R. H. Davlatova, K. Abdurahmonova “O`zbek tili” fanidan amaliy mashg`ulot uchun ishlanmalar navoiy-2020

2-topshiriq. “Men o‘zbek tilini o‘rganyapman” mavzusida dialog tuzish va inssenerovka qilish?

3-tоpshiriq.Аbdullа Оripоvning “Оnа tilim” shе’rini o‘qingvа tаhlil qiling

Ming yildirki, bulbul kаlоmi,

O‘zgаrmаydi – yaхlit hаmishа.

Lеkin sho‘rlik to‘tining hоli,

O‘zgаlаrgа tаqlid hаmishа.
Оnа tilim, sеn bоrsаn shаksiz,

Bulbul kuyin shе’rgа sоlаmаn.

Sеn yo‘qоlgаn kuning, shubhаsiz,

Mеn hаm to‘ti bo‘lib qоlаmаn.

Shе’rdаgi bulbulvа to‘ti so‘zlаrini izоhlаng

Yodda saqlang:

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida oltita unli tovush bor. Ular quyidagi harflar bilan yoziladi: a, o, u, o‘, i, e. Unlilar bo‘g‘in hosil qiluvchi vosita hisoblanadi.

Unlilar talaffuzi

o‘v	uv	av	ov	iv	ev
o‘z	uz	az	oz	iz	ez
o‘y	uy	ay	oy	iy	ey
o‘l	ul	al	ol	il	el
o‘n	un	an	on	in	en
o‘p	up	ap	op	ip	ep
o‘r	ur	ar	or	ir	er
o‘s	us	as	os	is	es
o‘t	ut	at	ot	it	et
o‘x	ux	ax	ox	ix	ex
o‘ch	uch	ach	och	ich	ech
o‘sh	ush	ash	osh	ish	esh
o‘q	uq	aq	oq	iq	eq
o‘h	uh	ah	oh	ih	eh

Kirill yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi (1940-yil)

Aa a	Bb bi	Vv vi	Gg gi	Dd di	Ee ye	Yoyo yo
Jj ji	Zz zi	Ii i	Yy yi	Kk ki	Ll li	Mm mi
Nn ni	Oo o	Pp pi	Rr ri	Ss si	Tt ti	Uu u
Ff fi	Xx xi	Ss se	Chch chi	Shsh shi	‘ ayirish belgisi	yumshatish belgisi
Ee e	Yuyu yu	Yaya ya	O‘o‘ o‘	Qq qi	G‘g‘ g‘i	Hh hi

Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi (1995-yilda o‘zgartirish kiritilgani)

Bosma	Yozma	Harf nomi	Kirillcha harflar	Bosma	Yozma	Harf nomi	Kirill cha harflar
Aa	Aa	a	A	Qq	Qq	qe	Q
Bb	Bb	be	B	Rr	Rr	er	P
Dd	Dd	de	D	Ss	Ss	es	C
Ee	Ee	e	E	Tt	Tt	te	T
Ff	Ff	ef	F	Uu	Uu	u	U
Gg	Gg	ge	G	Vv	Vv	ve	V
Hh	Hh	he	H	Xx	Xx	xe	X
Ii	Ii	i	I	Yy	Yy	ye	Y
Jj	j	je	J	Zz	Zz	ze	Z
Kk	Kk	ke	K	O‘ o‘	O‘ o‘	o‘	O‘
Ll	Ll	el	L	G‘ g‘	G‘ g‘	g‘ e	G‘
Mm	Mm	em	M	Sh sh	Sh sh	she	Sh
Nn	Nn	en	N	Ch ch	Ch ch	che	Ch
Oo	Oo	o	O	Ng ng	Ng ng	nge	NG
Pp	Pp	pe	P

4-topshiriq. Nuqtalar o‘rniga kerakli unlilarni qo‘yib yozing, talaffuziga e’tibor bering va ko‘chirib yozing.

1. 
   Bug..ngi ishni ....rtagaq..ymа (Mаqоl). 2. Bog‘..mizdа оlmа, o‘r...k, оlmа, g...gоsvа bоshqа turlimеvаlаrbоr. 3. B...zbuyangio‘q..vyiligа kitob, dаftаrvа ruchkalarnitayyorlabq..o‘ydik. 4. O‘zbekistondabulbul, ch..mchuq, q..rg‘а, m...sichа singariq..shlarjudako‘p. 5. K..tоb – b..limmanbai.
   

