R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

2 .1 .2 . Innovatsion loyihalam i baholash tartibi
Jah o n m ahalliy am aliyotida innovatsion loyihalarini bah olashn in g b ir 
nechta standartlashgan tam oyillari m avjud.
A w alo, loyihani oldindan tekshirish o ‘tkaziladi, un in g davom id a lo - 
yiha m aqsadi va korxonaning joriy va istiqboldagi faoliyatiga m osligi a n iq ­
lanadi. O ldindan tekshirish paytida loyiha bilan bog‘liq xatarlar, yaratilayot- 
gan loyiha, im koniyatlarni am alga oshirish uchun zarur tajribani korxo- 
nada mavjudligi aniqlanadi. H uddi shu davrda innovatsion loyihani b a ­
holash u ch u n ishlatiladigan m e’zonlar aniqlanadi. Keyin in novatsion lo ­
yihani am alga oshirish m aqsadga muvofiqligi baholanadi. O d atd a, b a h o ­
lash 3 bosqichda olib boriladi:
1. Yillar b o ‘yicha boshlang‘ich k o ‘rsatkichlar hisoblanadi (realizatsiya 
qilish hajm i, joriy xarajatlar, eskirish, ta k lif qilinayotgan innovatsiyalardan 
keladigan so f pul tushum lari va sof foyda hajm i).
2. Analitik koeffitsientlarni hisoblash (innovatsiyalarni s o f jo riy qiy- 
m atini hisoblash, innovatsiyalar rentabelligi o ‘z - o ‘zini qoplash m u dd ati 
va innovatsion loyiha sam aradorligi koeffitsienti).
3. Koeffitsientlar tahlili (bu korxonada qabul qilingan m e ’zo n lar asosida 
loyiha yoki qabul qilinadi, yoki u n d a n voz kechiladi, tad b irk o r o ‘zining 
fikricha eng m uhim bo'lgan bir yoki b ir nacha m e ’zonlarga qarab ish ko'rish 
m um kin, yoki q o ‘shim cha om illarni hisobga olish m um kin). In n o v atsio n
loyiha qabul qilingan h olda uning realizatsiyasi b o ‘yicha konkret ch o ralar 
ko'riladi. H a r xil innovatsion loyihalam i solishtirish va u lardan eng afza- 
lini tanlash u ch u n ishlatiladigan asosiy k o ‘rsatkichlar — b u k utilayotgan 
integral sam arasi k o ‘rsatkichidir (xalq xo ‘jaligi darajasida iqtisodiy, alo- 
hida tashkilot darajasida tijorat). Xuddi shu ko'rsatk ichlar rezervlash va 
sug‘urtalash shakli va ratsional hajm larini asoslash u ch u n h am ishlatiladi.
Agar loyihani am alga oshirish h ar xil sharoitlarda ehtim oli aniq m a ’lum
b o ‘lsa, kutilayotgan integral sam ara m atem atik kutilish form ulasi b o ‘yicha 
hisoblanadi.
E o j= Z i • Pi
Bu yerda Eoj—loyihaning kutilayotgan integral sam arasi;
Z i—realizatsiyaning 1-sharoiti b o 'y ich a integral sam ara;
P i—bu loyihani am alga oshirish ehtim oli.
U m um iy h o lda kutilayotgan integral sam ara hisobini quyidagi fo rm u ­
la b o 'y ich a o'tk azish tavsiya etiladi:
E o j= h • E m a x + ( l- h ) • E m in 
bu yerda Em ax va E m in — ijozati ehtim olli taqsim lash b o 'y ic h a integral 
sam arani m atem atik kutilishini eng k atta va eng kichik; h — xo ‘jalik sub- 
yektini noaniqlik sharoitida afzal ko ‘rishlari tizimlarini aks ettiruvchi, sa­
m arani noaniqligini hisobga olish uchun maxsus normativ; kutilayotgan in ­
tegral iqtisodiy sam ara topilganda uni 0,3 24 darajasini olish tavsiya etiladi.
58

---

D is k o n tla n g a n d a r o m a d la r d a n u m u m iy y ig ‘ilg a n x a to lig i va 
boshlang‘ich investitsiyalar orasidagi farq sof joriy qiy m atn i tashkii etadi 
(sof keltirilgan sam ara):
A niqki, agar so f jo riy qiym at m usbat b o ‘lsa, u n d a investitsion loyiha- 
ni qabul qilish za ru r, m anfiy b o ‘lsa u n d an voz kechish lozim . A gar sof 
joriy qiym at 0 ga te n g b o ‘lsa, Ioyihani foydali yoki z a rarii deb aytib 
b o ‘lm aydi. U h o ld a solishtirishning boshqa usullarini ishlatish zarur. Bir 
nechta aiternativ loyihalarga o ‘rin beriladi.
Keltirilgan fo rm u lalar yordam ida q o ld a hisoblash k o ‘p m eh n at talab 
etadi, shuning u ch u n diskontlangan baholarga asoslangan bu va boshqa 
usullarni q o ‘llash qulayligi u ch u n vaqt intervali va diskontlash koeffitsi- 
e n ti m iq d o rig a b o g ‘liq ra v ish d a m u ra k k a b p r o ts e n tla r , d is k o n tla s h
ko‘paytuvchilari, pul birligini diskontlangan miqdori va hokazolar keltirilgan 
maxsus statistik jadv allaridan foydalaniladi.