Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги


*орамолчнлвкда асосий пода молларини са^лаш



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet23/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

*орамолчнлвкда асосий пода молларини са^лаш
ншларининг механизашшланиш даражаси, унинг мехнат
унумдорлягн яа махсулот таннархига таъсвря т^трисила
Ишлар-
нинг
номи
Улчов
бир-
лиги
Жами
бажари-
ладиган
ишлар-
микдори
Механизм- 
пар ёрда ми- 
да бажа- 
риладиган 
ишлар
Уртача 
ишлайди- 
ган ходим 
\исобига 
махсулот 
ишлаб
Бир
центнер
махсулот-
нинг
таннархи
миц-
дори
фоиз
чи^эрила-
ди
режа
с.т.
1. Озукэни 
етказиб бериш
2. Сув билан 
таъминлаш
3. Сутсогиб 
олиш
4. Молхоналарни 
тозалаш ва 
\оказо
бош
бош
бош
.
Бухгалтер-тафтишчи 
Бош бухгалтер 
Чорва бухгалтери 
Зоотехник
И шлаб чикдриш булими бош лиш
К^шлок х^жалиги ва саноатнинг интеграцияси циш- 
лок хужалик ма^сулотларининг \ар хил исрофгарчили- 
гини йУкотиш ва ишнинг масъулиятини \исобга олиб, 
ме\нат ресурсларидан унумли фойдаланиш ма^садида 
тузилади. Барпо этилган саноат корхоналари фаолия- 

ти, корхона ихтисослашган к^шлок хужалик ишлаб 
чикдоиш билан уйрунлашуви нукгаи назаридан чуцур 
урганилади. Саноат корхоналари фаолияти тафтиш 
килинганда фондлар 
c h f h m h

фондларнинг кайтими 
жуда чукур режа ва базис даврига солиштирилиб ик^ги- 
содий анализлар асосида курилади.
Ишлаб чицариш жараёнида ишлаб чикдрилаетган 
ма^сулот бирлигига сарфланаётган хом ашё ёкилги 
электр энергияси \амда илмий асосланган нормаларга 
такдосланиб курилади. Аиник,са, саноат корхоналарида 
тайёр ма\сулот чи^ими, масалан, кайта ишлаш нати- 
жасида пахта толасининг чиклми текширилади. Биринчи 
сорт хом ашё пахтадан нормага асосан 95 фоиз бирин­
чи сорт пахта толаси, 5 фоизга иккинчи сорт тола 
чикишига й?л куйилиши мумкин, агарда иккинчи сорт 
тола 5 фоиздан ошиб кетса, бу хом ашё сортлашда ёки
www.ziyouz.com kutubxonasi


саноат ишлаб чик,ариш технологияси бузилганилиги- 
дан далолат беради.
Тафтиш натижасида ишлаб чикдриш ва товар м а\- 
сулотини етказиб бериш *амда саноат корхонасининг 
ишлаб чик,ариш кувватидан фойдаланиш иктисодий 
анализ кдлиниб, режа ва базис даврининг маълумот- 
ларига такдослаб хурилади. Натижа буйича ма\сулот 
таннархи, товар ма^сулотнинг бир сумига харажат, ни- 
х,оят ишлаб чикррилган ма\сулотларининг сотилиши 
ундан олинадиган молиявий натижалар, рентабеллик 
даражаси чукур урганилади.
Назоратчилар томонидан ёрдамчи ишлаб чицариш 
ва бошка хужапиклар фаолияти чуцур тафтиш килина- 
ди. Чунки ёрдамчи корхоналарнинг фаолияти асосий 
ишлаб чик,ариш жараёнининг самарадорлигига катга 
таъсир курсатади.
Ремонт устахонаси фаолиятида капитал ва жорий 
ремонтлар сони текширилгач, бу ремонтларнинг тан­
нархи давлат томонидан белгиланган ба\ога нисбатан 
урганилади. Шу каби устахона фаолиятида трактор ва 
кишлок хужалик машиналар техника кдровига риоя 
к,илиниши, уларга кетаётган харажатлар текширилади. 
Автотранспорт фаолияти тафтиш кдпинганда, хужа- 
ликдаги мавжуд машина ускуналар сони ишлаган ма­
шина кунларига такдосланади. Умумий босиб утилган 
йул билан, юк билан босилган йул солиштирилади, 
10 т/км таннархининг режа ва ^акиц^йси так^ослана- 
ди. Ташилган юк микдори билан мавжуд кувват буйича 
ташиладиган юклар солиштирилади.
Трактор парки буйича эса трактор кувватидан ф ой­
даланиш текширилади, аввал \ар бир шартли трактор- 
га бажарилган эталон гектар ва уларнинг таннархи тах,- 
лил килинади. Сунгра ёкилги ва мойлаш материалла- 
ридан тежамли фойдаланишнинг ах,воли, энг му^ими 
трактор паркининг к,шшок, хужалик ишларининг агро- 
техника муддатларида бажарилишига к,ушаётган х.исса- 
си чукур урганилади.
Ёрдамчи ишлаб чик^ришлар ва хизмат курсатувчи 
корхоналар фаолиятини тафтиш «Ёрдамчи ишлаб чи- 
к;ариш корхоналар харажати» ва «Хизмат килувчи иш ­
лаб чикрришлар ва хужаликлар» бош счётларининг маъ- 
лумотларидан манба сифатида фойдаланилади.
Умумишлаб чик,ариш ва давр харажатлари тафти- 
шида асосий эътибор йилдан-йилга бу чик^мларнинг 
камайиб бориш йуналишига царатилган булиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Тафтиш пайтида смета б^йича чик,имлар, хак^к^й чи- 
к^мларга такдосланади. Тафтиш бу харажатларни ка- 
майтириш юзасидан фойдаланилмаётган резервларни 
курсатиш, та^гсил кд/шш билан якунланади.
Корхонада ички хужалик хисоби низомига риоя 
кдпинишини текшириш
Хар бир кишлок, хужалик корхонасида ишлаб чи- 
кдриш булинмасининг иш фаолиятини ик^исодий жи- 
хатдан ба^олаш ва ички хужалик хисобини жорий 
кдлиш учун технологик карта \амда ички хужалик 
хисоби Низоми ишлаб чикдлади. Низомга мувофик, 
корхона маъмурияти билан ишлаб чи^ариш булин- 
маси уртасидаги ик,тисодий муносабатлар юридик 
жи^атдан тартибга солинади. Низомда ишлаб чик,а- 
риладиган ма\сулот микдори, уни ишлаб чикрриш за- 
рур харажатлар лимита белгиланади, олинаётган ма*- 
сулотлар к^ймати курсатилади. Агарда лимитда курса- 
тилган суммадан ортик, маблаг сарфласа, ушланади- 
ган сумма процент \исобида ёки тула ушланиши 
курсатилади.
Назоратчилар ички хужалик \исобини тафтиш цил- 
ганларида аввало технологик хаританинг ишлаб чица- 
риш булинмаси жой шароитига нисбатан т>три тузил- 
ганлигининг асосли эканлигини текширади. Шунинг- 
дек, ишлаб чик^риш булинмасининг технологик жара- 
ёнга ва харажатлар лимитига к,ай тартибда риоя кдгси- 
наётганлиги урганилади.
Текширишда жамоа, ижара пудратининг кенг жо­
рий килиниши, унинг иктисодий натижалари \ам 
к^здан кечирилади. Шундан кейин \ар бир ишлаб чи- 
крриш булинмасининг и^тисодий натижалари буйича, 
уларга к^шимча мех,нат х;ак
^1
.\исоблаш, уларнинг кор­
хона \акидаги к,онунида курсатилганидек, норматив 
далолатномаларга таккрсланиб текширилади. Ишлаб чи- 
‘крриш булинмаларининг ик,тисодий к$фсаткичлари ил- 
гор хужаликнинг умумий натижаларига такдосланиб, 
фойдаланилмаётган резервлар очиб ташланади.
Ишлаб чикрриш б^линмалари иш фаолиятини таф­
тиш килиш манбалари сифатида «Асосий ишлаб чикд- 
ришлар сарфи» бош счётида *ар бир экин ва ишлаб 
чикариш булинмаси учун очилган аналитик счётлари- 
нинг бошлангич учёт маълумотларидан, шунингдек, 
технологик харита курсаткичларидан фойдаланилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Натижалар тафтиш далолатномаснда ва текшириш маъ- 
лумотномасида умумлаштирилиб курсатилади. Зарур лол­
ларда айрим ишлаб чицариш булинмаларига оралик 
далоланомалари тузилади, бу далолатномаларининг кис- 
кдча мазмуни умумий тафтиш далолатномаснда курса- 
тилади.
МАХСУЛОТЛАРНИ, ХИЗМАТ ВА БАЖАРИЛГАН 
ИШЛАРНИ РЕАЛИЗАЦИЯ ^ИЛИШНИ АУДИТ 
ТЕКШИРУВИ
Махсулот сотишни текшириш тартиби ва иазоратчилар- 
нинг вазифалари
Давлат махсулот сотиш буюртмасининг бажарили- 
шини текшириш, сотишнинг молиявий натижасини 
ва товар махсулоти ишлаб чикдриш рентабеллигини 
ошириш резервларини топиш* ^ишлок, хужалик кор- 
хоналарининг четга бажарган иш ва хизматлари \амда 
махсулот сотилишини текшириш назорат ва тафтиш 
килишнинг асосий вазифаларидир.
Юхоридаги вазифаларни муваффак,иятли \ал этиш 
учун четга бажарилган иш ва хизматни, махсулот реа- 
лизациясининг асосли режалаштирилганини анивдаш 
керак. Кейин кишлок хужалик корхонасининг тайёр- 
лов ва бошк,а ташкилотлар билан тузган шартномала- 
рининг уз вакл'ида тузилганлиги ва тугрилиги текши- 
рилади. Сунгра тайёр махсулотни давлат буюртмасига 
сотиш, дехкон бозорида сотиш урганилади. Ма^сулот- 
лар сифати ва микдори, сотиш вак^гидаги йУхотиш- 
лар, бу ишнинг айбдорлари \амда сотилган махсулотга 
бахо ва тарифларни тугри кУллаш аник^анади. Текши­
риш якунида махсулот реализация килиш ва четга ба­
жарилган иш \амда хизматларнинг хисобот махсулот- 
лари бухгалтерия маълумотлари билан солиштирилади. 
Бунда ушбу босхичдаги барча операцияларни алохдца- 
ало\ида куриб чихиш зарур.
Махсулот сотиш шартиомаларининг асосли эканли- 
гини текшириш. Махсулотларни сотиш, четга ва хизмат 
курсатишни режалаштиришда аввало, кишлок хужа­
лик махсулотини сотиш буйича давлат бюртмасини ре- 
жалаштириш мухим роль уйнайди. Ш унинг учун мах­
сулот сотишни тафтиш килищда давлатга сотиладиган 
махсулотларни режалаштиришнинг асосли булишига
www.ziyouz.com kutubxonasi


эътибор бериш керак. Назоратчилар Утган даврларда 
ишлаб чикарилган дон, картошка, сабзавот, мева, тех­
ника хамда полиз экинлари сут, гушт, тухум, жун ва 
бошкд киш лок хужалик экинларининг товарбоплиги- 
ни ошириш резервларини топиш айникса, кайта иш- 
лашга юборилган, ахолига сотилган, молларга озица 
сифатида берилгзн ва бошца ички хужалик э\тиёжи 
у*гун фойдаланилган махсулотларнинг микдорига эъти­
бор беришлари керак.
Кейин усимликчилик ва чорвачиликнинг ишлаб чи- 
цариш режаларидан фойдаланиш, хар бир кишлок хужа­
лик махсулотларининг товар ресурсларини ва давлатга 
сотилганининг микдорини аниклайдилар.
Кишлок хужалик махсулотларининг бошка корхона 
ва ташкилотга сотиш режаси алохида текширилади. Чет- 
дан олинган ёки хужаликнинг узида тайёрланган сано- 
ат ма\сулотлари реализацияси хам алохида урганилади. 
Бу ерда хужаликда ишлаб чикдрилган саноат махсу- 
лотлари давлат ташкилотларига (тайёрлов, таъминот, 
савдо, саноат ва бошкдлар) олдиндан тузилган шарт- 
номлар асосида сотилиши керак. Назоратчилар ишлаб 
чикарилган ва сотилган махсулотларнинг микдорини 
ишлаб чикдриш режасида курсатилган маълумотлар бй- 
лан солиштиради, ишлаб чикарилган махсулотнинг со­
тилган микдорини йил охирида текширадилар. Агар 
саноат махсулотларининг дуконлар ва буфетларда, дех- 
кон бозорида сотиш шакли мавжуд булса, унинг кону- 
нийлиги Урганилади.
Маълумки, ХЭР бир хужалик йилининг маълум бир 
даврида бошца ташкилотларга ва ахолига юк автотранс- 
порти ёки ишчи хайвонларнинг хизматини сотади. Бун- 
дан ташкари бошца ташкилот ва хужаликларга ремонт- 
курилиш, монтаж, ортиш-тушириш ишларини хам ба- 
жариб беради. Бажарилган иш ва хизматлар, сотилган 
махсулотларнинг таннархи, сотиш бахоси ва молиявий 
натижаси билан бирга хар бир сотилган махсулот ва 
бажарилган иш реализацияси оркали хам текширилади.
Саноат ишлаб чикрриш махсуготларига сотиш ба- 
хоси иккала томоннинг келишуви билан кУйилади, ле­
ки н бунда махсулот бахоси чакана баходан ошиб кет- 
маслиги керак. Лозим булса махсулотни чицариш, со­
тиш ва режадаги рентабеллиги аникланиб, куйилган 
сотиш бахосининг хакикийлиги тугрисида хулоса чи- 
царади. Бу ерда шунга эътибор бериш керакки, мазкур 
операциялар хужаликка бошка хужаликлар хисобидан
www.ziyouz.com kutubxonasi


зарар хам фойда хам келтирмасин. Шунинг учун шарт- 
номаларда четга бажарилган иш хизматларнинг режа 
бахоси халк хужалигида к^лланиладиган харажатлар 
нормаси ва рентабелликка тУфи келиши керак. Х,озир- 
ги вакхда к^лчилик ^ш лок, хужалик махсулотлари- 
нинг уртача сотиш бахоси тармо^нинг уртача харажат- 
ларни д о п л ат билан бирга маълум даражада фойда 
олишни хам таъминлайди, шунинг учун барча цишлок; 
хужалик корхоналарининг нормал ишлаши учун ша- 
роит яратилган. Назоратчилар ишлаб чикдриш молия 
режадаги сотилишнинг молиявий натижалари уларнинг 
товар махсулоти микдорига, таркибига, таннархига бог- 
ли^лиги ва уртача сотиш бахоларини Урганиб чикдци- 
лар. Ишлаб чицаришнинг рентабеллигини оширишга 
ижобий таъсир кдлувчи резервларни аник,лаб, уларни 
хужалик фаолиятида кУллаш учун керакли таклифлар 
киритадилар.
Махсулот сотиш б^йича шартномаларга асосланган 
узаро иктисодий алокдпарни текшириш. К^шлок хужа­
лик корхоналарининг махсулот сотиш фаолиятини тар- 
тибга солиш тайёр махсулотни сотиш ва бошкд таш- 
килотларга хизмат курсатиш учун асосий хужжат кон- 
трактацияси шартнома хисобланади. Хужаликлар товар 
махсулотининг бир кдомини шартномасиз хам сотади- 
лар. Шунинг учун х^жаликларнинг махсулот сотиш ва 
четга бажарилган иш хзмда хизматлар режасини хужа­
лик шароитига асосли эканлиги, тузил ган шартнома- 
ларнинг конунийлиги ва туррилигини текшириш ке­
рак. Хозирги вацтда кишлок, хужалик махсулотларини 
давлатга сотиш учун тузиладиган шартномаларнинг янги 
шакллари мавжуд.
Назоратчилар шартноманинг борлиги ва тугри ту- 
зилганлигини, тайёрлов ташкилотлари билан тузилган 
шартномаси асосида махсулотнинг канчаси сотилиши, 
шартномаларнинг муддатларини, хар бир махсулот тури 
буйича сифати, ва^гинча етказиб бериш усулини, шу- 
нингдек хисоб-китоб шартларини ва шартнома бажа- 
р ил ганда цулланиладиган санкцияларни текширадилар. 
Агар тайёрлов ташкилоти шартнома тузишдан бош торт- 
са ёки хужалик режалаштирган махсулот мивдорини 
Кабул килмаса, х^жаликнинг бу тортишувини хал 
Килиш учун курган чораси урганилади. Агар \еч цандай 
чора курил маган булса, унда бу тортишув тафтиш вак,- 
тида хал килинади. Шартнома контрактациясидаги мах- 
сулотларни алохида шароитда етказиб беришда хисоб-
www.ziyouz.com kutubxonasi


китобларнинг асослиги ва цонунийлиги ало\ида Урга- 
нилади. Шартнома контрактация™ тузиш вактида инс- 
трукциялардан четга чикиш холлари аникданса, юкори 
ташкилотларга тузатиш учун Уз вактида хабар бери- 
лади.
Саноат махсулотларини сотиш буйича тузилган 
шаргномалар хам хдр томонлама текширилади. Бунда 
шартномалар \а р бир коида буйича ёки белгиланган 
шакл ва кУлда тузил ганлигига алохида а\амият бери- 
лади. Назоратчилар хар бир сотилган саноат махсулоти 
учун шартнома мавжудлигини ва унинг режада борли- 
гини текшириб курадилар. Текширищда шартнома цайси 
шаклда тузил га нлиги, унда хамма керакли булимлар 
мавжудлиги, томонларнинг *уку клари ва мажбурияти 
акс этгирилганлиги (томонларнинг тулик номи, ман- 
зили, шартнома предмети, сифат микдори, муддати, 
махсулот етказиш усули, хисоб-китоб шарти ва бош- 
калар), шартномада керакли имзо ва корхона мухри 
борлиги, кУйилган шартларга амал килиш муддати, 
шартномада курсатилган бахоларнинг тугрилиги, хисоб- 
китоб шарти хамда к^лланиладиган санкциялар тулик 
урганилади. Четга бажариладиган иш ва хизматлар учун 
тузилган шартнома хам худди шу тартибда текширила­
ди. Агар ишчи кучи ва моддий техника воситалари 
ишлатилса, уларни тулатиш тартиби хамда хисоб-ки- 
тоб усули ан ик курсатилади. Шартномада таърифлар, 
бахолар, расценка ва санкциялар кУллашнинг асосий- 
лигига эътибор берилади. Четга иш ва хизмат бажа- 
рйшнинг шартномасиз амал га оширил га нлиги аник- 
ланса, тафтиш вактида керакли шартномаларни тузиш 
учун чоралар курилиши керак.
Махсулот сотиш давлат буюртмаси ва шартномалар 
бажарнлишини текшнриш
Махсулот сотиш, четга иш ва хизмат килиш давлат 
буюртмаси ва шартномаларнинг бажарнлишини назо- 
рат килиш тизимида давлатга махсулот сотиш давлат 
буюртмасининг бажарилиши алохида урин тутади. Бун­
да назоратни тайёрлов ташкилотига юборилган бирин- 
чи партиядан бошлаб, йилнинг охирида тугатиш керак. 
Бундай вакгда дастлабки назорат хужаликнинг махсу- 
лотни тайёрлов пунктига жунатиш учун тайёрлигидан 
бошланади.
Н азоратчилар кишлок хужалик махсулотларини
www.ziyouz.com kutubxonasi


тайёрлов пунктига олиб бориш учун транспорт восита- 
ларининг созлиги ва тайёрлиги, \айдовчилар билан 
таъминланганлиги ва уларнинг иш режимига жиддий 
эътибор беришлари керак. Бунда товар-транспорт нак­
ладной, дон ва бошк.а ма\сулотлар \аракатининг ведо- 
.мост, йул ва \исоб варакдпари, моддий неъматлари- 
нинг \аракати -фрисидаги \исоботлар *амда бош ^а 
\ужжатлар текшириш билан бирга *аки*ий цазорат- 
нинг усулларидан \ам фойдаланиш мумкин. Жумла- 
дан, тайёрлов пунктига жунатилаётган \ар бир партия 
ма\сулотнинг микдорини ва сифатини т?ф и аник^аш 
учун назорат тафтиш \амда лаборатория анализидан 
фойдаланилади. Бундан ташкари хужалик маълумотла- 
ри билан тайёрлов ташкилотининг ма*сулотни кабул 
килиш туфисидаги маълумотлар солиштирилиб агар 
фарк; булса, зарур чоралар курилади.
Бундай текшириш ишларида № 11-журнал-ордер 
ва унга ёрдамчи ведомостлар (№ Па, 116, Ив, 11г) 
ёки «Сотиш* ва «Харидорлар ва буюртмачилар билан 
\исоб китоблар» бош счётлари учун ишлатиладиган 
машинофаммалар асосий манба ^исобланади. Шу б и ­
лан бирга сотилган ма\сулотнинг натура ва \исобга 
утган вазнини, унинг т^ла таннархи *амда сотиш ба- 
\оларининг *акицийлигини аник^аш учун товар транс­
порт накладнойлари автомобилларининг йул варакаси 
к;абул цилиш квитанциялари ва бошка дастлабки 
хуж-
жатлар текширилади. Бунда *ар бир сотилган м а\су- 
лотнинг турига кулланилган скидка ва кушимчаларга 
асосий эътибор каратилади. Хисобга утган вазнини 
аник,пашда ма\сулот сифатида караб скидка ёки кушим- 
ча микдор берилишининг *исоби текширилади.
Баъзан ма\сулотларни тайёрлов ташкилотларига со­
тиш вактида нотУфи \исобдан чик^ришлар булиб ту- 
ради. Шунинг учун назоратчилар ^ар бир сотилган м а\- 
сулотни \ам «Тайёр ма\сулотлар» ва «Бокувдаги ва усти- 
рувга куйилган моллар» счётидан .\амда «Сотиш* бош 
счётларининг маълумотларини бир-бирига солиштириб 
текширишлари керак. Агар фарк, аникланса, унинг са- 
баблари урганилади.
Агар назорат ёки тафтиш ма\сулотни сотиш вацти- 
да утказилса, бунда назорат тафтиш, кайта \исоблаш 
ва ма^сулот сифати аникданади. Сунг тайёрлов таш ки­
лотларига ма\сулот билан бирга жунатиладиган 
хуж-
жатлар ало^ида текширилади. Бундай вак^да бир партия- 
даги ^ужжатлар бир-бирига солиштириб курилади. М а-
www.ziyouz.com kutubxonasi


салан, хужаликнинг товар-транспорт накладнойи би- 
лан тайёрлов ташкилотининг кдбул квитанцияси караб 
чикдлади. Бунда кузбуямачилик фактлари аникданса, 
суд-тергов органларига тафтиш материаллари берила- 
ди. Давлатга сотилган махсулотнинг таннархи \амда со- 
тиш бахолари алохида текширилади, яъни махсулот- 
нинг тула таннархи ишлаб чикариш таннархи билан 
солиштирилади.
Купчилик холларда ишлаб чикариш харажатлари 
хамда сотиш вактнда бузилган ва етишмаган махсулот- 
лар киймати тула таннархга к^шиб юборилади. Бундай 
холлар аницданганда товар махсулотнинг хакикий тан- 
нархини хисоблаб сотишдан молиявий натижани аник,- 
лашда к^йиб юборилган суммаси алохида ведомостда 
жамлаб тафтишнинг умумий далолатномасига ёки тек- 
шириш маълумотномаларига к^шиб куйилади.
Назоратчилар сотилган махсулотнинг натура ва 
хисобга утган вазнини *амда сифат курсаткичларни 
аницпаб сотиш бахоларининг аник куйилганлигини, 
махсулот сотишда туш ган сумманинг тутрилигини тек- 
ширадилар. Кейин эса сотиш бахоларининг прейску- 
рантлари ва уларга кУйилган устама нархлар, норма­
тив хужжатлар хисоб-китобида кандай тартибга риоя 
килинаётганлиги текширилади. Текширишлар ва таф­
тиш материалларида тайёрлов ташкилотлари кишлок 
хужалик корхоналаридан кабул килинган пахта, дон, 
картошка ва бошка махсулотларнинг намлигини, иф- 
лослигини, зарарланганлигини ёки чорва молларининг 
семизлигини пасайтириб хамда бахо кушимчаларни но- 
тугри кУллаб кузбуямачиликка йул кУйишлари мумкин. 
Текшириш вактида бундай фактлар аникданса, алохи­
да ведомостда \а р бир махсулот ва хар бир тайёлов 
ташкилоти буйича туланмаган сумма ёзилади. Шу маъ- 
лумотлар асосида кейин олинмаган суммаларни кдй- 
тиб олиш учун даъво талабномаси тузилади. Давлатга 
сотилган махсулотнинг *акикий хисобга утган вазни- 
нинг тула таннархи, сотишдан туш ган пул даромадла- 
ри ва молиявий натижалар ишлаб чикариш молиявий 
режа курсаткичлари билан солиштириб курилди. Шу 
асосда сотилган махсулотнинг микдорига, структура- 
сига, тула таннархига, сотиш бахосига ва режанинг 
бажарилишига таъсир кдлувчи омиллар курсатилади. 
Айникса, давлатга махсулот сотишнинг сифат ва мик- 
дор курсаткичлари бажарилиши яхши текширилади. Бу- 
нинг учун ял пи ишлаб чикарилган махсулот микдори,
www.ziyouz.com kutubxonasi


унинг хужалик э\тиёжи учун ишлатилган цисми, бош- 
ка савдо тармок,лар орцали сотилиши, йигим-терим ва 
савдаш вак;тидаги етишмаслик ёки йухотишлар сабаби 
хак^к^й маълумотлар ор^али текширилади. К,ишло^ 
хужалик корхоналарининг ма^сулотини уз тармоги ва 
бошка тайёрлов ташкилоти булмаган корхоналарга со- 
тилганлигининг ха^и^ий микдори, сифати, таннархи 
ва сотиш ба^осини назорат 
1
^илиш керак. Бунинг учун 
«Сотиш* бош счёта буйича учёт регистрациялари .\амда 
инвентаризациясидан, лаборатория анализидан маълу­
мотлар олинади.
Тайёрлов ташкилоти булмаган ташкилотларда ма^- 
сулот сотилганда ба\о иккала томоннинг келишувига 
асосан ^уйилади. Бунда ба\о давлат сотиш ба^оларига 
я^ин булиши керак. Хужаликнинг уз ишчиларига ва 
умумий овк,атланиш корхонасига ма^сулот сотиш ре- 
жасининг бажарилишини назорат кдпиш, урнатилган 
норма ва лимитлар буйича ва уларни сотиш бадоси 
асосида олиб борилади. Бунда «Сотиш* бош счётидаги 
аналитик счётлар умумий овкдгланишга \амда ишчи- 
ларга сотилган махсулотнинг хак.ик.ий маълумотлари 
режа (норматив) курсаткичлари билан так^осланади 
Ма\сулотлар юкоридаги операциялар буйича сотиш ба- 
Хоси, давлат сотиш ба^оси ва хациций бухгалтерия 
маълумотларидаги бадоси билан солиштирилади.
Кишлоц хужалик ма^сулотларининг бозорга сотил­
ган 
1
д
1
смини текшириш учун ма\сулот миедори, бахо- 
нинг турри куйилганлиги \амда тушган пулнинг хазинага 
тулик даромад килиниши Урганилади. Бунда «Сотиш* 
бош счётининг маълумотлари, цишлок, хужалик ма^су- 
лотларини сотиш буйича \исобот, де\к,он бозори маъму- 
риятининг ма^сулот сотилгани учун ба\оси туррисидаги 
маълумоти, дехкон бозоридан «Хазина» бош счётига 
даромад килинган сумма \исобдор шахслардан суралиб, 
текширилади. Ушбу операцияларни жорий текшириш 
учун хисобланган суммаларни, сотилмай долган ма\су- 
лот микдорини инвентаризация кдлиш (тортиб куриш) 
методларидан кенг фойдаланилади.
Корхона ишчиларига иш ха^и \исобидан берилган 
ма^сулотлар иш \а^и туррисидаги Низом ва режа курсат­
кичлари билан солиштирилади. Бунда иш хэкини натура 
шаклида бериш ведомостининг турри расмийлаштирил- 
ганлиги, олувчиларнинг имзолари борлиги, жами сум- 
маларнинг турри \исобланганлиги текширилади.
Саноат-ма\сулотлари сотиш режаси \ам бирма-бир
www.ziyouz.com kutubxonasi


