gap 
bo‘lagi
vazifasida kela
olmaydigan
so'zlar
Ma’noviy
va
cintaktik
9
Bog‘-
lovchi
O'zgarmaslik
So'zni va gapni 
bog lovchi, gap 
bo'lagi
vazifasida kela
olmaydigan
so‘z
Sintaktik
1 0
Yuk-
lama
O'zgarmaslik
Gap 
bo‘lagi 
vazifasida 
kela 
olmay­
digan so‘z
Ma’noviy
1 1
Modal
Munosabatni
atash
Ieksemalari
0
‘zgarmas-lik:
Ajraluvchilik 
(gap bo‘laklari 
bilan munosa- 
batga kirisha 
olmaslik)
Ma’noviy
va
sintaktik
Js
’S.
cc
M
>
1
Un-
dov
His-hayajonni
tasvirlash
Ieksemalari
0
‘zgarmas-lik
Ajraluvchilik 
(gap bo‘laklari 
bilan mixnosa- 
batga. kirisha 
olmaslik)
Ma’noviy
va
sintaktik
~c 
o
n
Tas- 
diq va 
inkor 
so‘zlar
Tasdiq-inkor
ma’noli
leksemalar
0
‘zgarmas-lik
Ajraluvchilik 
(gap bo‘laklari 
bilan munosa- 
batga 
kirisha 
olmaslik)
Ma’noviy
va
sintaktik
Taklif
so'zlar
Taklif 
ma’noli 
leksemalar
0
‘zgarmas-lik
Ajraluvchilik 
(gap bo‘Iaklari 
bilan munosa- 
batga 
kirisha 
olmaslik)
Ma’noviy
va
sintaktik
0 ‘zbek t ilid a so ‘z tu rk u m liri m azkur belgilaii asosida quyidagi
k o ‘rinishda tartiblanadi:
I.
M ustaqil so‘zlar
1.
F e ’l.
2.
Ot.
3.
Sifat.
4.
S on .
5.
R a v is h .
182

---

6. Taqlid.
7. Olmosh.
II. Yordamclii s o ‘zlar
8. K o‘m a k c h i.
9. Bog‘lovclii.
10. Yuklam a.
I I I . O raliq s o ‘z la r
1. S o ‘z -g a p la r .
S o ‘z turkumlari transpozitsiyasi
M a’lum ki, n a z a r i y y o n d a sh u v d a lek sem a n in g atash (denotativ)
sem asi deganda b o r liq d a g i h a r a k a t/h o la t, n a rsa -p red m et, miqdor,
belgi - x u s u - s iy a t in i a to v ch i, n o m lo v c h i sem a tushuniladi. Bu
sem aning har b ir in i m ustaqil so‘ z turkumi — fe ’l «harakat/holatni
atash» sem asi, o t « n a r s a -p r e d m e tn i atash», son «m iqdorni atash»,
sifat 
va 
ra v ish
«b elgin i 
a ta sh »
senaasi 
sifatida 
bevosita
xususiylashtiradi. A t a s h sem asi o b y e k tiv b o rliq parchasiga muvoflq
kelgani bois l e k s e m a sem em asi tark ib id agi b o sh q a sem alar (vazifa,
ifoda)dan m u h im r o q a h a m iy a tg a ega. H a r bir s o ‘z turkum ining
m uayyan atash 
s e m a s i mutlaq v a d o im iy m i yok i m ustaqil so‘z
turkumlari 
o r a s id a g i 
s o ‘z 
tu r k u m la r in in g
bir-biriga 
ko'chish
hodisasi (tr a n s p o z its iy a )n in g b u n g a daxli b orm i?
S o ‘z t u r k u m in in g k o ‘chishi — tra n sp o zitsiy a deganda, m a’lum
bir turkumga m a n s u b s o ‘zn in g o ‘zig a x o s b o ‘lgan atash, vazifa
sem asini k u c h s iz la n tir ib , b o sh q a s o ‘z tu rk u m iga x o s sem antik va
grammatik b e lg ig a
ega b o ‘lishi tu sh u n ila d i. Turkiy tillarda so‘z
turkum i b ir-b irid an q a t’iy c h e g a r a la n m a y d i, ular uzviy aloqada, bir
b u tu n siste m a n i t a s h k il e ta d i. 
Bu 
sistem a qismlari dialektik
mantiqdagi «oraliq
u ch in ch i» q o n u n iy a tid a n kelib chiqqan holda
g i b r i d 
so ‘z sifatida b a h o la n a d ig a n , har ikki siraga xos
se m a n tik -g r a m m a tik
b elgin i o ‘zid a 
sa q lo v ch i, 
bir turkumdan
ikkinchi turkum ga k o 'c h is h b o sq ic h id a tu ru vch i so ‘zlar bilan uzviy
b o g ‘lanadi.
Mustaqil s o ‘z l a r orasidagi o ‘zaro n iu n osab at va ularning bir-
biriga k o ‘ch ish i le k s e m a se m e m a sid a g i taraqqiyot natijasida yuzaga
k e lib , k o ‘c h is h n in g nutqiy va lis o n iy la s h g a n ko'rinishi farqlanadi.
N u tq iy k o 'c h ish d a
nutqiy k o 'c h m a m a ’n o ifodalanadi. Masalan,
Birni ko'rib filer q il, birni ko'rib shukr q il
gapida son turkumiga
m ansub 
(bir)
s o ‘zi v a q tin c h a ot tu rk u m i va zifa sid a k elm oq d a va bu
o ‘tkinchi, n u tq iy h o d is a . L is o n iy k o ‘c h ish d a s o ‘z bir turkumdan
183

