Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги


АУДИТНИНГ МОХИЯТИ ВА МАЗМУНИ. АУДИТ ВА



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

АУДИТНИНГ МОХИЯТИ ВА МАЗМУНИ. АУДИТ ВА
АУДИТОРЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, ТИПЛАРИ
Аудитнинг мохияти ва мазмунн.
Аудитнинг турлари ва типлари.
Аудиторлар тугрисида тавсифнома, уларнинг турла­
ри ва типлари.
«Аудит» сузи лотин тилидан олинган булиб, узбек 
тилига таржима к,илинадиган булса, «Эшитамай» деган
www.ziyouz.com kutubxonasi


маънони билдиради. Юкррида аудиторлик фаолияти, ауди­
тор, аудиторлик текшируви, умуман, унинг тарихий зару- 
рият сифаткаа келиб чикиши тугрисида билиб олдик. 
Шуни алохида кдйд кдпиш лозимки, ижтимоий \аётда 
«аудит» фалсафий, ик^исодий тушунча (категория) шак- 
лида булиб, у бугунги куш а алохида олинган фан даража- 
сига кутарилганлигини эътироф этиш лозим булади.
Аудит — алохида тушунча, ёки ф ан сифатида крбул 
кдлиниб, унинг мохияти ва мазмуни бор. Аудитнинг 
мохияти — бозор ик^исодиёти ш ароитида унинг объек­
тив икд'исодий тарак,к,иёт крнунлари, категориялари, 
халцаро \амжамиятда тан олинган хамда айрим олин­
ган бир конкрет мамлакатда амал килаётган меъёрий 
Хужжатларнинг талабларига мос текш ирув объектида 
унинг барча фаолиятлари ракдмлар ёрдамида ифода- 
ланган, махсус тизим асосида кднчалик амал кдяини- 
ш ини текш ириш асосида хулоса ва таклиф лар бериш- 
дан иборатдир. Аудит тушунчасини умумий деб, сиё- 
сий демократик ва ик^исодий ривож ланиш , ёки тар- 
мокдар, хужалик субъектларининг а \в о л и , ривожла- 
ниши тугрисида хам фикрлаш асосида фойдаланиш 
мумкин.
Аудитор—жисмоний шахе. У бухгалтерия ва унга 
боглик, фанлар тармок, технология сохасидаги малака- 
ли мутахасис булиб, мустакдл ф икрлаш , текширув юза- 
сидан объектив хулоса \амда бозор икл'исодиёти шаро­
итида баркдрор ривожланишга таклиф лар бера олади- 
ган, уз манфаатини жамият манф аатидан юкрри куй- 
майдиган ходим тушунилиши максадга мувофи^дир. 
Профессор Ю. М. Иткин аудиторларни «корхоналар вра­
чи» деб бахолайди. Ушбу фикрда ж он бор, чунки бозор 
икгисодиёти шароитида корхоналар рак;обатлар кура- 
шида «касалланади, инкэдюзга учрайди». Ана шу вакт- 
да уларнинг баркдрор ривожланиши учун аудит хизма- 
тига эхтиёж сезилади.
Аудиторлик фаолияти — аудитор касб к,онуний ста- 
тусга эга булган жисмоний ёки ю ридик шахенинг ауди­
торлик текшируви утказилиши хамда консальтанг мас- 
лахат беришга крратилган тадбиркорлик хэракатидир. 
Аудиторлик фаолиятида аудит текш ирув ёки аудит кон­
сальтанг тушунчалари хам фойда булади. Булар хэкдда 
дарслик иловаларида курсатилади. А ммо, шуни алохи- 
да крйд кдпиш лозимки, консальтанг хизмати аудитор 
иштирокисиз ёки аудитор иш тирокида булиши лозим.
Аудиторлик фаолияти иш тирок этувчилар муноса-
www.ziyouz.com kutubxonasi


