|
9-DARS
Zamonaviy dunyoda ta’lim
REJA:
Turli davlatlarning ta’lim tizimi haqida matn tuzish
Til va terminologiya
Tayanch so‘zlar:nutq, so‘zlashuv, uslub,adabiy, badiiy, ilmiy, til, davlat, ta’lim, dunyo, zamon, fan, ma’rifat, ma’naviyat, matn
1-tоpshiriq. “Turli davlatlarning ta’lim tizimi” matnini tuzing va o‘zbek ta’lim tizimi bilan bog‘lang?
2-tоpshiriq. O‘zingiz tahsil olayotgan ta’lim muassasangiz haqida gapiring?
3-topshiriq. Quyida bеrilgan so‘zlarni tartib bilan qo‘yib, gaplar tuzing.
Namuna: Yozda O‘zbekistonda havo issiq bo‘ladi
Bir-birlariga, yozuv, bildiradilar, kishilar, orqali, fikrlarini, o‘z.
O‘z, bеlgilanadi, bilan, ona tiliga, mustaqilligining, biri, har, xalq, asosiy, bir, bеlgilaridan, bo‘lgan, hurmat.
21 - oktabrda, davlat, O‘zbеk, tili, 1989- yil, maqomi, qabul, bеrish, qildi, Qonun, tiliga, to‘g‘risida.
Aksincha, boshqaradi, haqida, kishi, grammatika, boshqarmaydi, uni, bilimi yo‘q, til, tilni.
Madaniyati, shaxsiy, bog‘liqdir, nutq, ham, madaniy, bilan, so‘zlovchining, saviyasi.
Aniq, shunchalik, bo‘ladi, nutq, to‘g‘ri qanchalik, va, bo‘lsa, u, tushunarli.
Turlicha, olimlar, asarlarida, va, vositalaridan, yozuvchilar, til, foydalanadilar.
Madaniyatining, ona, yuksalishida, quroldir, tili, qudrati, xalq.
Boyitamiz, ona tilini, biz, o‘rganish, fikrimizni, bilan, o‘z.
Orqali, yillar, yozuv, voqеalardan,oldin, biz, o‘tgan, minglab, bo‘lamiz, xabardor.
Orqali, shaxslar, yozuv, ilm, to‘g‘risida, madaniyat, fan, odatlar, va, ega, ma’lumotga, bo‘lamiz.
Ona, ham, qadrli, hamisha, uchun, biz, ona kabi, o‘rgatgan, til.
Bilib oling:
Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida shakllandi va rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga nisbatan yanada taraqqqiy etishida jonli so‘zlashuv tili, turfa sheva materiallari qatori so‘z yasash andozalari -modellari asosida yuzaga chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli o‘laroq eski turkiy tilda sanskrit, so‘g‘d, xitoy tiliga oid o‘zlashmalarning ishlatilish sur'ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o‘zlashmalarning qo‘llanish chastotasi va ko‘lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o‘zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom edi. Alim “qarz, kredit”, berim “to‘lov, qarzni qaytarish”, beglig “beklik”, bitigchi “mirza, munshiy, kotib”, yatg‘aq “tungi soqchi”, yarisha “ko‘rshapalak”, yarg‘u “ajrim”, yarg‘uchi “qozi, sudya” kabi turkiycha, rabat “karvonsaroy”, malik “hukmdor”, siyasat “siyosat”, omil “ish yurituvchi”, tib “meditsina, tibbiyot”, nujum “astrologiya”, handasa “geometriya” singari arabcha, lashkar “qo‘shin”, mayfurush “may ichuvchi; may sotuvchi” singari forscha-tojikcha, darug‘a “qal'a, qo‘rg‘on komendanti”, muran “daryo”, nukar/navkar“navkar, askar” kabi mo‘g‘ulcha terminlar bu davr terminologik tizimida nisbatan keng ko‘lamda ishlatilgan.
Eski o‘zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta'sirning, ya'ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo‘lgan. O‘zbek adabiy tilining asoschi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Otoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi izdoshlari tomonidan ta'lif etilgan badiiy, tarixiy, ilmiy asralar leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o‘zbek tili ichki imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko‘zgusi tarzida munosabatda bo‘lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan ziyolilar, olimlar, shoiru yozuvchilar oldida kun tartibiga qat'iy va ro‘y-rost qo‘yilishi o‘z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilishi bilan parallel kechdi. Bunda birinchi galda eski o‘zbek adabiy tili, jonli so‘zlashuv tili, lahja va shevalarda mavjud leksik birliklar terminlar safini kengaytirdi, o‘zbek tilda so‘z yasashda keng qo‘llangan affikslar yordamida katta adadda terminlar hosil qilindi. Arab, fors-tojik, mo‘g‘ul tillaridan o‘zlashgan terminlar miqdori shiddat bilan oshib bordi. Xorijiy tillardan kirib kelgan so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham terminlar yasashda muhim o‘rin egalladi.
Harbiy qurol-yarog‘, texnika bilan bog‘liq to‘p “zambarak”, qazan “og‘ir to‘p”, tufang “miltiq” kabi asl o‘zbekcha terminlar bilan yonma-yon arabcha ra'd “yonib turgan neftni dushman tomon irg‘ituvchi to‘p”, arroda “paloqmon”, manjaniq “katapulta”, forscha-tojikcha zarbzan “zambarak turi”, farangiy “Yevropa, Kichik Osiyoda quyilgan to‘p”, zanburak “zambarak” kabi terminlar jamiyat a'zolarining ma'lum qatlami tilidan o‘rin oldi.
Mavzu bo‘yicha savollar:
Boshqa so‘zlardan o‘zlashgan terminlarni ayting?
Texnika bilan bog‘liq terminlarga nimalar kiradi?
Adabiyot:
Yuldasheva Sh. Kabulova D. Sobirova M. O‘zbek till (o quv qo‘llanma). Nukus: Bilim, 2013. 156 b.
O‘zbekiston Respublikasining “Dаvlаt tili haqida”gi qonuni (yangi tahrirda) / O‘zR Оliy Kеngashining Ахborotnomasi, 1989. - 26-28-sоn, 453-mоssа; 1991.- 11-sоn, 273-mоddа.
Mustaqil ish topshiriqlari:
O‘z kasbingizga oid terminlar ro‘yxatini tuzing
Dunyoning mashhur universitetlari haqida referat tayyorlash
Do'stlaringiz bilan baham: |
