R. H. Davlatova, K. Abdurahmonova “O`zbek tili” fanidan amaliy mashg`ulot uchun ishlanmalar navoiy-2020

2-topshiriq. Kasb-hunarga oid maqol va hadislardan matn tuzing va gapirib bering
Bilib oling!

Nutq o‘stirishga qaratilgan ijodiy-amaliy ishlarning yana bir ko‘rinishi matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartirib yozishdir. Matndagi ma'lum bir so‘zlarni uning ma'nodoshlari bilan almashtirish, kelishikli birikmalar o‘rniga ko‘makchili birikmalarni (yoki aksincha) qo‘llash, sodda gaplarni qo‘shma gaplarga yoki, aksincha, qo‘shma gaplarni sodda gaplarga aylantirib yozish, syujetli she'riy asarlar mazmunini hikoyaga aylantirib yozish, dialoglarni o‘zlashtirma gapga aylantirish, matn mazmunini qisqartirib yoki kengaytirib yozish kabi ishlar shular jumlasidandir.

Matn nutqiy hodisa bo‘lib, u ikki va undan ortiq gaplarning mazmunan birikishidir. «Bahor. Ekish boshlandi» shaklidagi uchtagina so‘zning mazmunan birikishidan tortib, butun boshli badiiy romanlar, yirik trilogiyalar ham matn sanaladi. Har bir matn ma'lum bir narsa, voqyea hodisani tasvirlaydi, u haqda xabar beradi, so‘zlovchining munosabatini ifodalaydi.

Maktab amaliyotida matnning tasvir, rivoya va muhokama kabi bayon usullaridan ko‘proq foydalaniladi.

Tasviriy matnda voqeada ishtirok etadigan shaxslar bo‘lmaydi. Unda, asosan, tabiat manzarasi, alohida narsalar voqea va hodisalar, ish jarayonlari tasvirlanadi. Bunda, narsa, voqea-hodisaning o‘ziga xos tashqi belgilariga alohida e'tibor beriladi. Bayonning bu usulidan maktablarda ko‘proq foydalaniladi. O‘quvchilar til hodisalarini o‘rganish jarayonida yil fasllari, lola sayli, maktab bog‘i, xo‘jalik fermasi, paxta dalasi, cho‘l, sahro, tog‘, daryo, shahar, qishloq tasvirini bemolol yaratishlari mumkin.

Tasvirlash kuzatuvchanlik bilan bog‘lik. Shuning uchun o‘quvchilarni ona tili mashg‘ulotlarida kuzatuvchanlikka o‘rgatish, narsa, voqea-hodisalardagi eng muhim belgi va xususiyatlarni ko‘ra bilishga odatlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Bayon usulining ikkinchi turi rivoyadir. Rivoya matni tasviriy matndan voqeaning izchillikka berilganligi, unda ishtirok etuvchi shaxsning borligi, dialogik nutqdan foydalanish kabilar bilan ajralib turadi. Ona tili mashg‘ulotlarida bunday matnlardan juda ko‘p foydalanishga to‘g‘ri keladi. «Bizning oila», «Yoz kunlarining birida», «Rahim kasal bo‘lib qoldi», «Mening do‘stim» kabilar.

Bayon usulining uchinchi turi muhokamadir. Muhokama matnining o‘ziga xos xususiyati shundaki, so‘zlovchi bayon qilinayotgan voqea-hodisaga o‘z munosabatini bildiradi. O‘z fikrini isbotlash uchun dalillar izlaydi va uni asoslashga intiladi, u ma'lum bir fikrni rad etadi va bu hakda o‘z hukmini chiqaradi.

Muhokama tarzidagi matnlar yaxshilik va yomonlik, mehnatsevarlik va ishyoqmaslik, halollik va tekinxo‘rlik, to‘g‘rilik va egrilik, yaxshi so‘z va yomon so‘z, do‘stlik va dushmanlik, botirlik va qo‘rqoqlik, odob va odobsizlik kabi mavzularda bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, xalq maqollarini muhokama matnining mavzusi qilib tanlash maqsadga muvofiqdir. Masalan, «Betga aytganning zahri yo‘q», «Dili to‘g‘rining yo‘li to‘g‘ri», «Sayoq yurgan tayoq yer».

Esda tutung:

Matnni kengaytirish quyidagi yo‘l va vositalar bilan amalga oshiriladi:

- matnning bosh fikri, g‘oyasini shakllantiruvchi tayanch so‘z yoki gap, ifodani aniqlash va shunga bog‘liq holda o‘z mustaqil, ijodiy fikrini ifodalovchi gap, ifoda qo‘shish;

- matn mazmunini maqol, matal, hikmatlar bilan boyitish, dalillar bilan asoslash;

- gapni uyushiq bo‘laklar, kiritmalar, ajratilgan bo‘laklar hisobiga kengaytirish;

- so‘z va birikmalarni ma'nodoshlari - tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;

- sodda gapni qo‘shma gapga, qo‘shma gapni alohida sodda gaplarga ajratish;

- asosiy fikrni ifodalovchi gapga qo‘shimcha fikr, izoh bildiruvchi sintaktik parallel gaplarni mantiqiy izchillikda bog‘lab kiritish;

- matnning kirish, xulosa qismlarini o‘z qarashlari, mulohazalari, ilovalari bilan to‘ldirish.

Mа’lum bir shахs tоmоnidаn аyrim vоqеа-hоdisа, ko‘rinish, nаrsа-buyumning izchil tаsviri vа tаvsifi uchun tuzilgаn gаplаr sirаsi mаtndir.

Muаllif mаtnni ko‘chirgаndа birоr so‘z yoki bo‘lаk tushirib qоldirilsа, u ko‘chirmаdа ko‘p nuqtа bilаn аlmаshtirilаdi, аksinchа, birоr so‘z yoki gаp qo‘shilsа, u qаvs ichidа bеrilаdi.

Mavzu bo‘yicha savollar:

1. 
   Maqol janriga ta’rif bering?
   
2. 
   Matn deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Matn ko’rinishlari haqida nimalar bilasiz?
   

Adabiyot:

1. 
   Karimov I.А. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. - Tоshkеnt: Mа’nаviyat, 2008. – 176
   
2. 
   Yuldasheva Sh.Kabulova D. Sobirova M. O‘zbek till (o‘quv qo‘llanma). Nukus: Bilim, 2013. 156 b.
   

Mustaqil ish topshiriqlari:

1. 
   O’zbek xalq maqollari ishtirokida matn tuzish