батлари жихатидан урганиладиган булса: 1. Иккала 
юридик ш ахе, яъни аудиторлик текшируви ёки кон- 
сальтанг хизматига буюртмачи, бош ка томондан эса 
уни ш артном а асосида маълум хизмат хаки \исобига 
бажарувчи корхоналар уртасидаги; 2. Аудитор билан 
аудиторлик фирмаси уртасидаги узаро ицтисодий му- 
носабатлардан ташкил топади. Бунда аудитор текш и­
руви ва консальтанг хизмат курсатишда юридик шахе 
аудиторлик ф ирма вакили сифатида текширилаётган 
объектда иш тутади. Агарда аудиторлик фаолиятида 
иштирок этаётган юридик ва жисмоний шахслар нук,- 
таи назардан царалган б^лса, унда аудит текширув 
объекта ва субъекта тушунчаларини фарклаш лозим.
Аудитор текш ирув объектида тармок, ёки хужалик 
операциялари олиниш и мумкин. Аудиторлик текши- 
рувнинг субъектлари деганда шу объект доирасида ман- 
сабдор ёки хисобдор мутассади ходимлар ёки айрим 
ходим хам булиши мумкин.
А удит ф а н и га тегишли адабиётларга мурожаат 
килинганда ф анни урганувчилар куйидаги тушунчалар- 
га: аудитнинг турлари, аудитнинг типлари кабиларга 
дуч келадилар.
Албатга, савол тугалади: кдйси бир тушунча мазмун 
жихатдан катга: аудитнинг турлари тушунчасими ёки 
аудит тип тушунчасими? Тип тушунчаси тур тушунчаси 
доирасида тушунилса бизнингча т^три булади.
Аудит турларини аудит текш ириш лар уларнинг 
кулланилаётган услублари, аудит текширувининг та- 
рихий ривож ланиш белгиларига караб туркумлаш мум- 
кинлигини курсатиб утмокчимиз. Аудит текширувини 
амалга ош ирувчилар нук^аи-назаридан ички ва тащки 
аудитга б^линади. Корхона штат бирлигида руйхатида 
турувчи ходим томонидан аудит текшируви утказилишга 
ички аудит деб аталади. Ташки аудит эса, корхона хати 
ва ш артнома асосида бошка ю ридик шахе, яъни ауди­
торлик ф ирм аси ходими аудитор, ёки аудиторлар гу- 
рухи том онидан утказилади.
Аудит текширувлари тарихий босиб утган йулига 
караб учга, яъни: 1) тасдикловчи аудит; 2) система 
тизимига солинган аудит; 3) таваккалчилик, истик- 
болга ундовчи аудитларга булинади.
Бугун бозор иктисодиётига утиш нинг хозирги бос- 
кичда республикамизда тасдикдовчи аудит кенг кулла- 
нилмокда. Бунда мухим масала хужалик субъектлари- 
нинг Республикам из Молия вазирлиги тасдиклаган
www.ziyouz.com kutubxonasi


\исобот-ахборот маълумотларни тасдик^аш билан и ш - 
латилиб турипти.
Система тизимига солинган аудит эса, ж а\он ауди- 
торлар тажрибаси, аудит аъзолари (стандартлари) а с о - 
сида маълум тартиб, технологияга риоя цилиб те к ш и - 
риш утказишдир.
Таваккалчиликка асосланган, истик,болли аудит эс а
аудитор томонидан барча турдаги та\лиллар асосида 
Утказилиб корхонанинг бозор икгиосдиёти ш ароитида 
баркарор ривожланишига тегиш ли куп варианти хдётга 
тадбик кдпинганида 90% сам ара олишга ишонч б^лган 
таклифлар ва тавсиялар килиб утказиладиган аудитдир.
Аудит Утказиш манбалардан фойдаланишга караб
хдкикий ва \ужжатли аудит текширувига булиниш и 
мумкин. Махсус адабиётларда аудитнинг типлари \а к д д а
\а м катор фикрлар мавжуд. Жумладан: 1) операцион 
аудит; 2) мос келиш ёки мос келмаслик аудити; 3) 
молиявий аудит. Операцион аудит хужалик субъектида 
амалга оширилаётган хужалик операцияларнинг м е \-
нат унумдорлиги ва ишлаб чикариш нинг самарадорли- 
ги жихдтидан текшириш ва хулоса беришдир.
Мос келиш аудити — бу бухгалтерия \и со б и , иш
ю ритиш , технология, ахборотларда амал ки лаётган
конун* коида, стандарт, технологияларга таккослаган- 
да мос келиши жи\атидан урганиб чикишдир. Бу а с о - 
сан аудитнинг текширув максадидан келиб ч и кади. М ос 
келмаса хулоса ёзилмайди. М олиявий аудит — бу м о ­
лиявий \исоботларнинг ахборот маълумотлари \ак,ида 
хулоса ва таклифлар бериш дан иборат. Бу асосан м и - 
жоз, \окимиятлар, мулкдорларга кафолат бериши нук;- 
таи назаридан му\им кисобланади.
Аудитор т$трисидаги туш унча \акдд а олдинги м ав- 
зулардан маълум булганлиги сабабли аудиторларнинг 
турлари ва типлар х,ак,ила ф и к р юритишимиз м ум кин. 
Аудитнинг турлари *ам ташкой ва ички аудитор були - 
ши мумкин.
Аудитор малака касбига кдраб бухгалтер-аудитор, 
соликчи аудитор (солик; инспектори), молиячи, тех- 
нологик-мутахассис аудиторлар ва бошкд назорат орган- 
ларидаги хужалик субъектларининг турли со^аларини 
текширувчи мутахассислар булиш и мумкин. Янги т а \ -
рирдаги конунга мувофик, бухгалтер-аудиторлар р а \-
барлик килган аудиторлик текш ирув хулосасига, б о ш - 
ка касбдаги мутахассис аудитор, текширувнинг м ак - 
садига караб, ёрдамчи аудитор булиши курсатиб ку-
www.ziyouz.com kutubxonasi


йилган. Аудиторларнинг типлари деган тушуича хакида 
тухтайдиган булсак унда куйидагиларни тип деб ата- 
шимизга турри келади:

Бош аудиторлик хизматининг ходимлари, учёт 
ходимлари.
2. Солик ва соликсиз туловлар буйича инспекторла-
ри.
Корхоналарда аудит утказиш жараёнлари
Та\пилий жараёнлар аудитнинг мухим бир услубла- 
ридан булиб, кетм а-кет молиявий цадам ташлашни 
такозо килади. Бунда асосий иш молиявий ва молия­
вий булмаган муносбаатларни урганишдан бошланади. 
Та\лилий жараён куйидаги тартибда иш олиб бориш- 
ни такозо килади:
а) аудит текш ирувига тайёргарлик, эксперт курсат- 
кичлар та\яили;
б) максадни белгилаш;
в) текстни режалаштириш;
г) текстни утказиш ;
д) натижаларни та\л и л этиш ва хулоса.
Максадни белгилаш да асосий вазифа корхонадаги
бизнес-режаларнинг мавжудлиги ва улар билан тани- 
шишни амалга ош ириш билан боглик- Бизнес-режа- 
лашнинг реаллигини белгилашда асосий эътибор кор- 
хонанинг фаолият курсатиш цобилиятини белгилаш- 
дан бошланади. К орхонанинг фаолият курсатиш коби- 
лиятини белгилаш да аввало унинг молиявий тулов 
Кобилияти \исобга олинади. Шунингдек, корхонанинг 
узок муддатли капитали билан уз капиталининг нисба- 
ти кайси \олатда эканлиги урганилади. Шундан сУнг 
корхонанинг ф ойда нормаси та^лил килинади. Та\пи- 
лий жараёнларда молиявий \исоботларнинг тахминий 
э\тим ол хатосини топишга катга эътибор берилади. 
Э^тимоллик хатосини топишда «одатдан ташкари теб- 
раниш» терминидан кенг фойдаланилади. Аудиторлар 
тест элементларнинг сонини камайтириш \ам катта 
а^амиятга эга.
Т а\лилий ж араёнларда аудитор учун вакдни танлаш 
\а м му>;имдир. М аксадни аниклашда аввало умумий 
режа, кейин эса аник, режа белгиланади. Аник, режани 
белгилашда асосий эътибор тестларни режапашга кэра- 
тилади. У куйидаги учта вазифани уз ичига олади:
1. Мос келадиган аудит танлаш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. Вакг танлаш.
3. «Одатдан ташкдри тебраниш».
Бозор ик^исодиёти шароитида корхоналар фаолия- 
тининг функционал равишда мавжуд булиш ини та^- 
лил кдлиш аудиторлар учун жуда кагга а\ам и ятга эга. 
Чунки, корхонанинг жорий мажбуриятларни уз вацти- 
да амалга ош ириш ни молиявий жи^атдан таъминлаш и 
унинг радобатбардошлигини курсатувчи асосий омил- 
дир. Корхонанинг жорий давр мобайнидаги молиявий 
муста^камлигини билиш учун мавжуд хУжалик опера- 
циялар маблагларини, маблаглар манбаини курсатувчи 
умумий молиявий коэффициентларни \и соб л аш асо­
сий вазифалардан биридир. Куйидагилар миллий умум- 
лаштирувчи коэффициентлар х,исобланади: а) молия­
вий сарфларни д о п л а т ; б) к^ск^ муддатли кдозларни 
тугатиш коэф фициента; в) абсолют микдорда маблаг- 
ларни к;оплаш. Бу коэффициентлар жуда катта и^тисо- 
дий мазмунга эга булиб, корхонанинг балансидаги маъ- 
лумотлар олиб курсатилади:
1) КОПЛЭШ 
жорий активлар 
коэфф. 
— 
жорий мажбуриятлар
Жорий активлар баланснинг 2-к^см и булиб, жо­
рий даврдаги хужалик мавжуд маблагларининг униши 
лозим булган дебитор к,арзларни уз ичига олади. Ж о­
рий мажбуриятлар баланснинг пассив кисм и \исобла- 
нади ва у жорий туланиши лозим булган кредиторлик 
кдрзларни уз ичига олади
Пул маблаглари+ 
бозор к,ийматига эга 
К^мматба^о цогс>злар+
2) К .и ска м у д д а т л и
реал дебиторлар
кдрзларни тугатиш 
-----------------------------------
коэф фициента 
Жорий мажбуриятлар
3) Абсолют тугатиш 
Пул маблаглари+ цимматба^о
коэф фициента 
_
цогозлар
Жорий мажбуриятлар
Шундай килиб, корхоналарнинг бозор ик^исодиё- 
ти шароитидаги яш аш к,обилиятини урганиш ва те­
ги шли хулоса бериши учун, унинг м олиявий а^волини 
та\пил кдлиб бериш учун корхона ф аоли ятин и н г ауди­
торлар томонидан чукур урганилиши \а е т и й зарурият-
www.ziyouz.com kutubxonasi


га айланиб долди. Чунки бозорнинг объектив иктисо- 
дий крнунлари \аракат талабига кура вужудга келади. 
Д ем ак, рак,обат доимо корхона эгасининг аудиторлар 
хизматига му\гожлигини оширади.
К,иск,а муддатли туловларнинг коэф ф ициентини 
^исоблаш \а м му\им а^амиятга эга. Дебиторлик кэрз- 
ларни тугатишда корхонадаги мавжуд пуллар ва маб- 
л агларнинг айланма тезлигидан, кимматба^о цогозлар- 
дан ф ойдаланиш мумкин. К^ск«а муддатли кдрзларни 
ту гати 
Ш
коэффициенти куйидагича:
а) Д ебитор 
ЦДрЗЛарнинг 
ма\сулот сотиш \ажми
Уртача айланма 
= ----------------------------

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish