R. O. Ismatov Nammqi, "Menejment" kafedrasidotsenti, iqtisod fanlari

7.2. Servis faoliyatini xo‘jalik amaliyotidagi o‘rni
Sobiq ittifoq davrida xo ‘jalik iqtisodiy amaliyoti ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish sohalariga bo‘linar edi. Oxirgisini doirasida xizmatlar sohasi (yoki xizmat 
ko‘rsatish sohasi) ajratilar edi.
Sobiq ittifoq iqtisodini xizmat ko‘rsatish sohasi, chegaralari aniq bo‘lgan bir 
butun tarmoq sifatida, davlat tomonidan nazorat qilingan va aholiga m a’lum 
xizmatlarni ko‘rsatish bilan band bo‘lgan davlat korxonalari va tashkilotlarini o ‘z 
ichiga qamrab olgan. Ushbu korxonalar va tashkilotlar qatoriga asosan aholiga 
maishiy va shaxsiy xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lganlari tegishli edi (turar joy, 
kommunal idoralar, maishiy te’xnika va shaxsiy transportni ta’mirlash tashkilotlari, 
sartaroshxonalar va boshqalar). Ushbu soha ne’matlarni jamiyat qayta taqsimlash 
prinsiplari asosida faoliyat yuritar edi, ya’ni ko‘pgina xizmatlar iste’molchilar uchun 
pulsiz edi, ammo xizmatlarni qisman to ‘lash amaliyoti ham mavjud edi.
O ‘sha 
vaqtda 
jamiyat 
xizmat 
ko‘rsatishlini 
meditsina 
va 
sanitar 
sog‘lomlashtirish tashkilotlari, ta’lim tizimi, madaniyat tashkilotlari va boshqalar 
xizmatlar sohasiga tegishli emas edi.
Zamonaviy amaliyotda xizmatlar sohasi (yoki “servis sohasi”) xizmatlar 
iste’molchilari va servis tashkilotichilarini kontaktli ro‘y beradigan iqtisodiy va 
ijtimoiy o‘zaro ta ’sirlarni keng oblasti sifatida namoyon bo‘ladi.
Demak, xizmatlar sohasi servis faoliyatini amalga oshirishning keng maydoni 
hisoblanadi.
Bugungi kunda xo‘jalikni sohalarga bo‘lishni ba’zi prinsiplari faoliyat 
yuritayotgan bo‘lib, ular milliy iqtisodni rivojlanishini kuzatish imkonini beradi. Bu 
tarmoqlar strukturasi quyidagi birliklarni o‘ziga qamrab oladi:
• birlamchi tarmoqlar: qazib olish, sanoat va qishloq xo ‘jaligi;
• ikkilamchi sohalar - ishlov beruvchi sanoat;
• uy-joy qurilishi, transport, savdo, huquqni himoyalash, ishlab chiqarish va 
aholiga xizmat ko‘rsatish;
• boshqaruv, fan va fan xizmatlari.
159

---

X o‘jalikni geoterritorial joylashuvi doirasida ko‘rib chiqilishida qishloq x o ‘jaligi 
va sanoatdan tashqari yana ikkita infrastruktura bo‘g ‘inlari ajratiladi:
• ishlab chiqarish infrastrukturasi, ya’ni ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarni 
faoliyatini ta ’minlovchi xo ‘jalik ob’ektlarini majmuasi (trasnport, aloqa, energiya 
ta’minoti, material-texnik ta ’minoti va savdosi, kapital qurilish va boshqalar):
• ijtimoiy infrastruktura, ya’ni odamlarni jamiyat va yakka ehtiyojlarni 
qondirishga qaratilgan xo ‘jalik ob’ektlari va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar majmuasi. 
Bunga mehnat resurslari, aholi, odamlarni hayot darajasi va ularga xizmat ko‘rsatish 
(uy x o ‘jaligi, savdo va boshqalar tegishli.
X o‘jalik amaliyotini bo‘linishining ikkala variantlari zamonaviy xizmatlar 
sohasini chegaralari haqida m a’lumot bermaydi.
Servis sohasining u yoki bu davlat umumxo‘jalik mexanizmidagi o ‘rnini yanada 
aniqroq belgilashida davlat statistik hisobida ishlatiladigan yondoshuv ishlatiladi.
Milliy hisoblar tizimiga ko‘ra:
• birlamchi sektorga qishloq xo ‘jaligi ishlab chiqarilishi, baliq ovlash, ovchilik, 
o ‘rmonchilik tegishli. Bu erda ishchilar biotabiiy resurslar bilan o ‘zaro ta’sirga 
kirishib jamiyat uchun zarur bo‘lgan bioxom-ashyo, o‘simlik materiallari va 
mahsulotlarini etkazib berishadi;
• ikkilamchi sektorga industrial tarmoqlar tegishli, ya’ni qazib oluvchi, sanoat, 
shuningdek qurilish industriyasi, elektr, suv va gaz resurslarini ishlab chiqarish va 
jo ‘natish. Bunda ishchilar qator tabiiy boyliklarni ishlab chiqarish va ijtimoiy 
ehtiyojlar uchun tayyorlash va o ‘zgartirish bilan ish ko‘rishadi, sanoat ishlab 
chiqarilishida ishtirok etib, mexanizmlar, kundalik talab tovarlarini yaratishadi, oziq- 
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishadi, turli texnik inshootlar, sanoat komplekslari 
qurishadi va boshqalar;
• uchlamchi sektor - xizmatlar sohasi. Bu erda ishchilar odamlar va ishlab 
chiqarish kollektivlari bilan o ‘zaro ta’sirda bo‘lishadi, ishlab chiqarish bilan bog‘liq 
bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan o ‘ziga xos ehtiyojlarni qondirishga m o‘ljal olishadi. Bu 
holda uchlamchi sektorga quyidagilar tegishli: transport va aloqa, savdo, davlat 
m a’muriyati, ta’lim, huquqni himoyalash, muxandislik maslahat xizmatlari, aholiga 
ko‘rsatiladigan maishiy xizmatlar va boshqalar.
Servis faoliyatini ba’zi segmentlarini xarakteri noma’lum bo‘lib, ularni ham 
uchlamchi, ham ikkilamchi sektorga tegishli deb topish mumkin. Masalan, transport, 
qurilish, elektr va suv ta’minoti, aloqa kabi infrastruktura bo‘g ‘inlarini tasniflash 
murakkab muammo bo‘lib, ular ham ishlab chiqarishda, ham ijtimoiy xizmat 
ko‘rsatishda bir xil muhim ahamiyatga ega.
Oxirgi yillarda xizmat ko‘rsatish amaliyoti uchlamchi sektorni kengayishi, uni 
deferensiatsiyalanishi, unda yangi segmentlar paydo bo‘layotganligidan dalolat 
bermoqda. Bu sektorni kengayishi natijasida 4 va 5 sektorlar ajratilmoqda.
160

---

To‘rtlamchi 
sektor 
- 
ilmiy-tadqiqot, 
informatsion, 
telekommunikatsion 
xizmatlar.
Beshlamchi sektor - yuqori intellektual ijodiy mehnat bilan bog‘liq.
SHunday qilib, iqtisodi rivojlangan zamonaviy jamiyat iqtisodiy amaliyotidagi 
servis faoliyati qator yirik yo‘nalishlar, segment va guruhlarga bo‘linadi va ulardagi 
mehnat o ‘z xarakteri va boshqa sifatlariga ko‘ra sezilarli farqlanadi. Masalan, bank, 
pochta, uy-joydan foydalanish, tibbiyot tashkilotlari yoki dafn marosimlarini 
o ‘tkazish kontoralari ishchilari mehnati bir-biridan shunchalik farqlanadiki, ular 
faoliyatini yaxlit kasb, mehnat, ijtimoiy yoki m a’naviy-psixologik sifatlardan kelib 
chiqqan holda o‘zaro taqqoslash juda qiyin. Ammo yuqorida sanab o ‘tilgan har bir 
mehnat turlarini farqli xususiyati shundaki, u fuqarolar va mehnat jamoalariga xizmat 
ko‘rsatish bilan bog‘liq, ya’ni avvalo jamiyat, guruh va yakka ehtiyojlarni 
qondirishga yo‘naltirilgan.
YUqorida aytib o‘tilganlar, servis faoliyatini sinflar, yo‘nalishlar, turlar bo‘yicha 
bo‘lish murakkabligidan dalolat beradi. Quyida servis faoliyatini yanada aniqroq va 
mantiqan jiddiy tasniflash sxemasini keltiramiz. Ammo ushbu tasniflash varianti ham 
hamma turli-tuman servis mashg‘ulotlarini qarab olaolmaydi:
• ishlab chiqarish servisi (texnikani ta ’mirlash xizmatlari, yuqori texnologiyalar 
asosidagi xizmatlar, jumladan sotuv oldi va sotuvdan keyingi xizmatlar ham);
• jamiyatni qurish sohasi servisi (himoyalash, jamiyat tartibini saqlash, milliy 
moliya tizimini rivojlantirish va boshqa xizmatlar);
• ijtimoiy-madaniy servis (jamiyat ahamiyatidagi va shaxslar uchun zaruriy 
darajalarda bo‘lishi mumkin). Bularga maktabgacha tarbiya, sayyohlik, badiiy-estetik 
va boshqa xizmatlar tegishli;
• intellektual servis (ta’lim sohasidagi yuridik, moliyaviy, informatsio n servis va 
boshqalar);
• tovar va xizmatlarni aylanishi sohasidagi servis (savdo, umumiy ovqatlanish, 
kommunikatsion va transport xizmatlari, omborxona xo‘jaligi xizmati va boshqalar);
• xo ‘jalik-maishiy servis (shahar xo‘jaligi, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, 
jumladan fuqarolarni yakka ehtiyojlarini qondirish xizmatlari).
Servisni ishlab chiqarish bilan yaqinlashtiradigan qator xususiyatlar mavjud:
• servis faoliyati sub’ektlarini iste’molchilarga nisbatan amalga oshiriladigan 
mehnat va foydali intilishlari ularni tovar ishlab chiqarish darajasidagi xizmat ishlab 
chiqaruvchilarga aylantiradi;
• xizmat ishlab chiqaruvchilarni foydali intilishlari servis iste’molchilariga 
qaratilgan bo‘lib, ularga m a’lum ne’mat, foyda, qulaylik beradi. Bunda ishlab 
chiqarilgan xizmatlar iste’mol qiymatiga ega bo‘lib, u jamiyat mehnatiga teng. Bu 
holda xizmatlar tovar sifatida namoyon bo‘lib, servis faoliyatini muhim elementi 
hisoblanadi;
161

---

• zamonaviy jamiyatdagi servis faoliyatini turli turlari va yo‘nalishlari sanoat 
ishlab chiqarilishini natijalari bilan juda yaqin birlashadi. CHunonchi, servis faoliyati 
sub’ektlari quyidagilarni iste’molchilarga etkazishadi (sotishadi), so‘ngra esa ko‘p 
hollarda ularni ta ’mirlashadi va ularga xizmat ko‘rsatishadi:
- maishiy texnika, shaxsiy transport vositalari;
- kiyim-kechak, interer predmetlari;
- sanoat mollari;
- o ‘qitish va shaxsni rivojlantirish uchun foydalaniladigan tovarlar 
(kitoblar, kompyuterlar);
- ko‘ngil ochish va dam olish uchun tovarlar (kompakt-disklar, musiqa 
sintezatorlari, o ‘yin avtomatlari) va boshqalar.
SHuning bilan birgalikda ikkilamchi sektor ishlab chiqarilishini (qurish ishlari, 
elektr-, suv va gaz ta’minoti) yakuniy bosqichi, shuningdek oziq-ovqat, engil sanoat, 
avtomobilsozlik va boshqalarda yaratiladigan tovarlar to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri xizmatlar 
sohasi bilan bog‘langan.
• Servisni sanoat bilan bog‘liqligi, yuqorida sanab o‘tilgan tovarlarni sotish, 
ularga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash bilan chegeralanib qolmasdan, xizmat 
sohasidagi mehnat ham ko‘p hollarda texnik moslamalar va avtomatlar majmuasi 
vositasida amalga oshiriladi. Oxirgi o ‘n yilliklarda xizmatlar sohasi tadbirkorlari 
servis ishlab chiqarilishi ishchilari mehnatini tashkil etishida, shuningdek servis 
korxolnasini boshqaruvida sanoat ishlab chiqarilishini mehnat elementlari va 
menedjmentini joriy etish borasida ko‘pgina ishlar qilishdi.
YUqorida ta ’kidlanganlarni hammasi sanoat ishlab chiqarilishi va xizmatlar 
o ‘rtasida yaqin aloqalarni shakllantiradi va srevis korxonalaridagi mehnat va xizmat 
ko‘rsatishni ko‘pgina hollarda industrial ishlab chiqarish tipida tashkil etilishiga olib 
keladi. Bunday industrial ishlab chiqarilishi yirik sanoat komplekslari doirasida 
amalga oshiriladi va ulardagi mehnat yuqori texnikaviy qurollanganlik darajasi bilan 
farqlanib turadi. Bu esa mehnat unumdorligini bir necha marotaba oshirish va 
ommaviy talablarni qondirish imkonini beruvchi katta hajmdagi ishlab chiqariladigan 
mahsulot olinishiga imkon yaratadi.
Aholiga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq industrial ishlab chiqarishlar misollari 
sifatida shaxsiy kottedjlarni va ko‘p xonali uylarni ommaviy qurilishi, yo‘lovchilarni 
havo, temir yo‘l, avtotransportda tashishni va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bu 
barcha xizmatlar turlari sanoat ishlab chiqarilishi bilan taqqoslanishi mumkin bo‘lgan 
muhim parametrlarni: texnik-texnologik tavsiflar, material va yoqilg‘ini sarfi, 
moliyaviy harajatlar va boshqalarni o ‘zida mujassam etgan.
Shunday qilib, zamonaviy servis faoliyati shaxsiy xarakterga ega bo‘lmoqda va 
iste’molchilarni yakka va guruh ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan. Bularni 
hammasi rivojlangan davlatlarda servis xizmatini ishlab chiqarish haqida yoki ularda
162

---

servis industriyasi mavjud ekanligi haqida gapirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda 
“tashish industriyasi”, “sayyohlik industriyasi”, “ko‘ngil ochish industriyasi”, “ta ’lim 
olish industriyasi” haqida haqli gapirish mumkin. Bu ko‘rsatilgan servis faoliyati 
yo‘nalishlari texnika va mehnatni sanoat ishlab chiqarilishi tipi bo‘yicha tashkil 
etishga tayangan holda qisqa muddat ichida minglab va millionlab iste’molchilarga 
xizmat ko‘rsatishga qodir.