---

b o s h q a t u r k u m g a b u tu n la y o ‘tib k e t a d i, t r a n s p o z its iy a h o d i s a s i y u z
b e r a d i. T r a n s p o z i t s i y a d e y a r li b a r c h a m u s ta q il s o ‘z , h a t t o m u s t a q il
v a y o r d a m c h i s o ‘z la r o r a s id a h a m k u z a tila d i:
1) 
[o d a rn ],
[
kishi],
[
inson
] otlari 
(zerikib keídi odam
(m e n ),
hayron q o la s a n kishi
(m e n ), 
dardimni eshitadigan inson
(h ech kim )
topilm adi) ,
[b ir] soni 
(óir kishi
(kim dir)), [
ba'zi]
sifati (
b a ’zilar
(a lla k im la r ) 
u nday deydi, b a ’zilar bunday)
olm oshga;
2) 
[ y ig it] ,
[
qiz], [ o ‘g ‘il\,
[
qari], [yer], [xotin], [lco‘r], [issiq-
sovuq] (¿ssiq-sovug'idan xabar ohnoq)
 
sifa tla r i, [bordi-keldi], [keldi-
ketdi
],
 
[ oldi-berdi], 
[ur-yiqit]
 
ju f t f e ’lla r i, 
[o‘qish], 
\yozish],
[o'tmish], [qilmish],
 
[qidiruv] h a r a k a t n o m i sh a k lla r i, [o ‘qituvchi\,
[bog‘lovch i\,
 
[ kuzatuvchi
]
s ifa td o s h la r i, 
[uch\, [yetti
\„
[yigirma
\,
[qirq]
 
s o n l a r i o tg a ;
3 ) [Jcelajak],
 
[bo'lajak] s if a td o s h la r i, [tilla], [kumush], [taxta]
(tilla 
uzuác, 
a s a l bola)
 
o tla r i sifa tg a ;
4) 
[
charchamasdan] 
(ishlaysan),
 
[
o'ylamasdan
] 
(gapirdi),
\in da m a sd a ri\, [bilinar-bilinmas]
 
s ifa td o s h la r i, [osha], \o ‘ta], [ura],
\qayta], 
[qo 'yarda-qo'ymay],
 
[ ura-sura] 
r a v is h d o s h la r i, 
[erta],
[indin], \_kecha], [kech], [kechqurun], [savat-savat
], 
[navbatma-
navbat]
 
o t l a r i r a v ish g a ;
5 ) [bir]
 
s o n i , [yakka], \yolg‘iz\
 
s ifa tla r i y u k la m a g a ;
6
)
 
[h aqiqatdan], [chamasi], [mazmuni]
 
otlari, 
[yaxshi], [so‘zsiz[,
[tuzuk],
[
t o ‘g ‘ri], [tabiiy]
 
sifatlari, 
[qani], [qalay]
 
olmoshlari modal 
so‘zga;
7 ) [bir]
 
s o n i, [b a ’zari]
 
r a v is h i, [ham]
 
y u k la m a s i, [bilan]
k o ' m a k c h í s i b o g ‘lo v c h ig a ;
8) 
[ost], 
[old\, [orqa
], 
[tomon], [tag], [upa], [ich], [ora],
[qosh], [la b ], 
[yoqa], [og‘iz]
 
o tla r i, [qarah], [boshláb], [ko‘ra],
[deya], [cleb], [o‘xshab\
 
r a v is h d o s h la r i, [boshqa], [bo‘lak], [o‘zga[
s if a tla r i, 
[avval], 
[oldin], 
[ilgari], 
[keyin], 
[so‘ng]
 
r a v ish la r i
k o ‘ m a k c h í g a
k o ‘c h g a n I ig i t e g is h li a d a b iy o tla r d a q a y d e t ilg a n .
S a n a l g a n l a m i n g a y r im i b u g u n g i k u n d a lis o n iy la s h g a n , a y r im i h a li
o ‘t i s h b o s q i c h i d a - n u tq iy h o d is a s ifa tid a q a r a lm o q d a . M a s a la n ,
m a v ju d g r a m m a t i k a l a r d a s o n t u r k u m in in g t a s n if iy b e lg ila r i s a n a la r
e k a n , p r e d m e t n i n g s a n o g ‘i, ta r tib in i b ild ir is h i, (qancha) , (nechta),
(
nechanchr
) s o ‘r o g ‘id a n b ir ig a j a v o b b o ‘lis h i, o t tu r k u m ig a m a n s u b