R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Emulsiоn  bo‘yoqlar  tarkibi. Pardozlanadigan yuzalarga 
yup qa qatlam ko‘rinishida surtiladigan va quriganidan keyin 
asosga mahkam yopishib qoladigan parda hosil qiladigan tar-
kib lar umumiy nom bilan lok-bo‘yoq mahsulotlari deb ataladi. 
Hosil bo‘lgan zich, qattiq va mustahkam (pishiq) parda lok-
bo‘ yoq  yoki  bo‘yoq qoplamasi deyiladi. Surtilgan bo‘yoq qatla-
mining qalinligi, ishlatilgan material turiga qarab, 60–500 
mkm qalinlikda bo‘lishi mumkin.
Lok-bo‘yoqlar bir necha komponentdan, ya’ni quruq modda 
(pigmentlar va to‘ldiruvchilar), bog‘lovchi modda (aliflar, po-
li merlar, yelimlar), erituvchilar, suyultiruvchilar va turli qo‘-
shimchalardan tashkil topgan.
Bo‘yoqlar tarkibida polimer moddalardan butadiyen-stirol, 
stirol-akrilat, akrilat yoki versatat bo‘lishi mumkin. Bo‘yoqlar 
oq rangli bo‘lishini oq pigmentlar – rux oksidi yoki titan oksidi 
ta’minlaydi. Bo‘yoqlar ishlab chiqarishda bo‘r to‘ldiruv chi va-
zifasini bajaradi. Bu vazifani yana barit, kalsit, talk, slyuda 
mine 
rallari ham bajarishi mumkin. Bo‘yoqlarning quyuq-
suyuqligini ta’minlashda maxsus quyuqlashtiruvchi moddalar 

---

139
qo‘shiladi. Quyuqlashtiruvchi sifatida NaKMS – natriy karbok-
simetilselluloza ishlatilishi mumkin. 
Suvli-dispersion bo‘yoqlarning tarkibi: suv – 50 %, pig-
ment va to‘ldiruvchilar – 37%, plastifikatorlar – 7%, boshqa 
qo‘shimchalar – 6 %.
Suvli-dispersion bo‘yoqlar uchun qo‘shimchalar: emulga-
torlar (difinil, sirt aktiv moddalar); dispergatorlar, pigmentlar 
va to‘ldiruvchilar (masalan, natriy geksametafosfat); quyuqlash-
tiruvchilar (selluloza efiri, metakril kislotaning sopolimeri); 
tik 
sotrop moddalar (bentonit, aerosil); korroziyaga qarshi 
himoya vositalari (NaNO
2 
C
6
H
5
COONa). 
Turli yuqori sifatli qurilish materiallari olish uchun xom-
ashyo aralashmasini g‘ovaklashtirish muhim. Bunga yuqorida 
aytib o‘tilgan usullar yordamida aralashmaga texnik usulda 
olingan ko‘pik yoki ko‘pik hosil qiluvchi qo‘shish bilan va uni 
intensiv aralashtirgan holda disperslangan havo pufakchalarini 
hosil qilib erishish mumkin. Suvli-dispersion bo‘yoqlar ishlab 
chiqarish texnologiyasi to‘rt boshqichda amalga oshiriladi:
–  polimerlar bilan pigment va to‘ldiruvchilarning suvli-dis-
per sion birikma hosil qilishi;
–  pigment pastasini dispergatsiyalash;
–  qo‘shimcha komponentlar kiritish;
–  tayyor aralashmani filtrlash va qadoqlash. 
Dispergatsiya suyuq yoki qattiq jismni ingichka holatgacha 
maydalash jarayonidir. Bu jarayonda aerazol, suspenziya, kukun 
va emulsiya usullaridan foydalaniladi. Bu jarayon maxsus dis-
pergator – sharli tegirmonda amalga oshiriladi. Jihozning 
ishlashi vertikal va gorizontal kameralarda komponentlarni 
maydalashga asoslangan. 

---

140
Dispergatsiya jarayoni tugagandan so‘ng aralashtirgich 
o‘rna tilgan dissolver idishga tushiriladi va komponentlar qo‘-
shib uni intensiv aralashtirib turiladi. Jarayon taxminan 20–30 
daqiqa borishi mumkin. Bu vaqt dispergator va dissol verning 
xususiyatiga, aralashmadagi komponentlarning miqdo 
ri va 
xossasiga qarab o‘zgarishi mumkin.
Yuqoridagi boshqichlar tugagandan so‘ng filtrlangan tayyor 
bo‘yoq qadoqlanadi. Barcha jarayonlar +5 dan past bo‘lma gan 
haroratda amalga oshirilsa bo‘yoq o‘zining xossasini yo‘qot-
maydi.
Suvda eriydigan bo‘yoqlarning xossalari bog‘lovchi sifatida 
qanday polimer ishlatilganiga bog‘liq.
Masalan yupqa parda hosil qiluvchi toza akril asosida 
oli nadigan bo‘yoqning sifati yaxshi bo‘lib, u o‘z xossalarini 
yaxshi saqlaydi, intensiv ultrabinafsha nurlanishiga chidamli, 
shu xossasiga ko‘ra tashqi muhitga (atmosferaga) chidamliligi 
uchun alkidli bo‘yoq materiallaridan ustun.
Yupqa parda hosil qiluvchi materiallarning keng tanlovidan 
lateks asosida bo‘yoq materiallar tayyorlanadi, ishlatilishi 
oddiyligi va tez qurishi bilan farqlanib turadi, uchuvchi modda-
larning yo‘qligi uni ekologik toza mahsulotlar qatoriga kiritadi.
Bog‘lovchi moddaning tarkibi ko‘rsatilmaydi, chunki is-
te’molchini bu qiziqtirmasligi mumkin. Bo‘yoq sotib olinganda 
nimaga qo‘llanishini o‘ramiga qarab olinishi kerak.
Bo‘yoq quriganidan so‘ng, ustki qatlamida hosil bo‘lgan 
yupqa parda himoya xossasiga ega, ya’ni bu qatlam asosni 
saqlaydi va vizual qulaylikni ta’minlaydi, xuddi shu narsa 
bo‘yoqni ishlatish uchun qulayligini ko‘rsatib beradi. Qoplanish 
darajasi eng asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, har xil 
bo‘yoqlarni obyektiv taqqoslash xossasini ko‘rsatadi (45-rasm).