текширилади. Бунда махсулот сотиш шартномаси, иш- 
лаб чик^ариш, молия-режа бошлангич х,ужжатлари, «Со­
тиш» бош счётининг маълумотлари, режанинг бажари- 
лиш микдори, махсулот сифати, таннархи, сотиш бахо- 
си ва молиявий натижалар текширилади. Айникса, \ар 
бир саноат махсулотининг сотилган микдори, сифати 
ва сотиш бахоси бирма-бир урганилади. Бунинг учун 
махсулотни хисобот вактида жами ишлаб чицарилгани, 
унинг харакати ва «Асосий ишлаб чикдриш* бош счети 
билан «Темир махсулотлар», «Сотиш» бош счетлари- 
нинг маълумотлари бир-бирига солиштирилади. Шу- 
нингдек, хужалик маълумотлари билан махсулот сотио 
олган ташкилот маълумо’глари таккосланааи. Жорий тек- 
ширишда, сотилаётган бир партия мах,сулотларни назо- 
ратга тортиш, унинг сифатини аникдаш ишлари амалга 
оширилиб, махсулотни сотишда ишлатиладиган хисоо- 
китоб хужжатларининг тугри расмийлаштирилганлиги- 
га ахамият берилади.
Четга иш бажариш ва хнзмат курсатишни текшириш
Четга иш бажариш ва хизмат курсатиш ишларини 
текшириш учун назорат яхши йулга куйилган булиши 
керак. Текширишда «Сотиш» бош счётининг субсчети, 
«Ёрдамчи ва бошца ишлаб чикдриш ташкилотлар мах- 
сулотининг (иш ва хизматининг) сотиши» маълумот­
лари асосида иш ва хизматлари тариф \амда расцен- 
каларни ишлаб чик^риш, молия режаси билан еки оу 
ишларнинг прейскурантлари билан солиштирилади.
Текшириш вак^ида шуни хам хисобга олиш керак- 
ки урнатилган тариф ва расценкалар асосида тайер- 
лов ташкилоти цайтарадиган махсулотларнинг етказиб 
бериш харажати хам шунга киради. Бундай вакгда юк 
оборотининг микдори тайёрлов ташкилоти хак тулаш 
учун кабул калган ва бажарилган ишлар, УлаРра хак 
тулашнинг туррилиги хамда тулаган суммасининг хужа­
лик счётига келиб тушиши хам текширилади. Бошца 
иш ва хизматлар учун белгиланган режанинг бажариш 
фоизи, миздорининг хакикатга якинлиги, тушган ту- 
шумлар ва уларни хазинага ёки Хис°б-китоб счетига 
тУлик ва уз вакгида даромадга олиш урганилади. Четга 
бажарилган иш ва хизматлар хакикий микдорининг 
асосий хужалик фаолиятига таъсири хам урганилади.
Кейинги йилларда ишчиларнинг кишлок хужалик 
махсулотларини жамоа хужаликлари оркали сотиш ом-
www.ziyouz.com kutubxonasi


малашиб бормокда. Чунки бу ме\нат ресурсларидан тулиц 
фойдаланишни тартибга солади. Бу операцияларни на- 
зорат килиш вакгида ма\сулотларни сотиш ва даромадга 
олиш тартибига эътибор берилиб «Тайёр ма^сулотлар* 
«Устиришдаги ёш ва бокувдаги моллар* \амда «Сотиш* 
бош счётининг керакли учёт ёзувлари текширилади. 
Бунда ишчилардан кабул кдлган ва тайёрлов ташкилот- 
ларига сотилган ма\сулот микдорининг аник^иги, со­
тиш ба\осининг тугрилиги ва \исоб-китоб ишларининг 
Уз вак,тида амалга оширилганлиги текширилади. Айник- 
са, корхонанинг аудиторлик текшируви жараёнида аудит- 
лар оператив ишчи курсаткичларини билиши ва \исоб- 
лаб, улардан хулоса ёзишда фойдаланиш керак.
Назорат ва тафтиш натижалари тафтиш умумий да- 
лолатномасининг тегишли булимларнда курсатилади. Шу 
билан бу масала буйича тафтиш ишлари тугалланади.
КОРХОНАЛАРНИНГ МОЛИЯ НАТИЖАЛАРИНИ,
ЖАМРАРМАЛАР \АМДА РЕЗЕРВЛАРНИ АУДИТ 
ТЕКШИРИШ
Текшириш тартиби хамда назоратчиларнинг вазнфалари
Кишлок хужалик корхоналари тула хужалик хисоби 
шароитида узларининг ишлаб чицариш молия фаолия- 
тини нормал равишда амалга ошириш учун маълум 
даражада Уз мабламарига эга булишлари керак. Корхо- 
нада ик^исодий фондларнинг ташкил булиши ва у маб- 
лаглардан унумли фойдаланишни назорат килиш зарур 
булади. Назоратчилар корхона ижтимоий ишлаб чица- 
риш самарадорлигини ошириш борасида биринчи гал- 
да фондлар ва резервларнинг ташкил килинишининг 
конунийлиги ва ик^исодий максадли булишини тек- 
ширадилар. Корхонада фойда олиш нинг ишлаб чи^а- 
риш турлари буйича ва йуналишлари/а кдраб вужудга 
келиш омиллари чу^ур анализ цилинади, фойданинг 
таксим килиниши, агарда айрим тармоцдардан — за- 
рар олинган булса, унинг сабаблари Урганилади. Шун- 
дан сунг фойданинг таксимланиши натижасида жамоа 
хужаликларида фойдалардаги, Устав фондидаги узга- 
ришларнинг донунийлиги, тугри расмийлаштирилиши 
текширилади. Шунингдек, амортизация, ицтисодий раг- 
батлантириш, махсус фондларнинг ташкил килини­
ши, уларга тааллу^ли операцияларнинг конуний рас­
мийлаштирилиши, фонд маблагларидан унумли фой-
www.ziyouz.com kutubxonasi


даланиш Урганиб чикдлади. Бунда \а р бир фонд буйи- 
ча алохдда-ало\ида текшириш утказилади. Корхонада 
аудиторлик текширувини утказиш жараёнида баланс- 
даги фойдани та\лил кдпиш му*им вазифадир.
Балш сджн фойдавныг т*\лнлм
Курсаткичлар- 
нинг номлари
Базис
\исобот
даври
Хисобот
даври
Чстланиш
сумма
фоиз
1. Ма^сулот сотишдан 
даромад
2. Сотилган ма*сулот- 
ларни иш лаб чица- 
риш харажатлари
3. Сотишдан фойда
4. Бошка реализация- 
лардак фойда
5. Р е а л и за и и я д а н , 
бошца операциялар- 
дан даромадлар
Шу жумладан, кроима 
корхоналарда кдгна- 
шишдан
6
. Реализаииядан бош- 
К£ операциялар буйи- 
ча чиким ва зарарлар
7. Балансдаги фойда
Ушбу жадвал килиниб, хулосага кушилади. Текши- 
риш якунида корхоналарда келгуси давр сарфлари учун 
захиралар ташкил кдлиниши, давлат бюджетидан оли- 
надиган маблашардан самарали фойдаланиш ва тек- 
ширилаётган корхонанинг ижтимоий ишлаб чик,ариш 
самарадорлигини ошириш юзасидан теги шли хулоса- 
лар берилади.
Корхонанинг молиявий натижаларинн текшириш
Корхоналарнинг ишлаб чицариш, хужалик-молия- 
вий фаолиятининг охирги натижаси улар томонидан 
олинадиган молиявий натижа \исобланган фойда ёки 
зарарда аник, курсатилади.
Корхонада фойда олиш учун ма\сулотларнинг бир 
неча тур вариантлари урганилиб чицилади. Ишлаб чи- 
царилган ма\сулотларнинг сотиш режалари, олдинги
www.ziyouz.com kutubxonasi


йилларда сотилиш динамикаси урганилади, белгилан- 
ган режанинг реаллиги аник^анади. Шунингдек, фой- 
да таксимланишида корхонага зарур жамгарма, унинг 
социал-ик,тисодий ривожланиши \исобга олиниши 
эътиборга олинган холда текшир'илади. Шундан сунг 
назоратчилар томонидан фойданинг камайишига таъ- 
сир курсатувчи омиллар хисобланган унумсиз харажат- 
лар, жарима, пеня, \ар хил йук;отишлар чук,ур та\лил 
Килинади. Фойдани купайтириш учун ба\о механизми- 
дан мак,садга мувофик фойдаланиш: масалан, эртаги 
ма^сулот етказиш юк,ори семизликдаги молларни со- 
тиш, ма\сулотлар бир к,исмини келишилган ба\оларда 
сотиш кабилардан фойдани режалаштириш масаласи 
урганилади. Фойданинг ташкил булиши ва та^симла- 
нишини тафтиш килишда манба сифатида «Фонда ва 
зарарлар» бош счёти юргизиладиган 15-журнал-ордер 
ва машинаграмма, «Сотиш» бош счёти, 11-журнал- 
ордер маълумотларидан фойдаланилади. Назоратчилар 
фойдани тафтиш килишда давлат бюджетига ажратма- 
ларни урганиб чицааи.
Назоратчилар молиявий натижаларнн тафтиш кдпиш- 
да корхонада ижтимоий ишлаб чи^ариш самарадорли- 
гини оширишни чукур урганишлари лозим. Бунинг учун 
корхона буйича тула таннархга ва фондларга нисбатан 
молиявий а^волидан бирини тулов кобилиятига бомаш
масаласи туради. Корхонанинг тулов к,обилияти куйида- 
ги форма асосида аникланиши мумкин:
Са+Гп+Дз+Оа+Уп 
Кпс = ----------------------,
Зп+Кз+Ун
бунда: 
— тулаш кобилияти буйича коэффициент;
Сд — корхона счёт ва хазинасида мавжуд маблаглар- 
нинг жами;
г 
— сотиш учун тайёр ма^сулот к,иймати ва харидор- 
ларга жунатилган товарлар цийматининг жами;
0 „ — айланма маблагларнинг меъёридан ортиц суммаси; 
Уп — капитал сарфларга маблагларнинг ортицча утка- 
зилиши;
3„ — корхонанинг ходимларга, ишчи ва хизматчиларга 
иш ха»у
1
буйича кредитор царзлар суммаси;
К, — асосий фаолият буйича кредиторлик ^рзлари , 
ссудаларнинг жами суммаси;
Ун ~ асосий фондларга утказилмай колган айланма 
маблаглар суммаси.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Корхона ижтимоий ишлаб чикдришнинг самара- 
дорлигини аник^ашда купгина икгисодчилар томони- 
дан гуру* иктисодий курсаткичлари тавсия килинади. 
Икгисодий илмий-текшириш натижаларига кура пул 
бирлигида самарадорлик коэффициентини аникдаш ва 
бу бошкд тавсия кдпинаётган курсаткичлардан аник,- 
рок натижалар булаётганлигини курсатади. Уни аник,- 
лаш тартиби ва коэффициенти куйидагича:
Кэ = Рк х Кпс, 
бунда: К — самарадорлик коэффициенти; Рк — рента- 
беллик коэффициенти, олинган фойданинг тула тан- 
нархга нисбатан \исобланиши; Кпс — корхонанинг 
тулов кобилияти коэффициенти.
Мазкур формула универсал ва корхона баланси би- 
лан баробар умр куради. У бугунги бозор икгисодиёти 
шароитида авансланган капиталлар мутаносиблиги аник 
кУрсатилиши та\лил билан кимматлидир.
Бундай йул билан икгисодий самарадорликни аник,- 
лаш, биринчидан, корхона \исоб-китоб ва ицтисодий 
ходимларини хужалик а\воли билан яхширок, танишиш 
имконини берса, иккинчидан, самарадорликни аник- 
рок курсатади. Жамоа хужалигида ялпи ва соф фойда 
даромаднинг таксимланиши учун умумий йигалиш к^ро- 
ри ва фондларга булган э^гиёжлар \исобга олинган 
\олда текширилади. Хужаликлараро корхоналарда эса 
фойданинг таксимланиши цатнашувчи пайти хужалик 
вакилларининг йигилиш царори асосида амалга ошири- 
лади. Бунда биринчи навбатда давлат бюджети банк 
масалалари буйича \исоб-китоблар кдлингандан кейин 
кэрорга мувофик, фойданинг таксимланиши чукур та*- 
лил килинади. Унга боглик хужалик операцияларининг 
акс эттирилиши тафтиш килинади. Корхонанинг тулов 
Кобилияти буйича коэффициенти асосий фаолият буйича 
рентабеллик коэффициенти булинмаси 1 га тенг ва 
ундан ошик, булса, корхонада ривожланиш учун яхши 
шароит бор \исобланади \амда далолатномаларда аник 
курсатилади. Тулов кобилияти формуласида асосий ва 
айланма маблаглар мутаносиблиги ?оам куринади, бо- 
зорли иктисодиётда бу \ам му^имдир.
Устав (булинмас) фонди маблагларини текшириш
Асосий ва айланма маблагларнинг киймат бирли- 
гидаги манбаи жамоа хужаликларида булинмас фонд, 
корхоналарда Устав фонди \исобланади. Хамма корхо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