  5-topshiriq. Quyidagi so‘zlarni оvоz chiqarib to‘g‘ri o‘qing:

Хаt Pахtа Tахtа Хаbаr хаyr

Bаlаnd Аnа Pаnа Tаntаnа bаrg

Bayram Qalam Хаlq Qаnd аql

G‘аrb G‘аllа G‘аlаbа G‘o‘zа G‘аyrat

Bilib oling:

Yangi qoidalarda hodisa ma'lum asoslar bilan guruhlab qoidalashtirildi. Ushbu punktning «a» va «b» bandlari o‘ta aniq tuzildi: so‘z oxiri k tovushiga tugasa, qo‘shimchalarning k undoshi bilan boshlanadigan ko‘rinishi qo‘shiladi, so‘z oxiri d undoshi bilan tugasa, qo‘shimchaning d undoshi bilan boshlanadigan ko‘ri­nishi qo‘shiladi: bukkan, chiqqan kabi.

Ushbu paragrafning «v» bandi «kolgan barcha hollarda» deb berildi, hodisalarning o‘zi izohlanmadi. Ko‘rinadiki, k, q tovushiga tugaydigan so‘zlar boshqa barcha tovushlar bilan tugaydigan so‘zlarga zid qo‘yildi: k tovushiga q tovushi, d tovushiga d tovushi; kolgan barcha tovushlarga g tovushi (so‘z qaysi tovushga to‘g‘ashidan va qo‘shimchaning boshida k yoki d aytilishidan kat'iy nazar).

«Qolgan barcha hollar» ichida avvalo unliga va jarangli undoshga (g va g‘ undoshlaridan tashqari) to‘g‘aydigan so‘zlar ajratib olinishi kerak: bunday so‘zlarga g undoshi bilan boshlanadigan qo‘shimcha qo‘shiladi va bunda tovush o‘zgarishi yuz bermaydi: ko‘chaga, qaragin, qo‘yga, bergin kabi.

Jarangsiz undosh bilan to‘g‘aydigan so‘zga g tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimcha qo‘shilganda bunday qo‘shimcha boshidagi g undoshi jarangsizlashadi va shunday aytiladi, lekin g yoziladi. Demak, bu yerda aytish bilan yozish farq qiladi, imlo qoidasiga ehtiyoj bor: boshka, bitkan aytiladi, lekin boshga, bitgan yoziladi.

Hozirgi qoidalarda tavsiya etilayotgan yangilik g, g‘ undoshi bilan to‘g‘aydigan so‘zlarga taallukli: g Q g q gg; g‘ Q g q g‘g yozish qoidalashtirildi: bargga, cho‘g‘ga kabi. Demak, tovush o‘zgarishi ikki tomonda - ham so‘zning oxirida, ham qo‘shimchaning boshida - sodir bo‘lsa, talaffuzi asosida emas, balki asli qaysi tovush ekani asosida yoziladi.

Qisqartma qismlarini, shuningdek unga qo‘shiladigan qo‘shimchalarni qo‘shib yozish ta'kidlandi: O‘zMUning kabi. Yonma-yon kelgan ikki qisqartmani ajratib yozish lozimligi ham ko‘rsatildi: OzRFA kabi.

Joriy etilgan imlo qoidalarda qo‘shma so‘z nimani va qanday belgisiga ko‘ra anglatishi asosga olindi, shunga binoan paragraflab tasvirlandi.

41 - paragrafda predmetni va uning belgisini qiyoslash, o‘xshatish yo‘li bilan bildiradigan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlarni qo‘shib yozish qoidalashtirildi: karnaygul kabi.

42 - paragrafda predmetni rangi, mazasi kabi belgisi asosida bildiruvchi qo‘shma otlar ta'kidlandi: olaqarg‘a, achchiqtosh kabi.

43 - paragrafda predmetning nimaga mo‘ljallanganligini bildiradigan qo‘shma otlar uchun qoida berildi: qiymataxta, ko‘zoynak kabi.

44 - paragrafda joyga nisbat bildiruvchi qo‘shma otlar keltirildi: tog‘olcha, qashqargul kabi.

Imlo qoidalaridagi 50 - paragrafda ham yangi qoida berildi: bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzi­da (cho‘zib) aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ifodalanadi: yo‘o‘q, nimaa kabi.

Mavzu bo‘yicha savollar:

1. Mumtоz аdаbiyotimizqаysiyozuvdа bitilgаn?

2.1929 vа 1940-yillаrdа qаndаyyozuvlаrjоriyqilingаnedi?

4. Yangi аlifbоgа qаchоndаn o‘tilа bоshlаndi?

5. Joriy imlo qoidalarining o‘ziga xos jihatlari haqida nimalar bilasiz?

6. Chiziqcha bilan yozish qidalarini misollar asosida tushuntirib bering?

Adabiyot:

1. 
   Normatova S, Abdurahmonova M. О zbek tili (darslik). - Toshkent: JI DU 2014,- 192- b.
   

Mustaqil ish topshiriqlari:

1. 
   “Alisher Navoiy – o‘zbek adabiy tilining asoschisi” mavzusida referat tayyorlash
   
2. 
   “O‘zbek tili asoschisi” matnini tayyorlash