---

141
45-rasm. Bo‘yoqlar katalоgi.
G‘arb-Yevropa firmalarining ko‘p mahsulotlari xalqaro 
stan dartga to‘g‘ri keladi. Masalan, IS 6504\1, bu yerda: IS-
qoplanish darajasi, 6504-qoplanish sirti, 1 – 1 litr bo‘yoq 
(m
2
/l).
Bunda bo‘yoq qora va oqqa bo‘yalgan asosni 98% qopla-
shi kerak. Ba’zi hollarda maydon qoplash ko‘rsatkichi ko‘rsa-
tilmaydi, sarf bo‘lish ko‘rsatkichi ko‘rsatiladi. Bu ko‘rsatkich 
aniq bo‘lmay, qoplanish maydoni sirtiga qarab bo‘yoqning sarf 
bo‘lishi o‘zgaradi. Shu sababga ko‘ra ko‘rsatilgan raqamlarga 
ko‘ra ehtiyotlik bilan qarash lozim. Masalan, bir xil bo‘yoq 
olib har xil bo‘yalish sirtida qo‘llab ko‘rilsa ushbu ko‘rsatkich 
ancha farq qiladi (10–13 m
2
/l). IS 906504 bilan oldin bo‘yalgan 
maydon sirti bo‘yalsa 10–12 m
2
/l, shpatlyovka bo‘lgan maydon 
bo‘yalsa 7–9 m
2
/l, shtukaturka bo‘lgan maydon bo‘yalsa 3–5 
m
2
/l bo‘yoq sarflanadi.

---

142
Bo‘yoq sarf bo‘lishi mahsulotlarning chidamliligi, bo‘yash 
texnologiyasi, qurollar va ishchi klassifikatsiyasiga bog‘liq.
Lok-bo‘yoq mahsulotlarining chidamliligi deyilganda, suv-
ga, yuvilishga, ishqalanishga, kimyoviy reagentlar va zam-
burug‘ hosil qilmaslikka chidamliligi tushuniladi.
Ushbu ko‘rsatkichga qarab, kerakli bo‘yoqni olish mumkin. 
Ayrim suvda eriydigan bo‘yoqlar ba’zida yaltiramaydigan 
ko‘rinishda chiqariladi.
Suvga chidamlilikni yuvish chidamliligi bilan sinaladi. 
Faqat  farqi  shundaki,  bo‘yalgan  sirtni  namlangan  matо  bilan 
artiladi.  Bu  guruhga  po‘panak  hоsil  bo‘lishiga  qarshilik  ko‘r-
satadigan bo‘yoqlar kiradi. Ularning tarkibida fungitsidli qo‘-
shimchalar bo‘ladi.
Barcha suvda eriydigan bo‘yoqlarda suvga chidamli tar-
kiblar yuvishga yuqоri chidamliligi bilan ajralib turadi.
Suvli-dispеrsiоn  matеriallar  muzlagandan  kеyin  o‘z  хusu-
siyatini  yo‘qоtadi,  shuning  uchun  qish  faslida  ularni  issiq 
binоlarda,  tеrmоstat  furgоnlarda  оlib  yurish  mumkun.  Shu-
ning  uchun  bunday  materiallarni  qish  faslida  оchiq  qurilish 
bоzоrlaridan sоtib оlish mumkin emas.
Istisnо  tariqasida  ayrim  firmalar  qish  sоvug‘iga  chidamli 
хоssalarini  namоyon  qiladigan  suvda  eriydigan  bo‘yoqlarni 
ishlab  chiqaradi.  Ular  ishqоr  va  kislоtalar  ta’siriga  kimyoviy 
jihatdan ancha chidamli hisоblanadi. 
Mоy  bo‘yoqlar  ishqоr  eritmasiga  tеgsa  bo‘yoq  rangi  o‘z-
garadi. 
Masalan,  havоrang  bo‘yoq  ishqоriy  muhitda  rangsizlanadi. 
Ishqоrga  barqarоrligi  juda  yuqоri  bo‘lganlarining  tarkibida 
охra, mumiyo, marganеs pеrоksidlari bo‘ladi, sun’iylaridan esa 

---

143
хrоm оksidi оrganik ranglar qizil va sabzi rang, titan bеlila sini 
misоl  kеltirish  mumkin.  Kislоtaga  barqarоr  bo‘yoqlar  ishlab 
chiqarilishi  uchun  faqat  kislоtaga  chidamli  maхsus  ranglar 
ishlatiladi (titan bеlilasi, хrоm оksidi, qоra qalam).