налар сингари, жамоа хужаликлар ва 6ошк,а кдш лок 
хужалик корхоналари шу маблашарга таяниб уз ишлаб 
чицариш муомала жараёнларини юритадилар. Устав 
(булинмас) фондини тафтиш кдлишда бу фонднинг 
купайиши ва камайишига б о т и к операциялар ало^и- 
да-ало\ида урганилади.
Устав (булинмас) фонди асосий мабларларининг 
купайиши буйича «Асосий воситалар»нинг кирим кдлиш 
операцияси текширилади, бунда сотиб олинган ва кури- 
лиш тугалланган объектлар буйича «Капитал сарфлар» 
бош счётнинг маълумотлари, «Асосий воситалар» бош 
счётидаги маълумотлар билан таккосланиб текширилади. 
Борди-ю, ишлатишда булган асосий воситалар хужалик- 
ка кирим кдлган булса, уларни к^бул кдлиш далодатно- 
ма маълумотлари, »Асосий воситаларнинг тугалланиши 
ва эскириши» маълумотлари билан солиштирилади. Сунгра 
асосий воситаларнинг хужаликдан чикишини курсатувчи 
хужалик операциялари буйича ^исоб-китоблар», »Ёрдам- 
чи ишлаб чицаришлар» счётларидаги маълумотлар эъти- 
борга оли над и. Асосий воситалар буйича эскириш ва 
амортизацияни ,\исоблаш \ам назардан четда колмаслиги 
лозим. Тафтишнинг охирида йиллик хисоботдаги фонд 
мабларларининг харакатини курсатувчи жадвал курсат- 
кичлари бухгалтерия регистрацияларнинг маълумотлари 
билан солиштирилиб далолатноманинг тегишли жойида 
курсатилади.
Амортизация (капитал куйилма) фондини текшириш.
Асосий воситаларнинг корхона ишлаб чикдришида ис- 
теъмол кдлиниши амортизация суммаси сифатида иш ­
лаб чикдрилаётган ма\сулотнинг таннархига кирити- 
лиши, шу асосида амортизация фондининг ташкил 
булиши, уларни тиклаш, реконструкция килиш, ян - 
гиларни сотиб олиш ва куриш учун асосий манба хдсоб- 
ланади. Амортизация фондининг ташкил к,илиниши 
икки йул билан вужудга келади. Амортизация фондини 
текширганда энг аввало, амортизация \исоблаш нор- 
маларнинг турри кУлланиши ва ойма-ой нормалар асо­
сида амортизация суммаларининг ишлаб чикарилаёт- 
ган ма\сулотлар таннархига киритилиши текширилади. 
Унда амортизация фондининг *ар иккала кисми тула 
тиклашга ва капитал таъмирлашга ажратилиш ало\ида 
урганилади. Бу масалани корхона маъмурияти куриб 
\ал к,ил ад и. Бундай амортизация \исоблаш ва хдсоб- 
ланган амортизация суммаларининг таксимланиш и 
буйича ведомостлар текширилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Амортизация фонди маблакларининг сарфланиши- 
ни текширганда уларни камайтиришга дойр хужалик 
операциялари, жумладан, асосий воситаларни эксплу- 
атацияда кабул килиш далолатномалари, таъмирлаш- 
дан сунг кдбул килиш далолатномалари, асосий пода- 
га ёш молларни кучириш далолатномалари, хосилга 
кирган к^п йиллик харажатларни эксплуатацияга кдбул 
кдаиш далолатномалари урганилади. Сотиб олинган асо­
сий воситаларни моддий жавобгар шахсларга бирки- 
тиш далолатномалари ва бош счёти маълумотлари би- 
лан хам солиштирилади.
Асосий воситаларнинг капитал ремонта «Ремонт 
ишлаб чицариш харажатлари» (факат капитал ремонт 
харажатига тааллукди), «Капитал сарфлар» бош счётла- 
ри буйича, бухгалтерия маълумотлари асосида чукур 
текширилади. Амортизация фонди билан бошк£ фонд- 
лар синчиклаб текширилади.
Амортизация фондини тафтиш кдлиш ва.текш и- 
риш бухгалтерия регистрлари (хужжатлар асосида акс 
эттирувчи жадвалнинг маълумотлари билан такдослаш 
натижасида килинган хулоса) оралик, далолатномаси- 
да ёки текшириш маълумотномаси курсатилиши билан 
тугалланади.
Резерв, ицтнсодий рагёатлантириш ва махсус 
фондларни текшириш
К,ишлок хужалик корхоналарида ик^исодий рарбат- 
лантириш махсус фондлар, корхона ижтимоий ишлаб 
чи^ариш самарадорлигини ва ишчи, хизматчи хамда 
ходимларнинг турмуш даражасини ошириш максадида 
фойдадан ажратилиб ташкил кдпинади. Бундай фонд- 
ларга кишлок, хужалик корхона ва бирлашмаларидаги 
ишлаб чикдришни ривожлантириш фонди, моддий раг- 
батлантириш фонди, хужаликнинг социал ривожлан­
тириш фонди, резерв фондлари ташкил килиниши 
мумкин булган ю^ори натижаларга эришгани учун аж- 
ратилган маблаЕпар киради.
Хужаликлараро корхоналарда фан, техника ва иш­
лаб чик,аришни ривожлантириш фонди, ходимларни 
моддий рагбатлантириш фонди, корхонани социал ри­
вожлантириш фонди резерв фондлар хисобланади. Жа- 
моа хужаликларда капитал кУйилмалар фонди, аъзо- 
ларни моддий рагбатлантириш фонди, жамоа хужали- 
гининг социал ривожлантириш фонди ва захира фон-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ди кабилар ташкил кдлинади. Бу фондларни ташкил 
К.ИЛИШ 
манбаи корхоналардаги даромад \исобланади. 
Хар бир фонднинг ташкил кшшниши ва унинг маб- 
лагларидан фойдаланиш Низомлари асос б^либ \и со б - 
ланади. Хар бир фондни тафтиш цилишда ёки текш и- 
ришда уларнинг *ар бири Низомдаги шартларга, маб- 
лагларни аж рати ш ва сарфлаш ^ужжатларидаги мик,- 
дорларни бир-бирига такдослаш асосида ^тказилади.
Корхоналарда бу фондларнинг ташкил к,илиш м ан- 
балари ва к«андай мак,садларга сарфлаш сметалари ту­
зил ад и, назоратчилар корхоналар ^укук^арининг кен- 
гайиши муносабати билан сметаларнинг илмий асосли 
эканлигини урганадилар. Шундан сунг уларнинг таш ­
кил цилиниши ва сарфланиши моддалари буйича со- 
лиштириб текширилади. Текширишда зарур шахслар- 
дан сураш ва тушунтириш хати олиш, инвентаризация 
утказиш усулларидан фойдаланилади. Бунда *ар бир 
фонд ало\ида-ало\ида тафтиш кдлиниб, охирида йил- 
лик \исоботлардаги маълумотлар регистрларда цайд 
кдпинган рацамлар билан такдосланади, хулосалар чи- 
кдрилади, \исоб-китобни яхшилаш буйича айрим так- 
лиф ва муло\азалар киритилади, натижа тафтиш да- 
лолатномасининг тегишли булимида ёки текш ириш
маълумотномасида курсатилади.
Келгуси даврда ^илинадиган т^лов ва чицимлар за- 
хнраларини текшириш. Кдшлок, хужалик корхоналарида 
бир хил методика асосида куйидаги мак,садлар, ишчи 
ва хизматчиларга отпуска ^акдари ,\исоблаш учун, бир 
корхонада узок йиллар хизмат ^илганлиги учун асосий 
воситалар капитал .ремонти учун захиралар таш кил 
цилинади. Агарда корхонада бошца захиралар таш кил 
кдпиш зарур булса, Агросаноат давлат комитетининг 
рухсатини олиш зарур.
Назоратчилар бу захираларни текширганда асосий 
эътиборни захира ажратиш нормаси (процент)нинг 
тугри \исоблаб топилганлигига царатишлари ш арт. 
Сунгра бу захира маблаглардан тУфи фойдаланишни 
х,ар бир операция буйича арифметик, юридик ва м ан- 
тик жи^атидан текшириш керак. Шундан кейин эса 
резерв суммалар сарфи захира ташкил кдпиш сумма- 
ларида кам булган зарур бухгалтерия корректировкала- 
ри оркали тУфиланиши лозим. Чунки бундай *ол кор- 
хонанинг молиявий натижаларига салбий таъсир к,или- 
ши мумкин. Тафтиш Утказиш учун «Келгуси давр тулов- 
лари ва чицимлари учун захиралар» бош счёти ю рити-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ладиган регистрлар, 12-журнал-ордер ва 12-а ведомос­
ти \амда бошлангич \ужжатлар бухгалтерия маълумот- 
лари асосий манбаи \исобланади. Тафтиш якуни бух­
галтерия регистрлари маълумотлари билан йиллик \исо- 
бот маълумотларини такдослаш асосида кддинган ху- 
лоса ва таклифларни тафтиш далолатномаси ёки тек- 
шириш маълумотномасида баён килиш билан тугалла- 
нади.
Максадли молиялаштириш ва ма^садли киримларни 
текшириш. Бунда киш лок х^жалик корхоналарида хужа- 
ликда кдгсинадиган айрим харажатларга мак,садли мо­
лиялаштириш ёки мак,садли киримлар хисобидан фой- 
даланиш имконияти амалдаги тартиб цоидаларга муво- 
фик, текшириб борилади. Масалан, ^ишлок х^жалик 
зараркунандаларига ёки ветеринария-санитария тадбир- 
ларига, куп рок, ер эрозиясига кдрши кураш харажатла- 
рини доплат учун давлат бюджети ёки юкрри ташки- 
лотлардан маблаг ажратилади. Бундай маблагларнинг 
тайинланиши ва сарфланишини тафтиш ёки назорат 
к,илишда «Мак,садли киримлар ва мацсадли молиялаш- 
тиришлар» бош счёти регистрларч, 12-журнал-ордер 
ва 12-а ведомости ^амда дастлабки хужжатлар асосий 
манба \исобланади. Уларнинг крнунийлиги ва ик^исо- 
дий максадга эга эканлиги \ар бир операция буйича 
текширилади. Охирида бухгалтерия учёти маълумотла­
ри билан йиллик хисобот маълумотлари солиштирила- 
ди, далолатнома ва маълумотномага килинган хулоса 
ва фикр-муло^азалар курсатилади.
КАПИТАЛ КУЙИЛМАЛАРНИ АУДИТ КИЛИШ
Капитал куйнлмаларни текшириш тартиби ва 
назоратчиларнинг вазифалари
Капитал куйилмалар цишлок, хужалик корхоналари 
молиявий ишлаб чи^ариш фаолиятининг асосий к^с- 
ми б^либ, ишлатилаётган воситаларни т^ла тиклаш, 
т^лдириш *амда кенгайтирилган такрор ишлаб чикд- 
ришни амалга оширишга хизмат кдпади. Капитал куйил- 
маларни текширишда куйидаги вазифаларни амалга 
ошириш керак, капитал цуйилмаларни режалаштириш- 
нинг илмий асосийлигини текшириш, режа бажариш 
даражасини аниклаш, режа бажарилмаган булса, унинг 
сабаб ва омилларини топиш, хисоб-китоб ва лойи\а- 
смета интизомига риоя цилишни текшириш, тугаган
www.ziyouz.com kutubxonasi


курилишни кдбул кдлиш тартиби билан танишиш, ка­
питал кУйилмага маблаглардан м аксадга мувофик 
фойдаланаётганлигини текшириш. Бу вазифаларни \ал 
килишда капитал кУйилмалар режасининг *акик«ийли- 
ги, лойи\а-смета хужжатлари, титул руйхати, таъми- 
нот ва пудрат ташкилоти билан тузилган шартнома 
\амда молиялаштириш манбалари текширилади.
Капитал кУйилмаларни режалаштиришнинг тугри- 
лигини текшириш вактида кУйилма бу режа га тааллук- 
ли булган харажатлар, капитал кУйилма режа (*ар бир 
куриладиган объектлар ва жами ишлар \аж ми буйи­
ча), лойи\а-смета хужжатларини (ало\ида объектлар 
ва курилишнинг бутун \ажми буйича лойиде молия- 
вий хисоб-китоблар) \амда шартномаларни текшириб 
курадилар. Шуни \ам \исобга олиш керакки, юк,ори- 
даги хужжатлар жорий йил бошланишигача тузил ган 
булиши керак.
Купчилик \олларда режадаги керакли хужжатларни 
тайёрлашда хатоларга йул кУйиладн ва бу хатолар капи­
тал кУйилмаларни амалга оширишга, шу максадга 
мулжалланган маблаглардан самарали фойдаланишга 
ёмон таъсир килади. Шунинг учун юкоридаги хужжат- 
лардан капитал кУйилмаларни молиялаштириш ва бош- 
ка режали таъминотларнинг харажатдаги тартибига риоя 
килиш текширилади, жумладан, капитал куйилмалар- 
нинг режалаштирилган микдорини молиялаштириш 
манбаига тУфи келиши, курилишга мулжалланган объект­
лар буйича шартнома ва лойи^а-смета харажатларининг 
борлиги, уларнинг сифати, кишлок хужалик машинала- 
ри, трактор ва автомашиналари хамда бошкд ускуналар- 
ни олиб келиш буйича таъминот ташкилотлари билан 
тузил ган шартноманинг мавжудлиги ва Уз вацтида тайёр- 
ланганлиги, таъминот \амда пудратчи ташкилотлар би­
лан шартноманинг уз вактнда тузилганлиги, ишга туши- 
рил ади ган объектларни титул руйхати га келтирилганли- 
ги, шунингдек, тасдикланганлиги текширилади.
Назоратчилар \ужжатларни амалдаги конунга хи- 
лоф равишда расмийлаштирилганлиги, хужаликнинг 
ишлаб чикдриш бизнес-режасига капитал кУйилмалар- 
нинг микдори нотурри курсатилганлигини аникдаса- 
лар, дархол бу камчиликларни тугатиш чораларини 
курадилар. Шундан сУнг жорий йилда фойдаланишга 
топшириладиган курилиш объектларининг режа курсат- 
кичлари билан хакикэтда бажарилган ишлар микдори 
таккосланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Назоратнинг асосий манбаи сифатида ишлаб чикд- 
риш, молия режадан, утган даврларнинг \исобот маъ- 
лумотлари ва хУжаликнинг келгусида ташкилий-хужа- 
лик тузилиши режасидан фойдаланилади. Шу маълу- 
мотлар асосида хУжаликнинг асосий воситалар д а бир 
тури буйича таъминланганлиги ва лойи^а буйича асо­
сий воситаларга э^гиёжи аникланади. Бундан ташкдри 
ик,тисодий анализ методи билан асосий воситаларнинг 
структураси, фонд билан таъминланганлиги ва фонд 
крйтими, бино, иншоот, машина, ускуна ва бошца 
обьектлардан фойдаланиш, янгиланиш ва *исобдан чи- 
цариш коэффициента, д а бир асосий воситанинг режа 
кУрсаткичи \амда улардан самарали фойдаланиши аник,- 
ланади. Зарур \олларда бу ерда машина ва ускуналар- 
нинг техник характеристикаларидан кишлок, хужалик 
ишлаб чик,ариш тармоцларини фонд сигими ва бош^а 
курсаткичларда фойдаланилади. ХУжаликнинг кейинги 
йиллардаги капитал куйилмалар режанинг бажарилйш 
структураси ва мицдори анализ кдлинади. Бу анализ- 
лар жорий йилга режалаштирилган капитал цуйилма- 
ларни объектив ба\олашга ёрдам беради. Капитал кури- 
лиш режаларининг тугрилигини текширишда маблаг- 
лар объектлар буйича та^симланганлигига эътибор бе- 
риш керак. Капитал к,уйилмаларнинг тарк^б кетишига 
йул цуймаслик ва курилиш бошланган объектларни 
тезрок ишга туширишдир.
Назоратчилар янги курил и ш режасини курсатганда 
унинг йил охирида тугалланган ишлаб чицаришига ва 
бошк,а курилишларга таъсир кдлмаслигини текшира- 
дилар. Бундай в ак д а маблаглар ва пудрат ишлари д а а -
тилган ишлаб чицариш объектларини биринчи навбат- 
да ишга тушириш ва лойи\адаги кувватидан тула фой- 
даланишга эътибор бериш керак. Шунингдек, янги ка­
питал курилишни амалга ошириш турлари, пудрат ва 
хужалик усулининг т>три режалаштирилганлиги ^дм тек- 
ширилади.
Машина ва ускуналарни олиб келиши режалари бир- 
ма-бир текширилади. Биринчи навбатда, моддий-тех- 
ника воситалари берилган талабномалар урганилади, 
чунки шулар асосида хужаликда бор техниканинг сони, 
ишлар микдорининг режаси ва уларнинг э\тиёжи ва 
молиялаштириш билан таъминланганлиги аник^анади. 
Кейин эса, энергетиклар буларни ишлаб ч и д аи ш , мо­
лия режаси билан мос келишини урганади. Курсаткич- 
лар уртасида фарк, булса, унинг сабаби аникутанади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Кейин \ар томонлама \ар бир машина ва ускунани 
олиш режаси, олдин хужалик берган талабномалардан 
фарки, талабномада курсатилган ва ишлаб чикдоиш, 
молия режаси буйича хдк^кий э.\тиёж анализ килина- 
ди. Бу курсаткичлар Уртасида фарк, ёки машина уску- 
наларини нотУфи олиш \оллари аникланса, назорат- 
чилар ишлаб чикариш, молия планига тегишли узгар- 
тиришлар киритиши ёки бошкд хужаликларга кдйта- 
дан таксимланишни таклиф кдладилар. Шунингдек, 
хужаликнинг бошца тармоклари ,\олатини ва келгуси- 
да ривожланишини анализ килиб капитал микдорини 
бошца йуналишлар буйича туфилигини аницлайдилар. 
Жумладан, богдорчилик ва ихота дарахтларини утца- 
зиш ишлари кандай амалга оширилганлигини ургана- 
дилар. Ер майдонларининг \олати ва унинг яхшилаш 
имкониятларини текшираётганда назоратчилар суго- 
риш, курилиш ва бошцэ ишларнинг тугри мивдорини 
аник^аидилар.
Курилишнинг киймати, капитал куйилмаларни олиб 
келиш режасининг тУфилш и ало.\ида текширилади. Бу- 
нинг учун лойи^а расценкалари, улгуржи ба\олари, 
хужалик \исобида бажарилган ишларнинг таннархи, 
ёш молларни устириш ва режалаштиришнинг туфили- 
ги урганилади.
Кейин эса капитал куйилмаларнинг ре жали хдж- 
мини янги молиялаштириш билан бирга, унинг ало- 
хдда молиялаштириш манбалари \а м ан и ^ан ад и (Уз 
маблагларининг бюджет ажратмалари, узок, ва ^искд 
муддатли банк кредитлари ва бошкдпар). Бунда хужа­
ликнинг молиявий режаси капитал куйилмаларнинг 
режаси билан солиштирилади.
Жамоа хужаликларида капитал куйилмаларнинг уму- 
мий микдори, жумладан, асосий подани ташкил этиш 
харажатлари х^мда капитал ремонт харажатларига эъти- 
бор берилди, чунки корхонада булар учун фак^т капи­
тал кУйилмалар ва капитал ремонт фонди ягона молия­
лаштириш манбаи х,исобланади.
Давлат ва хужаликлараро кишлок, хужалик корхо- 
налари *амда бирлашмаларида молиявийлаштириш ка­
питал кУйилмалар, асосий подани ташкил этиш, ка­
питал ремонт буйича ало\ида амалга оширилади, шу- 
нинг учун \ам бу ф ар^арни капитал куйилмаларни 
молиялаштириш режасини текширишда \исобга олиш 
керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Капитал сарфлар режасияинг бажарилишини текшириш
Капитал кУйилмаларни текшириш вак^ида бу cola­
ra о ид режаниг бажарилишига алохдда эътибор бери- 
лади. Бунинг учун йил давомида киритилган Узгартиш- 
ларни кисобга олган \олда, тугриланган режа курсат- 
кичларидан ва таккосланадиган курсаткичлар буйича 
хдкикий маълумотлардан фойдаланилади. Капитал куй- 
илмалар буйича хакиций маълумотлар, 6-журнал-ор- 
дер ва 16-а ведомости ёки «Капитал куйилмалар», 
«Амортизация фонди» бош счётлардаги харажатлар ва 
молиялаштириш суммалари буйича ишлатиладиган те­
ги шли машинаграммалардан фойдаланилди.
Баъзи хужаликларда курилиш учун вактинчалик ёки 
мавсумий ёлланма ишчилар кдбул килинади. Буларга 
иш хдки ало.\ида курилиш ишларини бажарганлиги учун 
эмас, балки объектда барча ишлар тугатилгандан ке- 
йин аккорд иш \аки \исобланади. Бундай лолларда 
сарфланган иш хдки суммаси нормадаги иш \аки фон­
ди билан солииггирилиб, унинг ортик сарфланган кис- 
ми аникпанади. Лойихдда курсатилмаган ишларга на­
ряд тузил га нлиги аникланса, ало\ида тузил ган кайд- 
номада иш нинг номи, расценкаси ва хисобланган иш 
\аци курсатилади. Бундай ишларни урганиш натижаси- 
да объектларни куришда маблагларнинг нотурри сарф- 
ланиши ёки кУшиб ёзишлар аникланади. Курилиш ма- 
териаллари лойи.\а билан солиштирилади, бу солиш- 
тириш фаркларнинг сабабини аникдашга ёрдам бера- 
ди. Бундай \олларда «Курилиш материаллари ва урна- 
тиладиган ускуналар» \амда «Капитал куйилмалар* бош 
счётининг маълумотлари солиштирилади.
Сунгра курилиш материалларининг \а р бир объект 
ва ишларга сарфи билан лойи\а буйича нормадаги сар- 
фи такдосланади. Объектларга сарфланган материал- 
ларнинг хакикий мицдори зарур \олларда инженер ва 
бош ка курилиш мутахассислари жалб килиниб назорат 
Улчовдан утказилади.
Билвосига харажатлар объектларга турри таксимла- 
ниши керак. Бунинг учун бу харажатларни ало\ида ана­
литик счётларда акс этгиришда кУлланиладиган хара- 
жат моддалари ва улардаги ёзувларнинг туррилиги, 
КУрилиш 
машина ва механизмларнинг сони тугрисида 
маълумотлар, иш соати, курилишга хизмат курсатув- 
чилар сони, иш ни ташкил килиш буйича харажатлар, 
камчиликлар протоколларда ва бошка хужжатларда акс
www.ziyouz.com kutubxonasi


этгирилади ва тезда бу камчиликларни тугатиш усти- 
дан назорат урнатилади.
Назоратчилар махсус аналитик жадваллардаги ана­
лиз натижаларини ва режанинг бажарилишини курсата-* 
дилар. Назорат жараёнида учёт ва хисобот маълумотлари 
бирма-бир текширилади. Бунинг учун юкорида айтиб 
утилган регистрлардан «Капитал куйилмалар» бош счёти- 
нинг ёзувлари текширилади. Биринчи навбатда хужалик 
усулида бажарилган ишлар микдорининг тугри акс эт- 
тирилганлигига эътибор бериш керак. Бунинг учун хар 
бир харажат моддалари, уларнинг тугри очилганлиги, 
бошлангич хужжатлардаги суммалар ва корреспонден- 
цияланувчи счётлардаги ёзувлари текширилади. Айник- 
са иш хаки (мехнат хаки) фонди ва курилиш материал- 
ларининг сарфланишига эътибор берилади.
Иш хаки фондининг туфи ишлатилганлиги, унинг 
хакикий сарфланган суммаси лойи\адаги сумма билан 
солиштирилиб, ишбай ишлар учун тузилган нарядлар- 
ни урганиб (бунда ишни бажарувчи ва бажарилган иш ­
лар микдори, расценка ва хисобланган суммаларнинг 
тугрилиги) ва алохнда объектларда назорат улчов ор- 
цали текширилади. Баъзи хужаликларда курилиш учун 
вакгинчалик ёки мавсумий ёлланма ишчилар кабул 
Килинади. Буларга иш \аки алохида курилиш ишлари- 
ни бажарганлиги учун эмас, балки объектда барча иш­
лар ту гатил гандан кейин аккорд иш хдки берилади. 
Бундай лолларда сарфланган иш хаки суммасининг нор- 
мадаги иш хаки фонди билан солиштирилиб, уни ор- 
тик сакланган кисми аникланади. Лойихада курсатил- 
маган ишларга наряд тузилганлиги аникланса, алохи- 
да тузилган кайдномада ишнинг номи расценкаси ва 
хисобланган иш хаки курсатилади.
Шундан кейин курилиш материалларининг \ар бир 
объект ва ишларга хакикий сарфи билан лойих,а буйи- 
ча нормадаги сарфи тадосланади. Объектларга сарф­
ланган материалларнинг хакикий микдори керакли хол- 
ларда инженер ва бошка курилиш мутахассислари жалб 
Килиниб назорат улчовидан утказилади.
Билвосита харажатлар (курилиш машина ва меха- 
низмларини эксплуатация килиш хамда накладной ха­
ражатлар) турри акс эттирилиши ва объектларга туф и 
таксимланиши керак. Бунда харажатларни алохида ана­
литик счётларда акс этгиришда кулланиладиган хара­
жат моддалари ва улардаги ёзувларнинг тугрилиги, 
курилиш машина ва механизмларнинг сони турриси-
www.ziyouz.com kutubxonasi


даги маълумотлар, иш соати, курилишга хизмат курса- 
тувчилар сони, ишни ташкил кдлиш буйича ёки хара- 
жатлар системалари текширилади. Айник,са, капитал 
курилишнинг унумсиз харажатлари ало\ида урганила- 
ди, чунки бу харажатлар купинча моддий жавобгар 
шахслар йул к^йган камомад ва угирликларни яшира- 
ди. Пудрат усулида бажарилган хурилиш ишларининг 
хак^к^йлигини текширишда бажарилган иш ва хиз- 
матларни кабул килиш далолатномаси асосий манба 
\исобланади, Одатда \исоб-китоблар \а р бир тугаган 
курилиш боскичи буйича олиб борилади, шунинг учун 
ишлар микдорининг тугрилигини аник,лаш анча ки- 
йин. Бундай холларда назорат улчов утказилади ва бу 
далолатномага пудрат ташкилоти \ам имзо чекади. Да- 
лолатнома асосида пудрат ташкилоти конунсиз олин- 
ган суммани кдйтариш т^ррисида талабнома ёзади.
Монтаж килиш талаб цилинмайдиган машина ва 
ускуналарни олиб келиш микдори текширилганда 
«Капитал куйилмалар» счётининг ёзувлари, асосий во- 
ситаларни кабул килиш далолатномаси счёт, фактура 
ва бошца хужжатлар билан солиштирилади. Капитал 
куйилмаларнинг бошкд йуналишлари буйича учёт маъ­
лумотлар хам шу тартибда текширилади.
Капитал куйилмалар режани бажаришнинг назорат 
ва тафтиши фак^т режа ва хакикий курсаткичларни 
такдослаш режанинг бажарилиш даражасини аник^аш- 
дан иборат эмас, бу ерда яна режанинг \а р бир объект- 
лар буйича бажарилиши, бажарилмаган булса, бунинг 
сабаблари хамда бу объектларни уз вак^ида ишга ту- 
ширишга жавобгар шахслар, шунингдек, ишчилар хам 
тафтиш далолатномасида ёки текшириш маълумотно- 
масида курсатилган булиши керак.
Капитал куйилма мабламарнинг мацсадга мувофнк, 
ишлатилишини аудит килиш
Маълумки, бизнес-режага мувофик, капитал ку- 
йилмалар мулжалланган максадларни кузда тутади. Ка­
питал сарфларга ажратилган маблаглардан самарали 
фойдаланиш учун шартномага, лойиха-смета хужжат- 
ларига ва хисоб-китоб интизомига катгик, риоя кдпиш 
лозим булади. К^шлок, хужалик корхоналари материал- 
техника таъминоти корхоналари билан тузилган шарт- 
номаларни уз вакгида ва тУгри инструкция асосида 
тузилганлигига эътибор берилади. Айник^са, шартнома-
www.ziyouz.com kutubxonasi


даги ишлар микдорининг капитал сарфлар режасидаги 
микдорга турри келиши, шартномадаги курсатилган 
муддатларга риоя цилиниши, санкцияларнинг крнун 
асосида кУлланилиши \амда тузилган шартноманинг 
янги тартиб коидаларига мос келишига диктат кили- 
нади. Агар шартнома тузиш вактида таъминотчи билан 
хужалик уртасида келишмовчилик булса, бу келиш - 
мовчиликни хал килиш учун арбитраж га ёки хужалик 
судига мурожаат килинади.
Лойихалаш ташкилотларидан олинган смета хуж- 
жатлари курсаткичлари берилган буюртма тугри кели­
ши, смета технологик ечилмаларнинг хар бир объект- 
лар буйича тулик булиши, лойиха-смета хужжатлари 
Уз вактида ва керакли микдорда хужаликларга берили- 
ши керак. Кишлок курилишлари одатда кишлок хужа- 
лик корхоналари буюртмаси буйича лойихалаш таш - 
килотлари тузган замонавий лойиха асосида амалга 
оширилади. Назоратчилар бундай буюртмаларнинг уз 
вактида берилишини, лойихалаш ташкилотчилари б и ­
лан шартномаларнинг Уз вактида тузилишини лойиха- 
смета ишларининг туррилигини текширадилар. Бу иш - 
ларнинг бажарилганлигига, ташкилот хужалигининг 
маблаги хйсобига техник экспертиза хулоса олиш учун 
берилади. Текшириш давомида алохида лойихаларнинг 
техник топширицкд ва лойиха-технологик ечимларнинг 
техник ицтисодий асосланганлиги урганилади.
Капитал цуйилмаларнинг молиявий ресурслар б и ­
лан таъминланганлиги хужаликнинг молиявий режаси 
асосида, Уз маблагларини хисобга олган холда текш и- 
рилади. Бундай корхонада режалаштирилаётган йилда 
ажратмалар, капитал цуйилмага тегишли амортизация 
ажратмалари ва бошка манбалар хар бир тури буйича 
аннцланади.
Капитал курилишда ва асосий воситаларни сотиб 
олишда кэбул килинган хисоб-китоблар хам текшири- 
лади, чунки бу хисоб-китобларда илгор хисоблаш ф ор- 
маларини кУллаш яхши самара беради. Дастлабки на- 
зоратда курилиш материалларини сарфлашда ишлати- 
ладиган бошлангич хужжатлар, бажарилиши керак 
булган ишлар учун ва тузилган нарядлар, ёлланма иш - 
чилар билан тузилган шартномалар хамда машина ва 
механизмлар олиш наряолари текширилади. Масалан, 
суралган курилиш материалларини бериш килинади- 
ган ишларнинг характери ва микдори, алохида мате- 
риалларни сарфлаш нормаси лойиха кУрсаткичлари би-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лан солиштирилади. Нарядлар ёзиш ва алохида ишчи- 
лар билан шартнома тузиш вактида иш \аки фонди- 
нинг сарфи хам шу тартибда текширилади. Режасиз 
таъминот ташкилотлардан машина ва ускуналар олиш 
наряди алохида текширилади. Чунки, купинча бу опе- 
рациялар хар хил суиистеъмолларни яширади.
Шартнома, лойиха-смета ва хисоб-китоб интизоми 
жорий назорат тартибида текширилади. Шунингдек, 
наряд ва таъминотчиларнинг шартнома асосида олган 
мажбуриятлари бажарилиши хам урганилади. Бунда опе- 
ратив холла курилиш-монтаж-техника воситаларини 
етказиб бериш назорат кдлинади. Бажарилган курилиш 
ишларининг муддати, микдори ва сифати, моддий- 
техника таъминоти тартибига риоя килиш, машина ва 
ускуналарни уз вактида ва комплект етказиш алохида 
назорат остида булади. Купчилик холларда кишлок хужа- 
лик корхоналарида курилиш монтаж ишлари ва мод- 
дий-техника воситаларини кеч етказиб бериш, бир ма­
шина Урнига бошкдсини, буюртма берилмаган восита- 
ларни комплектсиз етказиб бериш ва бошка шартнома 
шартларини бузиш холлари учрайди. Шартнома маж- 
буриятларининг бузилиши холлари аникланган вактда 
тулов, штраф ва бошка чоралар куриш учун таклиф- 
лар киритилади.
Бажарилган ишлар ва олинган материал, техника 
воситалари учун хисоб-китоб операцияларининг тугри- 
лиги, тартиби ва тулаш муддати текширилади. Жумла- 
дан, курилиш-монтаж ишлари учун хисоб-китобларда 
купчилик холларда кУшиб ёзишга йул кУйилади. Бу 
кУшиб ёзишни факат назорат Улчов ёрдамида аникдаш 
мумкин. Курилиш-монтаж ишларини назорат улчаш 
жуда сермехнат иш, шунинг учун уни курилиш давом 
этаётганда утказиш керак. Курилиш тугагандан кейин 
Улчаш учун назоратчидан жуда кагга микдорда иш ба- 
жариш талаб килинади.
Назорат улчовнинг натижаси оралик тафтиш дало- 
латномаси билан расмийлаштирилади, бу далолатно- 
мага назоратчи, буюртмачи ва пудратчиларнинг ва- 
киллари кУл кУядилар. Назорат улчов далолатнома асо­
сида хужалик бажарилган курилиш-монтаж ишлари 
учун хисобланган суммаларни кдйтариш ёки ушлаб 
колищ учун чоралар куради.
Худди шундай тартибда шартномага, лойиха-смета 
ва хисоб-китоб интизомига риоя килиш аникланади. 
Асосий эътибор у ёки бу капитал куйилмани конуний
www.ziyouz.com kutubxonasi


амалга оширилганлигини, режаларни, шартномалар- 
ни, лойи^а-смета хужжатларини, тшул руйхатларини 
ва молиялаштириш режаларининг борлигини текши- 
ришга каратилади. Режасиз курилган объектлар ва сотиб 
олинган воситаларни молиялаштириш манбаи моддий- 
техника таъминоти бирма-бир текширилади, чунки бу 
операциялар ортида корхона маблапши конунсиз узлаш- 
тириш факта булиши мумкин. Режасиз капитал куйил- 
маларни амала ошириш вак,тида маблагларини максад- 
сиз ва нотурри ишлатилишига айбдор кишиларга назо- 
ратчилар таклифига кура маъмурий, мулкий ёки бошк^ 
жазо кУлланилади. Таъминотчи ва пудратчининг хужа- 
ликдан нотурри олган суммаси анивданса, бу суммани 
ундириб олиш учун норозилик далолашомаси арбит­
раж органлари, хужалик судига берилиши керак.
Капитал едж лиш нинг ало\ида объектларни тухта- 
тиш ёки тугатишнинг цонунийлиги ва максадга муво- 
фицдиги уиинг лойи^а к^ймати, ишлаб чик^ришга та- 
йипланиши ва ундан фойдаланиш йуллари асосида тек­
ширилади. Бу ишларниг одммаси тафтиш оралик дало- 
латномасида курсатилди.
КОРХОНАЛАРДА БУХГАЛТЕРИЯ *ИСОБИ ВА ДАВЛАТ 
ХИСОБОТЛАРИНИНГ А^ВОЛИНИ АУДИТ КИЛИШ
Аудит цилиш тартиблари ва назоратчнларнинг 
вазифалари
Тафтиш назорат органларининг кишлок хужалик 
корхонасидаги биринчи вазифаси бухгалтерия учётини 
ташкил кдпишда амадцаги тартиб цоидаларига риоя 
кдлинишини, юкори ташкилотларга топшириладиган 
\исоботларнинг \акик^й хужаликдаги а\волни курса- 
тишини ва уз вак^ида тузиб топширилишини текш и- 
рищдан иборатдир.
Бухгалтерия учёти текширилганда аввало корхона- 
даги а\вол, амалда уни ташкил килиш к,онун АБУС- 
ларига такдосланиб курилади ва ундаги тартиб, црида- 
лардан четланиш ани^ланади. Бунда бухгалтерия учё- 
тида прогрессив методларнинг кУлланилиши \исобга 
олинади, бош бухгалтер томонидан унга юклатилган 
мансаб вазифаларнинг бажарилиши текширилади. Кор­
хона \исоб сиёсатининг и шланга нлиги, унга тугри риоя 
килинганлиги урганилади. Сунгра хисоботларнинг ту- 
зилиши, Уз вактида юк,ори ташкил отларга етказили-
www.ziyouz.com kutubxonasi


шидаги камчиликлар аншушниб, уларни тузатиш чо- 
ралари белгиланади.
Узбекистонда прогрессив форма хисобланаётган жур­
нал-ордер формасининг т^ла жорий цилиниши суст 
бормокда. Бунга сабаб, биринчидан учёт режа ходим- 
ларининг малака ва билим савиясининг пастлиги булса. 
иккинчидан эса журнал-ордерлар мазкур регионга хос 
хусусиятларини Узида тула акс этгиролмайди ва тако- 
миллаштиришни талаб кил ад и. Айникса, компьютер- 
лардан фойдаланишга утишга алохида эътибор бери- 
лиши лозим.
Бухгалтерия учётянинг ахволннн текшнриш
Бухгалтерия учёти биринчидан, хужалик системаси- 
да, ишлаб чикаришни бошкаришда, уни ишлаб чика- 
риш, таъминот, махсулотларни реализация килиш 
т
У
ф и

сида ахборот билан таъминланса, иккинчидан, корхона 
мулкининг сацланиши, ундан унумли фойдаланиши 
устидан каттик назорат олиб бррилади. Шунинг учун хам 
бозор иктисодиёти шароитида бухгалтерия учётининг 
ахамияти бошкаришнинг ажралмас кисми эканлигини 
курсатиб Утиш мухим. Шу муносабат билан хужаликни 
юритишда корхона бухгалтерияси учёти устидан доимий 
равишда назорат олиб бориш та^озо килинади. Анализ- 
лар шуни курсатмокдаки, корхоналарда бухгалтерия 
учётида хужалик операцияларини Уз вакгида акс этти- 
риш буйича оркдда крлиш фактлари к^зга ташланиб 
цолмокда. Назоратчилар томонидан унинг сабаблари 
чукур урганилиб, тафтиш утказилаётган корхонада уни 
тузатиш чоралари курилиши зарур.
Бухгалтерия учётининг жорий ахволини текширишда 
эса дастлабки хужжатларнинг типовой (намуна) фор- 
м аларига мослиги, бухгалтерияда куллаиилаётган 
счётларнинг хал к, хужалиги сохасида фойдаланилади- 
ган счётлар режасига мос келиши текширилади. Сунгра 
бош счёт таркибида субсчётлар, бухгалтерия регистр- 
лари т$три булиши текширилади. Корхонада юрити- 
лаётган бош субсчётлар ва аналитик счётлар, бухгалте­
рия регистрларининг дастлабки хужжатлари, сунфа Рес­
публика Молия вазирлиги томонидан тасдикланган 
формалари мос келиши текширилади. Хисоб-китоб хо- 
димларининг билим даражаси, малакаси, ишлаб чица- 
риш булинмаларида, жумладан, омборда, фермада, 
бригадада, хазинада дастлабки учётнинг ташкил кили- 
ниши урганилади. Бухгалтерия учётининг жорий ахво-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ли текширил ганда учёт ходимлари уртасида вазифа- 
ларнинг таксимоти, бунда тавсия килинган учёт ва 
режалаштириш функциялари кушилиши лозимлиги ма- 
салалари урганилади.
Корхонада бухгалтерия учётининг прогрессив фор- 
маларининг жорий килиниши, комплекс механизация- 
лаш ишларининг бориши анализ килинади. Шу каби 
Хужжатлар режанинг тузилиши, унга кай тартибда амал 
килинаётганлиги, ^исоб ишлари графигининг тузили­
ши, корхона бухгалтериясида унга риоя килишнинг 
а\воли текширилади. Корхонада бухгалтерия учётининг 
жорий а.\волини текширишда штатлар бирлигига риоя 
килиш, уларнинг билим ва малакаларини ошириш буйича 
кандай ишлар амал га оширилаётганлиги Урганилади.
Текшириш якунида аникланган камчиликларни ту- 
затиш, илгор тажриба ва прогрессив усулларни жорий 
Килиш буйича таклиф ва муло^азалар курсатилади.
Давлат хисобот интизомига риоя килинишини 
текшириш
Давлат хисобот интизоми мамлакатимиздаги бош- 
Карув органларини корхона, ташкилот, муассаса ва 
бошкаларнинг молия, хужалик х,амда ишлаб чикариш 
фаолиятлари \акдда информация маълумотлари билан 
таъминлайди. Давлат \исобот формалари Республика 
Молия вазири, иктисод ва статистика вазирлиги, Дав­
лат солик к^митаси, халк хужалигининг мазкур со^а- 
сига ра\барлик килувчи органлар томонидан тасдикяа- 
ниб, бухгалтерия учёти регистрлари маълумотлари асо- 
сида тузилган график (тасдикпанган муддатда) уларга 
топширилади. Хисоботларни талаб киладиган ва халк 
хужалиги буйича умумлаштириладиган органларга кура 
бухгалтерия ва статистика \исоботлари тайёрланади. 
Назоратчилар \исобот интизомига риоя килинишини 
тафтиш килганларида \ар бир \исоботларни ало\ида- 
ало^ида текширишлари лозим.
Хисоботлар хужалик операцияларини, улар содир 
булган даврни камраб олишга кура йиллик ва жорий 
\исоботларга булинади. Назоратчилар бухглатерия х,исо- 
ботларини тафтиш килганда, корхонадаги \исобот фор- 
маларининг намунавий формалар асосида эканлигига 
эътибор киладилар. Бухгалтерия \исоботида курсаткич- 
лар, микдорлар бухгалтерия регистрларидаги \аж м мик- 
дорига турри келиши текширилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Куп лолларда амалда ахборот х,исобот маълумотла- 
ри билан бухгалтерия регистрлари микдорларида фарк, 
учраб туради. Шунингдек, йиллик хисобот маълумот- 
лари билан квартал якуни \исоботлари уртасида \ам 
фарк^ар булиши мумкин. Шунинг учун улар бир-бир- 
ларига таккрсланиши лозим. Агарда унда ф ар м ар уч- 
раса, назоратчилар томонидан курсаткичлар буйича 
хисобот ва регистр маълумотлари асосида кдйднома 
маълумотномалар тузилиши зарур.
Оборот мабламар суммаси \акик,ий натижасида 
аник^анган суммаларга мос келиши лозим, ^исоботда 
йУкотув-Угирлик м йматлари акс этгирилган булса, ха- 
ражатга чик,ариш далолатнома маълумотларига тенг 
булиши керак. Инвентарь счётлардаги крлдик^ар пул 
бирлигида, бухгалтерия регистрларидаги ва инвента­
ризация далолатномаларидаги мивдор ва суммаларига 
тенг булиши керак. Шундай кдлиб, ^исоботлардаги иш- 
лаб чикдриш харажатлари, ишлаб чикдрилган ма\су- 
лотларнинг таннархи ва тармок; ва бугун хужалик буйича 
фойда-зарар бухгалтерия регистрларидаги маълумотларга
тенг булиши лозим.
Агарда ва^гида \исоботларда ва бухгалтерия регис- 
трларида корхонанинг дебитор ^зрзларини конунсиз 
зарар ^исобига харажатга чикдриш \оллари ан и ^ ан са, 
далолатнома билан жавобгар шахсдан ундириб олинади.
Статистик хисоботлар \ам корхонадаги ижтимоий 
\одисалар ва уларнинг у зарю алокдси ^акддаги маълу- 
мотларни курсатади. Бу \исоботлар реал \олатини курса- 
тиши лозим. Статистик \исоботлар корхонадаги мод- 
дий, ме\нат, молия ва бошца ресурслар тугрисида дав- 
лат режаларининг бажарилиши, давлат корхонаси 
фт^уцпарининг кенгайиши муносабати билан шартнома 
буйича буюртмаларнинг бажарилиши тугрисида, давлат 
режаларининг бажарилиши, давлат корхонаси хукук/ш- 
рининг кенгайиши муносабати билан шартномалар буйи­
ча буюртмаларнинг бажарилиши тугрисида маълумот- 
лар беради. Ундаги маълумотлар аввало бухгалтерия ре­
гистрлари ва йиллик, жорий \исоботлар маълумотлари­
га мос булиши лозим. Агарда бухгалтерия ва статистика 
маълумотларида нотугри микдорлар ёки кУшиб ёзиш 
^акддаги маълумотлар булса, тафтиш далолатнома суд- 
тергов органларига утказилади. Бухгалтерия хисоботла- 
ри сингари статистика х,исоботлари \ам белгиланган 
муддатларда солик, статистика давлат кУмитасининг жой- 
лардаги органларига топширилиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шу билан бирга назоратчилар томонидан тафтиш 
килинаётган корхонада статистик \исоботларни тУдди- 
риш йул-иуриклари булиши керак. Хисоботларни тах- 
лил килиш ва текшириш натижалари далолатноманинг 
алохида булимида аник, тушунарли тилда туда акс 
этгирилиши лозим. Аудит хулоса далолатномаси бозор 
иктисодиёти даврида кагга ахамиятга эгадир.
КОРХОНАЛАРДА ИШ ЮРИТИШ ВА ИЖАРАЧИЛИК
ИНТИЗОМИНИНГ АХВОЛИНИ АУДИТ КИЛИШ
Текшириш тартиби хайда уыинг олдига куйилган 
талаблар
Корхоналарда иш юритиш ва ижрочилик интизо- 
мини турри ташкил килиш, хужаликда ишлаб чица- 
риш, молия фаолиятида яхши натижаларга эришиш 
имкониятини беради.
Иш юритиш деганда, аввало к,ишлок, хужалик кор- 
хоналарида технологик ишларни агротехника, зоотех­
ника ва ветеринария коида ва муддатлари асосида утка- 
зиш учун тузиладиган иш режалари, юкори ташкилот- 
лардан келаётган царорлар, шу корхона ходимлари ёзган 
хатларни хисобга олиш ва ишлаб чикаришга татбик 
этиш тушунилади. Шунингдек, иш юритишда корхона 
ходимлари ёзган хатларни \исобга олиш ва ишлаб чи- 
КЭришга тадбик этиш тушунилади. Шунингдек, иш юри­
тишда корхона Утказадиган умумий йигилишлар, ба­
ланс комиссияси, мохнат жамоалари \амда анализ бю- 
ролари баённомаларининг юритилиши, тезкор маълу- 
мотларнинг корхона ишлаб чицариш булинмаларидан 
олиниши, уз вактида рахбар ва мутахассислар томони­
дан улардан ишлаб чикэриш ахбороти сифатида кабул 
Килиниб, келгусида хужалик масалалари буйича ечим- 
лар кабул килиниши ахамиятга эгадир. Бу ишлар кан- 
чалик аник кайд килиниб, расмийлаштирилиб борил- 
са, улар юзасидан тадбирларниг амалга оширилиши 
шунча яхши натижалар беради. Назоратчиларнинг би- 
ринчи вазифаси бу ишларнинг уз вактида амалга оши- 
рилаётганлигини текширишдан иборатдир. Шунингдек, 
назоратчилар бу \исоб-китоб, дело ва журналларини 
маълум тартиб асосида текшириши зарур.
Ижрочилик интизомига риоя килиш эса аввало кор- 
хонада хукуматимиз томонидан хужалик масалалари 
буйича кабул килинган карор \амЛа буйрукдарнинг уз
www.ziyouz.com kutubxonasi


вак^ида бажарилишини назорат килишни узига вазифа 
кдпиб олса, иккинчи томондан эса корхонанинг узида 
кабул килинган иш режалари, жамоанинг умумий йи- 
гилишида тасдицланган царорлари, рздбарлар томони- 
дан ёзма равишда курсатмаларнинг аник; бажарилиши­
ни текширишдир.
Иш юритишни текшириш
Корхоналар фаолиятида иш юритиш ме\натни таш- 
кил килиш бутани \исобланиб, ишлаб чикариш, хужа- 
лик ва молия жараёнларида ташкилотга келаётган иш- 
лар юзасидан хужжатларни тартибга солиш, юритиш 
каби вазифаларни Уз ичига олади. Маълумки, корхонада 
*ар бир хужалик операцияси юридик кучга эга булган, 
асосли хужжатларга мувофик амалга оширилади. Бу хужа­
лик операцияларининг характерига цараб \ужжатлар 

норматив режали, ^исобот, \исоб, техника, кадрлар 
х^мда бошкарувга дойр ^ужжатларга булинади.
Хар бир жужжат тузиш, ёзиш, журналларда кэйд 
килиш, жунатиш, кабул килиш, зарур \олларда уларни 
купайтириш ва саклаш функциялари билан богликдир.
Бу курсатилган функцияларнинг тугри ташкил кили- 
ниши эса корхонада иш юритишнинг кандай уюшти- 
рилишига боЕлик, шунинг учун \ам бу жараёнлар назо­
рат ва тафтишга таалуклидир. Назоратчилар аввало кор­
хонада иш юритишни текширишда юритиладиган де- 
лоларнинг номлари асосида бир хил кужжатлар ташкил 
килинганлиги, уларнинг намунавий иш юритиш тарти- 
бидаги номерпарига мос келишини аник^айдилар. Сунгра 
делоларга тааллукпи, тузилган хужжатларнинг уз вак- 
тида тикилиб, йигилиб боришини текширадилар. Назо­
ратчилар томонидан *ар бир хужжатларнинг тузилиши, 
керакли журналларда кэйд килиниши, тайинланиши 
буйича жунатилиши, уларнинг ижро килиниши тугри- 
сида белгиларнинг кУйилиши текширилади. Шунда бу 
хужжатларнинг сакпаниши, архивга топширилиши ка- 
билар чукур Урганилади. Айникса, ^ужжатларнинг тузи­
лиши катта а^амиятга эгадир. Чунки, буйрук, карор ва 
хужжатларнинг келиши, ташкилотдан жунатилиши, рас- 
мийлаштирилиши, корхонада иш юритиш даражаси 
бошкарув ишларининг уюштирилиш умумий даражаси- 
ни курсатади. Шунингдек, назоратчилар делоларда акс 
этгирилган темаларнинг узига мос эканлиги, ундаги 
хужжатларнинг мазмунини баён килиш тартибларини
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хам урганадилар. Корхонада тузилган хужжатлар Урга- 
н ил ганда уларнинг ёзилишига, баён кдлиш тартибига, 
тушунарли тилда ёзилишига, тузил ганда эса тегишли 
алокддор шахсларнинг имзолари, белгилари булишига, 
ёзилган юридик хужжатлар амалдаги конунларга кара- 
ма-карши булиши ёки булмаслигига алохида эътибор 
берилди. Агарда шундай хужжатлар учраб колса, назо- 
ратчилар унинг тезликда бекор цилиниши тугрисида 
таклиф киритадилар ва у тафтиш далолатномаси ёки 
текшириш маълумтномаларида курсатилади.
Юридик хужжатларда курсатилган натура, пул, фи­
зик микдорлар ижро хужжатидаги микдорлар билан 
такдосланиб курилиши лозим. Корхонанинг молия, мех- 
нат, материал, редан ва пул маблагларидан фойдала- 
нишга дойр хужжатлари шу сохздаги юридик ХУКУК 
норматив хужжатларига мое ёки мос эмаслиги аник,- 
ланади. Зарур холларда корхонада ёзилган хужжатлар 
назоратчилар томонидан эксперт органларига хулоса 
учун хавола килинади. Текширишда корхонадаги хуж- 
жатларнинг сакданиши, давлат архивига топшириш 
учун тайёрланиши урганилади. Текширишнинг охири- 
да иш юритувчи ходимлар малакаси, уларнинг мала- 
касини ошириш, иш юритишнинг янада такомилла- 
шуви буйича амалга ошириладиган тадбирлар, иш юри­
тувчи ходимлар иш жойларини ва мехнатини илмий 
асосида ташкил кдпиш масалалари ёритилади.
Ижро инткзомини текшириш
Корхоналарда ижрочилик интизомининг мустахкам- 
ланишига алохида эътибор бериб келинмоеда. Буни мам- 
лакатимизнинг ижтимоий-икгисодий ривожланишини 
оширишда мухим шарт-шароиг эканлиги бир неча мар­
та курсатилган. Назорат-тафтиш, аудит ишларида иж­
рочилик интизомига риоя килинишини чукур текши- 
риб бориш вазифаси туради.
Назоратчилар ижрочилик интизомига риоя кдпи- 
нишини текширганда ра.\барлар, мутахассислар, бош- 
царма аппарати ходимлари уртасида мансуб вазифала- 
рининг тацсимланишини урганишлари лозим. Шундан 
сУнг корхона ходимлари томонидан тушаётган ариза 
ва шикоятлар, таклифлар, давлат томонидан ишлаб 
чикариш режаларининг бажарилиши текширилади. Шу- 
нингдек, корхонанинг узида кабул килинган карор ва 
буйрукларнинг ишлаб чикилган ойлик, квартал режа-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ларининг бажарилиши алохида назорат килинади. Тек- 
ширишда режаларнинг илмийлигига, бажарилишининг 
анализ килиш асосида реаллигига эътибор берилади.
Ижро интизомини назорат килишда олдинги утка- 
зилган тафтиш далолатномаларида курсатилган таклиф- 
лар ва курилган чораларнинг ижроси аник, текширила- 
ди. Айникса, хисобдор ва мансабдор шахсларга курил­
ган чоралар ижроси, далолатномада аникланган ик,ти- 
содий зарарларнинг тикланишига катта эътибор бе- 
риш лозим. Ишлаб чикдриш режалари ва корхона мул- 
кининг сакданишини таъминлаш тадбирларининг кор- 
хонада амалга оширилиши текширилади. Албатта, ижро 
интизомининг юк,ори савияда булиши, ижро учун бе- 
рилган топширикутрнинг бажарилиши хакида уз вак- 
тида тегишли шахсларга жамоага ахборот берилишига 
\ам куп жихатдан бомикдир.
Нихоят, назоратчилар ижрочилик интизомининг 
ахволини ёзиш билан чегараланмай, уни яхшилаш юза- 
сидан таклифлар киритадилар. Уларнинг хаммаси кор- 
хонада ижтимоий ишлаб чикдриш самарадорлигини 
ошириш тадбирлари эканлигини исботлаб, курсатиб 
бериши лозим.
КОРХОНАЛАР ВА БИРЛАШМАЛАРДА НИЗОМ 
КОИДАЛАРИГА АМАЛ КИЛИШНИ АУДИТ КИЛИШ
Корхона уставига риоя цилинишини текшириш
Назорат ишларининг энг мухим сохаларидан бири 
бу корхонанинг ишлаб чикдриш ва молия фаолиятини 
й^лга солиб турувчи Уставга риоя кдлишни текши- 
ришдан иборатдир. Устав нормаларига риоя килиш ор- 
кали корхона мулкнинг т^лик сакланиши ва максадга 
мувофик равишда фойдаланиши таъминланади.
Устав конунларига риоя килиш, текшириш куйида- 
ги тартибда утказилади. Аввало таъсисчилар Уставининг 
мавжудлиги, унинг таъсисчилар умумий йинишшида 
Кабул килиниши ва белгиланган тартибда сакланиши 
аникпанади. С^нгра ушбу корхонанинг Устав коидалари 
намунавий Устав коидаларига мос келишлиги 
х а И Д
а 
махаллий шароитларни ва амалдаги крнунларни хисоб- 
га олган холда киритилган узгартиришлар урганилади.
Текширишнинг с^нгги боскичида хужаликнинг кун- 
далик ишлаб чикдриш, молия фаолиятида Уставнинг 
ХУКУКИЙ 
нормаларига амал килиниши к^риб чикилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Утказилган текширишни умумлаштириш натижасида 
жамоа хужалигининг Устави цоидаларининг бузилиши 
\оллари, бунга йул куйган айбдор шахслар ва шу би- 
лан биргаликда келгусида ушбу камчиликларни туга- 
тиш йуллари курсатилади.
Белгиланган тартибда ишлаб чикдлган корхона Ус­
тави таъсисчилар умумий йигилишида ёки вакиллар 
йигилишида тасдикданади. Умумий ёки вакиллар йи­
гилишида кабул килинган Устав туман \окимлигига 
тасдигдан утказиш учун гакдим этил ад и. Сунгра бу Ус- 
тавнинг *ар бир бет и га мухр босилади.
Таъсисчилар Уставининг мавжудлигини текширув- 
чи шахе уни кдй а^волда сакданаётганлигига алохдда 
эътибор бериши лозим. Уставга \а р кимнинг *ар хил 
Узгартиришлар ва кушимчалар киритишига асло йул 
куймаслик керак. Одатда таъсисчилар Устави \и соб 
бланкалари ва ?(ужжатлари ёнмайдиган темир сейф- 
ларда сак/танади. Унинг бехатар сакданиши ва дахлеиз- 
лигини корхона бош^аруви таъминлаши лозим. Назо- 
ратчи таъсисчилар Уставининг таъсисчилар умумий йи- 
жлишида ёки вакиллар тасдикданганлигини текшириб 
куради. Йигалишнинг тартибига (бунда таъсисчилар ка- 
мида 2/3 к^сми кдтнашган булиши шарт) ва кдбул 
кдлган кдрорига (унда таьсисчиларнинг купчилик крсми 
о воз берганлигига) ало^ида эътибор берилади. Таъсис- 
чиларнинг умумий ёки вакиллар йигилишини утказиш 
к;онундан ташкдри ёки кдрор кабул кддишда камчили- 
ларга йул к^йилганлиги аникданган лолларда тафтиш 
далолатномасига ёки текшириш маълумотномасига таъ- 
сисчи Уставини тасдик^аш учун кдйтадан крнуний ра- 
вишда йигилиш утказилиши таклифи киритилади.
Текширишнинг навбатдаги боск^чида таъсисчилар 
Уставнинг умумий моддалари таъсисчиларнинг Наму- 
навий Устави моддаларига мувофик, келиши куриб чи- 
кдлади. Бундай умумий \УКУК нормаларига корхона- 
нинг вазифаси, корхона аъзоларининг умумий )(укук 
ва мажбуриятлари, ердан умумий фойдаланиш тарти- 
би, унинг умумий мулкини ташкил кдлиш ва ундан 
фойдаланиш, ишлаб чи^ариш ва молия фаолиятини 
ёритиш, иш \ак,и ва мезщат к^лиш тартибларини таш ­
кил щ чиш нинг умумий коидалари, таъсисчининг ялпи 
ма^сулотини ва фондларини так.симлаш тартиблари, 
маданий-маиший ва социал таъминот \амда уларнинг 
шахеий хужалигини юритиш, бошкдриш органлари ка- 
билар киради. Бу ^укук,ий нормалар корхона Уставида
www.ziyouz.com kutubxonasi


албатга к\фиб чикилган ва Намунавий Уставга нисба- 
тан кенг ёритилган булиши керак.
Текширишда конундан ташкари далолатнома х,ол- 
лари мавжудлиги аник^анса, тафтиш далолатномаси 
ёки текшириш маълумотномасига илова килинадиган 
махсус ведомостга ёзиб куйилади. Сунгра корхона бош- 
карувининг ва айрим жавобгар шахсларнинг Устав- 
нинг алохдда моддаларига цандай риоя килиши куриб 
чикилади. Бунда биринчи навбатда корхона бошкару- 
вининг, таъсисчиларининг умумий ёки вакиллар йи- 
тпи ш и нин г чакириш муддатларига эътибор берилади 
(бу йипшишлар йилига камида турт марта, бундан 
ташкари таъсисчиларнинг 2/3 кисми ёки тафтиш ко- 
миссияси талаб кдлган вакгларда чакирилиши лозим).
Умумий йигилишга кдтнашаётган таъсисчиларнинг 
сонини аниклаш ушбу йигилишнинг конуний ХУКУККа 
эга эканлигини курсатади. Бундан ташкари карорлар 
китобида к,айд кдпинган курсаткичлар, яъни умумий 
йигилишлар неча марта чацирилганлиги, кун тартиби, 
саволларни мухокама килиш характери, таъсисчилар­
нинг фаоллиги, карорнинг мазмуни ва шу кабилар 
текшириш манбаи хисобланади. Худди шу тартибда таъ- 
сис корхона бошкаруви йигилишини утказишнинг 
Конуний хУКУККа эга эканлиги, саволларни мухокама 
кдпинган карорларнинг мохияти анализ килинади.
Корхона аъзолигига риоя килиш тартибини алохи- 
да текшириш керак. Бунинг учун текширишнинг куйи- 
даги, яъни корхонага кабул килиш ёки чикиш тугри- 
сида ёзилган ариза, алохида шахслар билан сухбат утка- 
зиш ва улардан ёзма равишда хат олиш, кдрорлар ки- 
тобидаги ёзувлар билан танишиш, таъсисчиларнинг 
мехмат дафтарчаси мавжудлигини аниклаш усуллари 
кулланилади.
Давлат ва хужаликлараро кишлок х^жалик 
корхоналари ва бирлашмаларн т>трнсида юрндик 
статусга амал килинишини текшириш
Хужаликнинг ишлаб чикдриш-молия режаларини, 
бухгалтерия хисобининг жорий ва йиллик \исобини, 
шунингдек, иш х1ак1и тугрисида Низомни мукаммал 
Урганиш оркали Уставга ва унинг моддаларига риоя 
килиш текширилади. Бунда ердан фойдаланиш, корхо- 
нанинг мулкидан, х^жалик юритиш, ташкил килиш, 
иш \аки т^лаш, ял пи махсулот ва даромадларни так-
www.ziyouz.com kutubxonasi


симлаш кабиларда Устав нормаларига риоя кил масли к 
*оллари очиб ташланади.
Корхона Уставининг ало,\ида моддалари буиича ай- 
рим хатоларга йул куй ил ганда бунинг сабабини ва айб- 
дор шахсни аним аш лозим. Сунгра текширувчи шахе 
бу камчиликларни корхона бошкдруви ёки таъсисчи- 
ларнинг умумий йигилишида куриб чицишга кирита- 
ди, шу билан биргаликда юкори органларга интизом- 
ни бузилиши, айбдор шахслар томонидан келтирилган 
зарар тугрисида ёзма равишда хабар беради.
Кдшлок хужалигида давлат ва хужаликлараро кор- 
хоналар, шунингдек, илмий ишлаб чикариш \амда аг- 
росаноат бирлашмалари фаолият курсатиб келмокда. 
Бундай цишлок хужалик корхоналари узининг ишлаб 
чикариш , молия фаолиятида корхона (бирлаш ма) 
туфисидаги конун асосида иш юритмокдалар. Демак, 
назоратчилар \ам шу конунга асосан иш юритишлари 
лозим булади. Бунинг учун кар бир со\адаги бажарил- 
ган ишларнинг годикий \олатини юкорида курсатил- 
ган конун нормаларига асосан мослаштириб олиб бо- 
ради. Баъза бу корхона ва ташкилотларнинг ишлаб чи- 
кариш, молия режасини тузишда оборот ва асосий 
объектларни ишга тушириш \ам да хисобдан чикариш- 
да, штат руйхатини тасдиклашда, айрим категорияда- 
ги ишчиларнинг иш хакига кУшимча ва устама белги- 
лашда, лойи\а-смета хужжатларини тасдиклашда, м о- 
лияни ташкил этишда, хисобот ва учёт иш ларида 
ХуКУКлари кенгайтирилади.
Текш ириш да'\ар бир хужалик ёки ташкилотнинг 
юридик хукукини белгилайдиган Уставнинг ишлаб чи- 
карилиши ва тасдикланишига асосий эътибор кэрати- 
лиши лозим. Бунинг учун Уставда юкоридаги конун 
асосида умумий нормадаги курсаткичлар (ташкилот ёки 
хужаликнинг номи, унинг жойлашгЭн урни, унга хиз- 
мат киладиган банкдаги счётларнинг реквизитлари, р а \- 
барлик кдладиган юкори ташкилотнинг номи, иш ф а- 
олиятининг предмета ва максади, хужалик ёки таш ки­
лотнинг Устав (бУлинмас) фондига эканлиги, \a p a - 
катдаги карорларга асосан иш юритиши ва юридик 
шахе кисобланиши (ва узига хос хусусиятлари) хужа- 
лик ёки ташкилот кирадиган юкори ташкилотнинг 
номи, унинг жойлашган урни, банкдаги счётнинг р ек ­
визитлари) курсатилган булиши керак.
Уставнинг туьри тузилганлиги ва тасдикланганли- 
гини текширишда юкори ташкилот \укуклари ва вази-
www.ziyouz.com kutubxonasi


фалари керакли кдрорлар билан солиштириб курилади 
(давлат хужаликлар ва бошкд к^шлок, хужалик давлат 
ташкилотлари ёки хужаликлари буйича бу э^уцук юкори 
ташкилот ихтиёрига берилган, хужаликлараро ташки- 
лот ва бирлашмалар буйича ма^аллий *окимиятлар ре­
гистрация киладиган кдтнашувчи хужаликларнинг йи- 
гилиши ихтиёрига берилган).
К^шлок, хужалиги корхонаси ва ташкилоти тутри- 
сида ани^ланган камчиликлар тартибга солинади \амда 
тафтиш далолатномасининг ёки текшириш маълумот- 
номасининг керакли булимида акс этгирилади.
Корховада ичкн иш тартиб-кридасига риоя 
Килинишинн текшириш
Хал к хужалигининг бошкд тармо^ларида булгани 
сингари, к^шлок хужалик корхона ва бирлашмалари 
\ам ишлаб чицариш-молия фаолиятини кдтгик режа 
асосида юргизадилар. Бу режалаштиришнинг асосий эле- 
ментларидан бири булиб, ички хужалик иш тартибини 
т$три ташкил килиш ^исобланади.
Хар бир Намунавий Устав ва амалдаги конун *амда 
давлат корхоналаридаги ички иш тартиб-кридасини 
ишлаб чикддилар.
Корхоналар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг ишчи 
,\амда хизматчилар учун ички хужалик иш тартибининг 
асосий кридаларига таяниб иш олиб борилади.
Текшириш вактида назорат ушбу коидаларнинг 
мавжудлигига, тугри ишлаб чикдпганлиги ва белги- 
ланган тартибда тасди^данганлигига эътибор бериши 
лозим. Сунгра ушбу кридалар хужаликдаги чар бир иш­
лаб чикариш булимига етказиб берилганлиги, *ар бир 
ишчи танишиб чиаданлиги ва, ни\оят, хужаликнинг 
ишлаб чицдриш молия фаолиятида ушбу кридаларга 
тулик; амал кдпиниши текширилади.
Ишчи хужалик иш тартиб-коидаларининг тугри 
дабул килинганлигини аник^аш учун улар намунавий 
крида кУрсаткичлари \амда амалдаги конунлар билан 
солиштириб курилади. Сунгра хужаликнинг конкрет 
ик^исодий ривожланишини, ишлаб чицаришда жой- 
лашган урнини \исобга олган у ёки бу криданинг крну- 
ний крбул килинганлиги текширилади.
Ички хужалик иш тартиби ва кридаларида хдр кдн- 
дай шароитларда \а м куйидаги умумий нормалар, яъни 
ишчиларга \ар ^афтада дам олиш кунлари, навбатдаги
www.ziyouz.com kutubxonasi


мехнат таътили кунлари, ёш болали оналарга берила- 
диган енгилликлар Урин олган булиши лозим. 
ш
Текширишнинг мухим кисмларидан бири курсатил- 
ган коидаларнинг хар бир булимига амал килинишини 
текширишдир. Бунда ишлаб чикрриш кенгашлари ма- 
териаллари, умумий ёки вакиллар йигилиш ининг 
карорларини кайд кдлиш китоби ва корхона бошк,ару- 
вининг мажлиси, бажарилган иш кунлари туррисидаги 
маълумот, мехнат таътили кунларининг давомийлиги 
ва унга туланган \ак, берилган енгиллик соатлари учун 
туланган х&к> айрим ишчиларнинг ишга катнашмаган 
кунлари курсатилади.
Бунда «Мехнатга хак, тулаш* счёти маълумотлари 
асос цилиб олинади. Асосий эътиборни хужаликда м е\- 
нат интизомига риоя цилишга 
каратиш керак. Иш 
куни давомида \ар бир бекор кетган вак^нинг сабаби, 
бунда жавобгар шахснинг (бригадир, ферма мудири ва 
бошкалар) айби бор-йукдиги чукур текшириб курила- 
ди. Ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлиги фацат 
иш вактининг узайтирилиши билангина боглик; эмас, 
балки сменада, иш кунида, мавсумда бажариладиган 
иш мицдорининг оширилиши билан хам белгиланади, 
шунинг учун хар бир ишчи гуру\лари ва категорияла- 
ри буйича керакли анализ талаб килинади.
Амалдаги к,оидага риоя килмаётган айрим шахслар- 
нинг ищдан озод кдпинганлиги ёки сабабсиз келмай 
к,олганлиги ишга ярок,сизлиги туррисидаги касаллик ва- 
ракаси, тиббиёт муассасасининг касаллиги тутрисида 
берган маълумотномаси (бюллетени) хужалик ёки иш ­
лаб чицариш булим рахбарининг берган рухсати каби 
Хужжатлар асосида аникланади. Текширувчи ушбу да- 
лил хужжатлари булмаган ишчининг ишга сабабсиз 
катнашмаган кунларини ички хужалик иш тартиби 
цоидаларига хилоф деб курсатиб, хужалик рахбаридан 
унга нисбатан чора куришни белгилайди.
Мехнатни мухофаза кдпиш ва техника хавфсзилиги 
буйича алохида текшириш утказилиши талаб цилина- 
ди. Бунда ишлаб чик,аришдаги хар бир жарохатланиш 
сабаби чукур урганилади. Хужалик ёки бирлашмада ки- 
шиларнинг ишлаши учун кулай шароит яратилганли- 
ги, ишларни бажариш учун техника хавфсизлиги цоида- 
лари билан таништирилганлиги текшириб курилади. 
Маълумки, ушбу ишлар учун ажратилган сарфлар, иш ­
лаб чикдриш харажатларининг анчагина кисмини таш- 
кил этади, шунинг учун назоратчи куйидагиларга ало-
www.ziyouz.com kutubxonasi


хида эътибор бериши лоЛш: ишлаб чикдриш молия 
режасида ушбу мак^садларга етарли микдорда маблаг 
ажратилганлиги, ушбу маблаглар сарфланиш каналла- 
ри буйича тулик асослангани, ишчилар иш шароити- 
нинг хавфсизлиги учун керакли кУлланмалар билан 
таъминлангани, ишлаб чикдриш, санитария кридала- 
рига риоя килиниши, техника хавфсизлиги буйича бел- 
гиланган инструктаж утказилгани, мехнатни му\офаза 
к,илиш тутрисида ташвикрт ишлари олиб борилиши 
чу кур урганилади.
Текширишнинг яна бир мухим объектларидан бири 
ишчиларни кабул кдлиш ва бушатиш тартибини амал- 
даги конунларга риоя кдлган \олда утказишдир. Бунда 
куйидагиларга ало\ида эътибор кдратилади: ишчилар 
билан маъмурият уртасида тузилган шартноманинг мав- 
жудлиги, мехнат дафтарчасининг юргизилиши турри- 
сида кадрлар булимидаги хисоб-китоб ишлари, цайси 
Укув юртини битирганлиги тугрисидаги дипломдан 
кучирма, охирги ишлаган иш жойи ва касби 

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish