Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

Оцдарё туманидаги «Дсцбед» ж /х ишлаб чи^ариш,
хужалик-молия фаолиятини тафтиш цилиш натижалари
буйича
УМУМИЙ ДАЛОЛАТНОМА
«Дсцбед» курюни 
2000 йил 10 апрел
Бизларким, имзо чекувчилар Самарканд вилоят сув ва
цишлок хужалиги бошцармасининг бухгалтер-тафтишчи-
си Хужаев К., жамоа хужалиги разборы Элмонов Т., ж /х
бош бухгалтеры Бердиев X. Б., бош агроном Ахмедов
С., 
бош ицтисодчи Убайдуллаев С., бош зоотехник Муминов
У., бош ветеринария врачи Султонов С., ер тузувчи Соби-
ров К.лар булиб тузамизки, ушбу далолатномани шул
%а%даким, жамоа хужалигининг 1.IX. 199... йилгача булган
ишлаб чщариш, хужалик-молия фаолияти вилоят бошца-
www.ziyouz.com kutubxonasi


рувининг М 31 сонли 199... йил 28 август буйругига асосан
комплекс хужжатли тафтиш цилинди. Тафтиш 1.IX...
йилда бошланиб, 10.Х... йилда тугалланди.
Олдинги тафтиш ж/х 1.1Х... йилдан 1.11... йилгача
булган даврни уз ичига олиб, у Содщов А. бошлщ таф­
тиш группаси томонидан утказилган. Тафтиш цамраб
олган даврда ж /х paj(6apu вазифасида Элмонов Т., бош
бухгалтер вазифасида Бердиев X. Б., бош ицтисодчи
Жураев К.лар тули% ишлаган.
Ж /х пахтачилик йуналишига эга булиб, унга 2810 га
цишлок хужалигига яроцли ер, 2350 га экинзор берки-
тилган. Ж /х да бошцаришнинг цех системаси жорий %или-
ниб, усимликчилик буйича 4-булим-цех, чорвачштк буйи-
ча 2 ферма-цех, коммунал-хужалик ва ижтимоий обьект-
лар буйича цех %амда цурилиш цехлари мавжуддир.
Ж /х маъмурияти Оцдарё сув ва цишлок хужалик бош-
цармасига к,арайди. бирлашма 199... йил 20 январда тас-
ди^ланган Уставга мувофиц иш юритиб келмоцда. Таф­
тиш жараёнида ж /х ишлаб чи^ариш, молия-хужалик
режаларнинг бажарилиши, ишх^цифондидан

ишлаб чица-
риш жараёнида моддий ва ишчи ресурслардан унумли
фойдаланиш, товар-моддий к,ийматликлар, пул маблагла-
рининг сак^аниши, %исоб-китоб, кредит, молия натижа-
лари фондлардан самарали фойдаланиш масалалари таф­
тиш цилинди. Шунингдек, тафтиш даврида ж/х ички
хужалик %исоби, молиявий сцволи чуцур урганилиб чщилди.
Пул мабларларини, хисоб-кредит операцияларини 
л а тафтиш к,илиш йули билан, бошкд масалалар ва 
тафтиш Утказиш программасида курсатилганидек тан- 
ланма усул билан утказилади.
Утказилган тафтиш натижасида куйидагилар аник,- 
ланди:
I. Ж /х да ма^сулот ишлаб чицариш ва давлат буюрт- 
маларининг бажарилиши. 

II. Асосий воситаларнинг ишга туширилиши, капи­
тал сарфлар режа ва шартномада курсатилгандек ба­
жарилиши.
III. Иш хаки фондини (норматив режалаштириш 
нукгаи назаридан) фойдаланиш ва штатлар интизоми- 
га риоя кдлиниши.
IV. Асосий фондларнинг сакланиши ва улардан фой­
даланиш.
V. Чорва молларидан фойдаланиш ва унинг сак,ла- 
ниши.
www.ziyouz.com kutubxonasi


VI. Товар моддий к^йматликларнинг сацланиши ва 
улардан унумли фойдаланиш.
VII. Хазина операцияларининг а^воли ва хазина ин- 
тизомига риоя кдлиш.
VIII. Хисоб-китоб кредит ишлари интизомига риоя 
кдлиш ва \исоб т^ловларининг а^воли.
IX. Ж/х молиявий а.\воли ва иктисодий рагбатлан- 
тириш, махсус фондлардан фойдаланиш.
X. Бухгалтерия ?у!соби ва ^исоботнинг а\воли.
XI. Корхонада иш юритиш ва ижронинг а\воли.
Бундан ташкари, корхонадаги тафтиш ишлари ва
унинг сифатига караб, актнинг айрим тематик булим- 
лари узгариши мумкин.
Шундан с^нг, тафтиш далолатномаси, айрим норо- 
зиликлар булишига карамасдан, 3 кун ичида имзолани- 
ши керак. Борди-ю, унда далолатномага нисбатан эъти- 
розлар булса, улар ёзма равишда такдим к,илинади, 
аммо унда корхона ра^бари ва бош бухгалтернинг белги- 
си булиши шарт. Бу эътирозларга биноан тафтиш гуру^и 
далолатномага 

хулосасини ёзади. Тафтишнинг уму- 
мий далолатномага, б^лимлар, моддий жавобгар шахс- 
ларнинг иш фаолияти юзасидан тузилган оралик дало- 
латномалари, улардан олинган тушунтириш хатлари 
илова кдпинади. Умумий далолатнома турт нусхада ту- 
зилди, шундан икки нусхаси тафтиш килинган корхо­
нада крлади. Зарур лолларда агарда мулкнинг талон- 
тарож кдлинганлиги далиллари учраганда далолатнома- 
нинг бир нусхаси суд-тергов органларига берилади.
Суд-тергов органлари талабига мувофик, утказнладиган 
тафтишнинг асосий хусусиятлари
Юкррида айтилганидек, тафтиш далолатномалари 
суд-тергов фаолиятида.юридик исботлаш воситаси деб 
тан олганлиги учун х,ам бу органлар томонидан у ёки 
бу шахе, ёхуд корхона фаолияти устидан тафтиш тай- 
ёрланиши мумкин. Бунда тафтишларнинг тайинлани- 
ши, утказилиши республиканинг жиноят-процессуал 
кодексларида ва корхона (бирлашмаси крнунининг те- 
гишли моддасида аник курсатилади.
Суд-тергов органлари ме^наткашлардан тушган ах- 
борот ва сигналларга мувофик, 
\ам
тафтиш тайинлаш- 
лари мумкин. Бунинг учун суд-тергов органлари таф­
тиш утказиш \ак;ида кррор ва хатларни тафтиш утказа- 
диган ташкилотга юборади. Унда тафтиш кимнинг ёки
www.ziyouz.com kutubxonasi


корхонанинг кдйси фаолияти устидан, кдйси давр учун, 
кандай масалаларни кдмраб олиши, кандай саволларга 
жавоб килиниши тула курсатилиши лозим. Шундан 
сунг, юк,ори ташкилот томонидан тафтиш тайинлана- 
ди. Тафтиш учун кдрор ёки хат дастур сифатида кабул 
кили наци. Бундай \олатда назоратчилар ни^оятда объек­
тив иш тутиб, суд-тергов органлари билан мустаккам 
алокада булишлари лозим.
Тафтиш утказиш формалари, турлари унда кулла- 
ниладиган усулларни суд-тергов органлари билан мас- 
ла\атлаш иб, аммо асосан тафтиш группаси танлаб 
Утказди. Текширувда суд-тергов органлари томонидан 
тафтиш олдига куйилган савол ва вазифаларнинг кам- 
масига ан ик жавоб булиши шарт. Далолатномада суд- 
тергов органларининг карори билан утказилган бош 
мутахассислар, ишлаб чикариш булинмаларининг ра\- 
барлари имзоси булади. Агар тафтиш даврида баъзи 
муаммолар чикиб к°лса, яна кдрор ёки хат ёзилиб 
кУшимча тафтиш утказиш \акида буйрук чикарилади. 
Агар хужалик операциялари буйича айрим \ужжатлар- 
ни олиш зарурати тугилса, унда бу иш «Бухгалтерия 
учётида ^ужжатлар ва ^ужжатлар обороти ^акида Ни- 
зом»га мувофик, амалга оширилди.
Х,ужжатли тафтиш натижаси буйича материаллар 
ташкилотнинг алокд хати билан берилади. Бу алока 
хатида етказилган зарарнинг микдори, келиб чикиш 
сабаблари ва бошка керакли кужжатлар кУшиб берила­
ди. Агар тафтиш ишида камчилик аник^анса, суд-тер- 
гов органлари карор чикариб, кайта тафтиш тайинла- 
ши, уни шу гуруппага ёки бошкд гуруппага юклатиши 
мумкин.
Тафтиш ва текшириш якунлари буйича карор 
кабул килиш
Тафтиш якунлари буйича чора куриш у давом этаёт- 
ган пайтда кам, тула тамомлангандан кейин \ам амал­
га оширилади. Утказилган тафтишлар якуни буйича 
куйидаги чора-тадбирлар, яъни аникданган камчилик- 
ларни йУкотиш ва тузатиш; тафтиш якунларини кол­
лектив йигилишида ёки мажлисларда мухокама килиш; 
ни \оят, далолатномада аникланган угирлик ва ман- 
сабни суиистеъмол килиш кабилар буйича тупланган 
материалларни суд-тергов органларига утказиш ишла- 
ри бажарилди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Тафтиш якунлари буйича текшириш утказилган кор- 
хона буйсунадиган юк,ори ташкилот бир неча хил ва- 
риантдаги карорлар кабул килиши мумкин. Булар: таф­
тиш якуни буйича хат ёзиш, фармойиш ёки буйрук, 
Кабул 
кдпиш; чикарилган якун асосида карор кабул 
кдпиш ва ищ оят тафтиш натижаси буйича унинг ма- 
териалларини суд-тергов органларига утказиш.
Хат, агарда тафтиш натижасида айрим молия-хази- 
на интизомининг бузилиш фактлари аникпанса, баъзи 
\исобдор ёки мансабдор шахслар томонидан камчи- 
ликларга йул куйилган булса, юк,ори ташкилот томо­
нидан фак,ат тафтиш утказилган корхона ра^барлари 
ва мутахассисларига аникланган камчиликларни туга- 
тиш учун юборилади. Хат тафтиш утказган назоратчи 
томонидан тайёрланади.
Фармойишнинг хатдан фарки шуки, унда курса- 
тилган чоралар албатта бажарилиши лозим. Фармойиш 
тафтиш утказилган корхона буйсунадиган ташкилот то­
монидан кабул килинади. Фармойишлар узининг тар- 
кибий жи^атидан конструктив ва албатга бажарилади- 
ган буйрук кисмидан иборат. Конструктив к,исмида асо- 
сан тафтиш натижасида аникланган камчиликлар курса- 
тилса, иккинчи к^смида бажариш учун фармон кдли- 
надиган ишларнинг мазмуни ёритилади. Зарур лоллар­
да фармойиш бошка ташкилотларга хдм юборилиши 
мумкин, бундан максад шуки, кУшни корхоналар шун- 
дай камчиликларга йул кУймасин.
Буйрук конструктив ва буйрук кисмлардан иборат- 
дир. Буйрукнинг молия-хужалик фаолияти юзасидан 
аникланган камчиликлар очик курсатилди, буйрук кис- 
мида эса шу камчиликлар юзасидан тегишли мансабдор 
ва х,исобдор шахсларга нисбатан куриладиган ташкилий 
масалалар юзасидан курилган чоралар баён килинади. 
Буйрук тафтиш Утказилган корхонага буйсунадиган х^мма 
ташкилотларга жунатилади. У корхона рах,бари ёки унинг 
муовини томонидан имзоланади. Буйрукда кимлар ва 
улар бу ишларни качон бажариши курсатилади.
Карор, бу коллегиал органлар томонидан кабул 
килиниб, назорат-тафтиш ишларини яхшилаб, кара- 
могидаги корхоналарда мулкнинг сакланиши каби ма- 
салаларни уз ичига олади. Кдрор тарм ок вазирликлари 
коллегиясида ёки жамоа-кооператив ташкилотларда 
кабул килинади. К^рорларда аникланган камчиликлар, 
уларни бажариш муддатлари курсатилади. Агарда мулк­
нинг >тирланганлиги ёки суиистеъмол килинганлиги
www.ziyouz.com kutubxonasi


аникданганда, уни тиклаш мак,садида тафтиш материал- 
лари суд-тергов органларига юборилади.
Кдбул цилинган царорларнинг бажарилиши устидан 
назорат урнатиш
Текшириш натижалари буйича 
1
^абул кдгсинган кдрор- 
лар, яъни хат, фармойиш, буйрук,, кдрор ва суд-тергов 
органларига утказилган материаллар юзасвдан назорат 
утказиш — ишлар ижросини текшириш му^им ахдмият- 
га эгадир. Кабул кдлинган кдрорлар ижросини текши- 
ришни юцори ташкилотнинг тафтиш-назорат ишлари- 
ни олиб борувчи бошкдрмалари ва булимларига юкла- 
тиш лозим. Албатга, бунда к^линган ишларни ^исобга 
олиб бориш катга а^амиятга эгадир. Бунинг учун утка­
зилган тафтиш, текшириш ва назоратларни ^исобга 
олиб бориш махсус журнали катта роль уйнайди.
Унда • юкори ташкилот к,арамоп
1
даги корхоналар 
к^чон, кайси давр учун тафтиш кдпингани. тафтиш 
якуни буйича к;андай тадбир-чоралар белгилангани, 
уларнинг ижроси нима билан тугагани аник, курсати- 
либ борилади.
Назорат-тафтиш ишларини ташкил цнлишда иш 
юритишни уюштириш
\ а р
к;андай ме^нат жараёнида хам зарур маълумот- 
ларнинг йигилиб бориши уларни уз вацтида анализ 
кдпишни талаб кдпади. Йигилган ахборот ва маълу- 
мотномаларни системага солиб ёки тегишли журнал- 
ларга доимий равишда, маълум бир тартиб асосида 
кайд кд/шб бориш иш юритиш дейилади.
Куй ид а назорат-тафтиш органларида иш юритиш- 
нинг системасини куриб чи^амиз.
Назорат-тафтиш ишлари буйича норматив далолат- 
номалар делосида тафтиш, назорат ва текшириш утка­
зиш методикаси, тартиби, вазирликлар \амда юкрри 
ташкилотларнинг назорат-тафтиш ишлари юзасидан 
чик;арадиган инструктив хатлари, шунингдек, бу ишлар­
ни ташкил кдпишга тааллук^ли хуяокатлар тартиб билан 
йигиб борилади. Унинг сацпаниш муддати доимийдир.
Назорат-тафтиш ишларининг режаси бу органнинг 
перспектив, йиллик, квартал ва ойлик режаларидан 
иборат. Унинг саеданиши \ам доимийдир.
Утказилган тафтиш ва текширишларнинг материал-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лари, бунда юк,ори ташкилот кдрамогидаги корхона- 
ларнинг молия-хужалик фаолияти устидан утказилган 
тафтиш, текшириш натижалари йигилиб борилади, тек- 
шириш якуни буйича маълумотномалар, керак *уж- 
жатларнинг нусхалари тупланади. Делонинг сакданиши 
доимийдир.
Тафтиш ва текширишларни \исобга олиб борувчи 
журналда эса утказилган текширишларнинг якуни кор- 
хоналар буйича ёзиб борилади. Журналда тафтиш утка­
зилган корхонанинг номи, кдйси давр фаолияти таф­
тиш килинганлиги, неча сум камомадлиги, ундан кдн- 
часини ^исобдор ёки мансабдор шахслар зиммасига 
ёзиш буйича суммалар аникданади, уларнинг тикла- 
ниши, тафтишни ким угказганлиги курсатилади. Сак,- 
ланиш муддати доимий. Шунингдек, журналда таф­
тиш натижалари буйича курилган тадбирлар ?^ам кдйд 
килиб борилади, бу маълумотлар тафтиш -назорат 
ишлари буйича \исобот тузиш учун \ам фойдалани- 
лади.
Назорат-тафтиш масалалари буйича ташкилот ва 
корхоналар ёзишмалар делосида мулкнинг са^ан и ш и , 
назоратчиларнинг малакасини ошириш, тафтиш якун- 
ларига кура хат, фармойиш, буйрук,, суд-тергов орган- 
лари билан ёзишма хатлар булиб, унинг савданиш муд­
дати уч йил.
Назорат-тафтиш органлари протокол дафтарига на­
зоратчиларнинг ишларини я нала такомиллаштириш 
юзасидан методик йигилишларнинг якунлари ёзиб бо­
рилади. Унда мудокама кдлинган масалаларнинг к,ис- 
цача мазмуни, масала юзасидан сузга чикувчиларнинг 
фикрлари хдмда крбул кдлинган кдрорлар ёзилади. Про­
токоллар дафтарнинг сакланиши доимийдир.
Булардан ташцари, корхоналар ва хужаликлараро 
ташкилотларнинг тафтиш комиссиялари кушимча ик- 
кита: ходимлардан тушган ариза ва шикоятлар; таф­
тиш якунлари буйича келаётган ва кетаётган ёзишма- 
ларни кдйд кдлиш журнали тутадилар.
Биринчи журналда — делода корхонада ишлаётган- 
ларнинг ариза ва шикоятлари, уларни текшириш якун­
лари ва курилган чоралар ёзиб борилади. Сак^аш муд­
дати беш йил.
Иккинчи журналнинг сакданиш муддати 3 йил 
булиб, унда тафтишлар якуни буйича келган-кетган 
хатлар, уларнинг кискача мазмуни ёзиб борилади.
Иш юритиш ва назорат-тафтиш органларида давлат
www.ziyouz.com kutubxonasi


хисоботи му^им урин эгаллайди. Хамма назорат орган- 
лари, кдндай ташкилотга буйсунишдан кдтьи назар, 
хисобот топширадилар. Бундан ташкдри цишлок хужа- 
лик корхоналарининг йиллик хисоботларига мулкнинг 
камомади ёки угарланиши хакдда ало^ида форма ки- 
ритилгандир.
Йиллик хисоботга тафтиш комиссиясининг хулоса- 
си илова кдлинади, бу хулоса умумий жамоа аъзолари 
(ёки вакиллар) йишлиши томонидан тасдик^анади.
Шундай кдчиб, юкррида к^рсатилган тартибда таф- 
тиш-назорат ишларининг режалаштирилиши, ташкил 
килиниши ва олиб борилиши хозирги кун талаби булиб, 
назоратнинг ик,тисодий самарадорлигини оширишни 
таъминлайди.
Янги та^рирдаги к,онун аудиторларга тармокдар, 
мулкчилик шаклларидан келиб чик^ан хдлда ишлаб 
чикариш технологияси, товар ва хизматлар халкрро 
стандартларини, аудитнинг халцаро ва республикамиз- 
даги стандартлар т^лик; билишини талаб килади.
Аудит текширувини утказшп услубиятнда персонал
компьютерлар ва эксперт тизимидан фойдаланиш
9
Аудит текширувига тайёргарлик даврида, иш \аж- 
мини аникдаш индивидуал режа ва дастурларни ту- 
зишда персонал компьютердан фойдаланиш ва^тини 
тежашда катта а\амиятга эгадир. Бунда компьютер дас- 
турлар доирасидаги мижознинг файлларидан мазмун- 
ларига караб фойдаланиши зарур б^лади. Бунда дастур- 
лардаги зарур маълумотларни йигаш, хужалик опера- 
цияларини назоратдан ^тказиш, хужжатларнинг далил 
эканлигини \исобга олиш файлларда айрим олинган 
Кисмларини, балки барчасини кузатиш зарур.
Аудиторлик текширувида персонал электрон х^соб- 
лаш машиналарида (ЭХПМ) ишланган «Суперкалк», 
«Дракон», «Изикаяк» ва «Варитаб—86» типой дастур- 
лардан фойдаланиш мумкин. Бунда аудитор маълумот­
ларни гуру^лаши, йигма килиши ва аналитик та^лил 
килиши, нисбий курсаткичларни хисоблаб хулоса чи- 
кариш мумкин.
Аудитор текширувида эксперт системасидан фой­
даланиш кул келади. Бунда молиявий \исоботдаги маъ- 
лумотлардан компьютер ёрдамида фойдаланиши мум­
кин булади.
Эксперт системада олинган молиявий, ик^исодий
www.ziyouz.com kutubxonasi


к^рсаткичлар аудитор текшируви мак,сад вазифалари- 
ни белгилашда му\им восита булиб хизмат кил ад и.
Эксперт системасида куйидаги категорнялардан фойдаланнш 
мум'кин б^лади
Категориялар
Муаммони ечиш
Мисоллар
И н т е р п р е т а ­
ция
Вазиятни ба\олаш да, купгина 
кУрсаткичлардан м у\им ларини 
ажратиш
А сосий 
И К .ТИ С О Д И Й
курсаткичлар
Дастурлаш
Топширик, берилган вазиятда 
дастурлашининг ним а окубат- 
ларга олиб келиши
Сотиш-олиш опера- 
циясида инвестиция- 
н и н г
и ц т и с о д и й , 
кайтими.
Вазиятни
ба^олаш
Кутилган тизимдаги \а р а к а т
четланишни ба\олаш
Аудитда кУлланилган 
таваккалчилик т и зи - 
мини ба\олаш
Лойи^алаш
Текширув объектларини режа, 
дастурлардаги максадга муво- 
фик, чеклаш
Текшириладиган со - 
\алар аудити
Режалаш-
тириш
Барча аудит текш ирув лойи- 
\аларини тузиш
Ишлаб чицариш ре- 
сурсларини т е к ш и - 
ришини реж алаш ти- 
риш
Кузатиш
Изланувда фойдаланиладиган 
маълумотларни лойи \алан ган
имкониятлар билан такхослаб, 
четланиш сабабларини мак,сад 
КИЛИШ.
Операцион аудит чет 
эл валюталар курси- 
ни четланиши
К а м ч и л и к -
л ар н и а н и к - 
лаш ва улар- 
ни й уцоти ш
й^ллари
Интизом бузилишлари, аудит 
текширув хатоларни кузда ту- 
тилган меъерларга м ос келиши
Аудит текш и руви да 
ёрдамчи воситалар- 
дан фойдаланнш
Резервлардан 
фойдаланиш - 
нинг а^воли
Режанинг мажбурий булиши 
улардан четланиш даражаси
Ш а р т н о м а л а р б у -
й и ч а 
б а ж а р и л и ш
кетма-кетлиги.
Й У р и ц н о м а- 
ларва таклиф­
лар бериш
Анииутанган к а м ч и л и к л а р н и
тугатиш
К о м п ь ю т е р д а
ш у
асосида тайёргарлик
Назорат
Ривожланиш тизим идаги ди­
намик усишни кузатиш
К о м м у н и к а ц и я в а
назорат
Эксперт системада аудит текширув мак,сади, стра- 
тегияси излаш, уни юзасидан бир кдрорга келиш им - 
кониятини беради, зарур таклифлар беришга вазият 
вужудга келиши мумкин. Ундан фойдаланишда бирга-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лик изланиш, купмартаяик изланишлардан фойдала- 
ниш имконияти вужудга келади.
Эксперт системада эвристик услубдан, яъни изла- 
нишни чеклаш услубидан фойдаланиш му^им роль 
Уйнайди. Бу система аудиторлар ишини енгиллашти- 
ришга ва вакгни тежашга катта ёрдам беради, айницса 
молиявий а\вол, тулов крбилиятини аник^атда му- 
*им восита б^либ хизмат кдлади.
Эксперт системада компьютерлардан фойдаланиш 
тестларини белгилаш мухимдир.
Услублар
Мисоллар
Назорат кдлинадиган му- 
аммоларни кдйта ком п ь- 
ютерда ишлаш.
Фойдаланиладиган маълумотларни, 
эксперт си стем аларни к?риш ва 
улардан зарурларини танлаб олиш
Компьютерда цайта и ш - 
ланган маълумотларни яна 
бир такрор куриш
Эксперт системасида куриб, карор- 
га келинган ечимларини турри ху- 
лоса кдпинганлиги хулосага келиш
П араллел м у ам м о л ар н и
тузиш
Олинган маълумотларни бош кэ экс­
перт система асосида куриш ва ху­
лосага келиш
Ёзувларни текшириш
КУлланилган эксперт система -ана­
литик та\лил ва хулосага келиш им- 
кониятини берадими
Шундай цилиб, республикамизда утиш даврининг 
мураккаб кетаётганлиги, бозор ик,тисодиёти жараёни- 
даги тез Узгарувчанлик, ицтисодиётни эркинлаштириш 
кабиларга кдраб эксперт система вазиятдан келиб чи- 
циб турлича б^лиши мумкин.
АГРОСАНОАТ КОРХОНАЛАРИ ВА 
БИРЛАШМАЛАРИНИНГ ИШЛАБ ЧИЦАРИШ, 
ХУЖАЛИК ВА МОЛИЯ ФАОЛИЯТИНИ АУДИТ ВА 
ТАФТИШ КИЛИШ
ПУЛ МАБЛАКПАРИНИ ТАФТИШ ВА НАЗОРАТ КИЛ ИIII
Пул маблагларини тафтиш ва назорат килиш тартиби. 
Унн амалга оширищда назоратчилар олдндагн 
вазифалар
Товар-пул муносабатлари мавжуд булган \амда к^й- 
мат крнуни амал кдпаётган бир пайтда пул умумий 
эквивалент булиб, хал к, х^жалигини режали пропорци-
www.ziyouz.com kutubxonasi


онал ривожлантиришнинг мухим воситаси хисоблана- 
ди. Шунинг учун пулнинг барщюрлигини ошириш дав- 
лат ахамиятига молик ищдир. Пул маблакпарининг сак- 
ланиши ва улардан рационал фойдаланишни назорат 
кдпиш бу борада мухим роль уйнайди.
Пул маблагларини тафтиш ва аудит кдпшццаги асо- 
сий вазифа уларнинг сак/ганишини хамда фойдаланиш- 
нинг икгисодий мак;садли булишини ва крнунийлиги- 
ни текширишдир. Бу вазифаларни амалга ошириш учун 
тафтиш ва назорат куйидаги тартибда олиб борилади. 
Биринчи навбатда инвентаризация утказиш йули би- 
лан хужалик хазинасига бор булган пул маблаглари ва 
бошца к,имматбахо к,огозлар суммаси аникданади. Ха- 
зина ишларини юритишда хазина операцияларини юри- 
тиш тугрисидаги Низомга канчалик даражада амал 
кдлинаётганлиги текширилади. Иккинчидан, банк му- 
ассасалари булимидаги хисоб-китоб счёти ва бошкд 
счётлар буйича амалга оширилган хужаликлар опера- 
циялари куриб чикдпади.
Тафтиш ва назорат хазинада хамда банк булимида- 
ги счётлар буйича пул маблагларидан фойдаланиш- 
нинг макрадга мувофикдигини текшириш билан тугал- 
ланади.
Хазинадаги пул маблагларини тафтиш 
ва назорат килиш
Хужалик субъектлари ижтимоий ташкилотлар хази- 
наларида пул маблаглари билан буладиган операция- 
ларни амалга ошириш Республика марказий банки- 
нинг буйруги билан тасдик^анган халк хужалигида ха­
зина операцияларини юритиш коидаларига асосан олиб 
борилади. Бу кридага асосан хар бир хужалик хазина- 
сида хар ойда бир марта пул маблаглари юзасидан 
тафтиш утказилиб турилиши керак. Тафтиш утказишда 
биринчи навбатда хазинадаги накд пул ва к^мматбахо 
кргозлар инвентаризация килиниб, уларнинг суммаси 
аникланади ва инвентаризация натижаси буйича ора- 
лиц далолатнома тузилади. Агарда инвентаризация на- 
тижасида пул маблаглари ортик; чикса, ордер билан 
хазинага кирим кдпинади. Камомад суммаси аникдан- 
са, хужалик хазинасидан ундириб олинади, бу опера­
ция хазина чикдш ордери билан расмийлаштирилади. 
Бундай холларда хазиначининг шу вазифада ишлаш 
ёки ишламаслиги тафтиш натижаларига, аудитор так-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лиф ва тавсияга караб маъмурият ёки мулк эгаси хал 
этади. Одатда, кичик суммадаги камомадлар учун хази- 
начи ишдан четлаштирилмасдан, бу иш хужалик маъ- 
муриятига топширилади. Кагга суммадаги камомад ва 
утирлик аникланганда, хазиначи дархол ишдан чет- 
лаштирилади ва зарур холларда тафтиш материаллари 
алок,а хати оркали мулкий даъво билдирилиб, суд-тер- 
гов органларига утказилади.
Хазина инвентаризациясидан кейин назоратчилар 
хужаликда хазина операцияларини юритиш тугрисида- 
ги Низом коидаларига а мал кдлинишини текширади- 
лар. Бу коидага асосан хазиначи буйрук (ж/х бошкзру- 
ви карори) билан кдбул килингач, хужалик рахбари 
учун хазина операцияларини юритиш хакидаги к^оида- 
лар билан таништириши лозим. Кейин хазиначи билан 
шартнома ту зил ад и. Агар хазиначининг шахсий хуж- 
жатлари орасида бу шартнома булмаса, маъмурият ор­
кали дархол ёздириб олинади ва бу хакда тафтиш да- 
лолатномасида к,айд кдлиниб утилади.
Тафтиш даврида хазиначи томонидан уз ишларини 
бош ка шахсга ишониб топшириш холлари учратилган­
да далолатномада курсатилади, агарда бошка шахсга 
топшириш лозим булса, буйрук билан расмийлашти- 
рилиб, бу шахслардан моддий жавобгарлик тугрисида 
мажбуриятнома ёздирилиб олинганми, йУклиги тек- 
ширилади. Кейин эса хазинада наед пул маблаглари- 
нинг сакланиши холати, хазина дафтари ва хужжатла- 
рининг тугри юритилиши, хазина интизомига кай да- 
ражада риоя килиниши текширилиб курилади.
Хазинада накд пул маблагларининг сакланиш хола- 
тини текширишда куйидагиларга эътибор бериш ло­
зим: хазина операцияларини юритиш коидаларига асо­
сан хазина биноси бошка бинолардан алохдда ажра- 
тилган, накд пулларни саклаш учун эса хазина хона- 
сида сейф урнатилган булиши лозим.
Хазина операциялари амалга оширилаётганда хона 
эшиги доим ёпик туриши ва бу ишга алокаси булма- 
ган кишиларнинг кириши ман килинади. Касса муома- 
лаларини аудит килишда Узбекистон Республикаси 
Хукумати конун ва карорлари, Узбекистан Республи­
каси Марказий банки бошкарувининг 1998 йил 24 ян- 
вардаги 376-сонли «Юридик шахслар томонидан касса 
операцияларини амалга ошириш коидалари»га ва Мо- 
лия вазирлиги йурикномалари, юкори ташкилотлар буй- 
РУК ва фармойишларига амал килиш лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Касса муомалаларини аудит кдлишни кассадаги накд 
пул ва цатьий хисобдаги бланкаларни, цимматба^о 
к,огозларни кУку^сдан инвентаризация килищдан бош- 
лаш лозим. Инвентаризация корхона бош бухгалтерия 
ва кассири иштирокида Утказилиши керак. Инвентари­
зация олдидан аудитор узи иштирокида (кузи олдида) 
кассирдан инвентаризация Утказилаётган санага касса 
\исоботини тузишни ва касса китобида пул маблагла- 
ри К.ОЛДИРИНИ чик,аришни талаб этиши хдмда кассир­
дан пул мабларлари кирим ва чик^ми буйича ^амма 
хужжатлар касса ^исоботига к^шилганлиги т^ррисида 
тилхат олишй шарт.
Шахсларнинг тилхатлари жужжат сифатида эъти- 
борга олинмайди ва кассир \исоботига кушилмайди. 
Бундай )^ужжатларнинг руйхати тузилиб кимнинг 
курсатмасига биноан кимга, нима учун, кднча пул, 
кдчон берилгани курсатилади.
Кассадаги векселлар, акциялар, \а р хил маркалар, 
санаторий ва дам олиш уйларининг пули туланган 
йулланмалари накд пул сифатида эмас, балки пул 
хуж-
жатлари сифатида \исобга олинади.
Аудитор касса хисоботининг ва касса колдигининг 
туррилигини текшириши шарт. Пулнинг к,олдиге ой- 
нинг биринчи санасидан шу кунгача кирим ва чицим 
^исобланиб текширилааи. Кирим ва чицим ордерларни 
к;айд этиш дафтари билан касса \исоботига илова 
к,илинган касса ордерлари солиштирилади. Агар кдн- 
дайдир фарк. чикса, албагга сабабини аницдаш зарур. 
Касса ^исоботини текшириш чивдандан сУнг аудитор- 
га ^исобот ва унга илова кдиинган касса кирим-чицим 
ордерларига келгусида касса \исоботида *еч кдндай 
тузатиш киритишга имкон бермаслик учун кдйд бел- 
' гиси (виза) куйиш тавсия этил ад и. Текширилган ва 
кайд белгиси куйилган касса \исоботи «Касса* счётида 
колдик чикдриш учун бухгалтерияга берилади. Шундан 
сунг пул ва бошкд моддий к^йматликлар инвентари- 
зацияси бошланади. Агар корхонада бир неча касса 
булса, улар музфланиб, бош кассадан инвентаризация 
бошланади. Пулларни аудитор иштирокида кассир са- 
найди. Агар пул айтарли даражада куп булса, купюра- 
лари буйича руйхат кдпинади. Руйхатда купюра к,ийма- 
ти, сони ва умумий сумма курсатилади. Кассада ёпил- 
маган касса ^ужжатлари (тулов ведомостлари, почта 
пул утказмалари, ота-оналардан болалари мактабгача 
тарбия муассасасида тарбияланаётгани учун йигимлар
www.ziyouz.com kutubxonasi


ведомости) б^лса, кирим кдлинган ва берилган пулни 
санаб чикдш зарур. Охирги к;олдик,ни аникдашда ки­
рим суммасини колдикда к#шиб, чикдм суммасини 
айириб куриш керак. Кассада кирим ордери билан рас- 
мийлаштирилмаган накд пул ортик^ча пул сифатида 
белгиланган тартибда кирим к^ишнади ва кирим орде­
ри нусхаси далолатномага илова кдлинади. Белгилан­
ган тартибда расмийлаштирилмаган хужжатдаги сумма 
камомад сифатида хисобга олинади.
Кассадаги накд пул ва бошка кдмматли к;огозлар 
касса инвентаризация далолатномаси тузилади. Дало- 
латнома охирида кассир ундаги пул маблаглари сум- 
маси, хужжатлар ва бошкд кийматликлар унинг жа- 
вобгарлигига утгани т^грисида ёзув ёзиб бериши керак. 
Агар инвентаризация вак^ида камомад ё ортик;ча пул 
аникланганда, кассада пул олингани х,ак,ида вактинча 
тилхатлар чикданда аудитор кассирдан тушунтириш 
хати олиши шарт. Камомад суммаси кассир х^собига 
ёзилиб, текшириш вак^ида ундирилиши лозим. Бунда 
куйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади.
Кассада ортик,ча чикдан пул шу за\отиёк, киримга 
олиниши шарт. Кассада ортик^а чикдан пул ва унди- 
рилган камомад суммаси киримга олинганда касса ки­
рим ордерининг нусхаси далолатномага илова кдлина- 
ди. Касса инвентаризациясининг орали*; далолатнома­
си 3 (уч) нусхада тузилиши шарт. Улардан бири ауди- 
торда к,олади, иккинчиси бухгалтерия га берилади, учин- 
чиси кассирда кщдирилади. Инвентаризация далолат- 
номасида албатта охирги кирим ва чикдом ордерлари 
номерлари к^рсатилиши шарт.
Текшириш ва^тида аудитор кассадаги пул ва бош- 
кд бойликларнинг сакданишини таъминлаш чоралари- 
га, яъни кассанинг к,ай даражада муста^камланишига, 
унинг деразаларига металл панжаралар урнатилгани, 
кассадан иш \а к д берилаётган вактда кушимча хавф- 
сизлик чоралари к^рилиши, касса эшиги ичидан ёпи- 
лиши, пул ёнмайдиган сейф (шкаф)да 
с а к д а н и ш и ,
банкка пул топширишда ва у ердан пул келтиришда 
э\гиёт чоралари курилишига эътибор берилиши керак. 
Шунингдек, у касса калитнинг бошк,а нусхалари к;аер- 
да (улар мухрланган *олда корхона ра^барида сакдани- 
ши керак) сак^анишига, сигнализация урнатилгани- 
га, корхона ва кассир уртасида моддий-жавобгарлик 
тутрисида шартнома тузилганига ишонч \осил кдли- 
ши керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Касса муомалаларини аудит кдлишда Узбекистан Рес- 
публикаси Марказий банки тасди^лаган «Юридик шахе- 
лар томонидан касса операцияларини амалга ошириш 
цоидалари»га риоя кдлиниши да ража с и аник^анади.
Касса хужжатларининг турри расмийлаштирилиши- 
га, сиёх рангда тузатишларсиз ёзилганига, барча рекви- 
зитларнинг тулдирилганлиги кирим ва чик,им ордерла- 
рининг «Касса кирим ва чикдм ордерларини руйхатга 
олиш* дафтарида кдйд этилганига эътибор бериш керак.
Банкдан олинган пулнинг тупа ва уз вацтида ки- 
римга олинганини билиш учун йиртиб олинган чек 
варагининг чек дафтарида долган кисми (корешоги), 
банкдаги счётдан кучирма ва кирим ордерлари узаро 
солиштирилади. Агар текширилаётган хужжатларда шуб- 
ха турилса, банкдаги асл хужжатлар билан солишти- 
риш мумкин.
Касса кирим ва чицим ордерларида имзоларнинг 
мавжудлиги, суммаларнинг ракдм ва суз билан ёзил- 
ганлиги, олинган (берилган) санаси, тулов ведомост- 
ларида туловга ижозат (рухеат) берилгани хдкдда ва 
тулов муддати куреатилган ёзув борлигини текшириб 
имзоларнинг хакикийлигини билиш учун танланма 
усудца ишга кдбул кдлиш хакидаги аризадаги имзо 
билан чицим хужжатларидаги имзо солиштирилади.
Тулов ведомостлари буйича берилган пул ва чикдм 
ордерлари суммалари йигиндиси солиштирилади. Тек- 
ширишда ушбу корхонада ишламайдиган, вактинча 
ишларни бажарилганлиги учун ха к, оладиган кишилар- 
га касса чикдм ордери билан берилиши кераклигини 
эсда тутиш лозим. Унда пул олувчининг шахеини аник,- 
ловчи хужжат маълумотлари келтирилади.
Хамма касса ва кирим-чикдм хужжатлари ва кас­
сир хисоботидаги суммаларни солиштиргандан еунг кас- 
сирнинг кирим ва чицимга ёзган суммаларини санаб 
(хисоблаб), йигинди сумма такдосланади ва кассадаги 
накл пул 
к д л д и р и н и н г
турри хисоблангани аник^ана- 
ди.
Аудитор тулов ведомостларида пул тулаш турриси- 
да рухеат ва тулов муддати куреатилган ёзув булган 
такдирда пул туланадими ёки йук^игини, корхона бух- 
галтерияси хар ойда кассада инвентаризация утказили- 
ши-утказилмаслигини, ёкилри-мойлаш материаллари ва 
овкатланишга бериладиган талонлар хамда катъий 
хисобдаги бланкалар хисобини куриб чициши керак.
Касса муаммоларини юритиш тартибига риоя
www.ziyouz.com kutubxonasi


к,илинишини текширишда кассир вазифасини иш 
\ак,и, пул ва банк муомалалари 
^исобини олиб бо- 
рувчи, касса \ужжатларига имзо куйиш, тасдикдаш 
*укук,ига эга булган бухгалтерия ходимлари кушиб 
олиб бормаслигига; кассага кирим кдлинган тушум, 
банкдан олинган пул бошкд ма^садларга сарфланмаёт- 
гани; рузнома ва журналларга обуна харажатларининг 
асослигига ва корхона ^исобидан шахслар обуна ха- 
ражатлари туланаётгани масалаларига эътибор бериш 
керак.
Касса бирламчи хужжатлари ва кассир \исоботини 
текширишда касса муомалаларининг бухгалтерия ^исоби 
счётларида т^ф и акс эттирилишини куриб чик^ш за- 
рур. Касса бирламчи хужжатларида ва кассир \исобо- 
тида «Касса» счёти билан бошца счётларнинг коррес- 
понденцияси курсатилиши шарт. Бухгалтерия счётла- 
рига ту ф и акс эттирилганига ишонч цосил кдпинга- 
нидан кейин аудитор ведомостлар, журнал-ордер ва 
Бош китоблар билан так^ослайди.
Банкдаги \исоб-китоб счёти, валюта счёти, махсус 
счётлар ва й^лдаги утказмаларни текширишда куйида- 
ги хужжатлар манба булиб хизмат кдпади: банкдаги 
\исоб-китоб, валюта счётлари ва махсус счётлардан 
кучирмалар, кассир \исоботлари; китоб ва тузум (ве- 
домость)лар, журнал-ордерлар, патталар, чек корешок- 
лари, тулов талабнома топширикдари, тулов топши- 
рикдари ва бошкдлар.
Текшириш давомида аудитор: чек дафтарини сак,- 
лаш ва ундан фойдаланиш тартибига риоя цилиниши- 
ни; бекор кдпинган ва фойдаланилмаган чек варакдла- 
рининг микдорини, хазина ва банк муомалалари >десо- 
бини олиб борувчи шахсларнинг бевосита банкдан пул 
олиш \оллари булган-булмаганлигини; цалбаки банк, 
молиявий хужжатларнинг тузилиши, банкдаги *ар хил 
счётлардан кучирмалардаги ракдмларнинг пул маблаг- 
ларини узлаштириш максадида кдлбаки туфилаш \ол- 
лари б^лмаганлигига ишонч \осил к,илиб банкдаги 
счётлардан кучирма билан бухгалтерия хисоби маълу- 
мотлари уртасидаги фарк^ар ёки ноаник, тузатишлари 
тафтишчи банк муассасасида текшириш лозим.
Пул муаммолари буйича банкдаги счётдан к^чир- 
мага илова цилинадиган ^ужжатларнинг тутри расмий- 
лиштирилишини, уларда банк муассасасининг мухри, 
сана ва банк ходимининг имзоси борлиги текширили- 
ши, бирламчи хужжатларда к^рсатилган муаммолар-
www.ziyouz.com kutubxonasi


нинг конунийлигини анщдаш керак. Бунинг учун банк 
муомаласи мазмунининг кодини билиш керак.
Олинган модций бойликлар, бажарилган ишлар ва 
хизматлар учун счётларни тулаш буйича пул хужжатла- 
рини текширишда олинган моддий бойликларнинг уз 
ва^гида ва тула киримга олинганини \амда иш ва хиз- 
матларнинг далолатномаси билан ^абул кдлинганига 
ишонч хосил кдпиш керак. Пул маблаглари счётидан 
харажатларни хисобга олувчи счётларга, келгуси давр 
харажатлари счётига, зарарга утказилган суммаларни 
текширишда улардан баъзи бирларини ундириб олиш 
зарурияти йучушгини, масалан, обуна вак^ида корхона 
фаолиятига керак булмаган рузнома ва ойнома учун пул 
утказиш хрлларини аник,лаш лозим. Кредиторлик к,ар- 
зини тулаш учун утказилган пул муомалаларининг асосли 
ва уз вакгидалигини текшириш керак.
Банкдаги махсус счётларни текширишда (лимит- 
лаштирилган) чекланган ва (лимитлаштирилмаган) 
чекланмаган чек дафтарчалари билан амалга оширил- 
ган муомалаларни текширишда дафтарчадаги ^олдик,- 
нинг банкдан олинган кучирма ва бухгалтерия \исоби 
маълумотларидаги курсатилган суммага мос келишини 
аникдаш лозим. Агар фарк, чик,са, банк туламаган сум­
ма ва сабаби аннкданади. Зарур холларда хисоблашув 
м уом аласи Утказилган к о р х о н адан м уом алани нг 
х.ак^к.ийлигини билиш мумкин. Очилган аккредитив- 
нинг асослигини ва туловнинг Уз вакргидалигига ишонч 
\осил к^лиш керак.
Пул хужжатларини текширишда аудитор кассадаги 
почта маркалари, давлат пошлинаси маркалари, век- 
сел, санаторий ва дам олий уйларига йулланмалар, уз 
ва уз акцияларнинг микдорини куриб чикдди. А кция- 
дорлардан сотиб олинган уз акциялари билан боклик 
муомалаларни текширишда уларнинг к,онунийлигини 
ва бухгалтерия ёзувларининг туррилигини, молиявий 
крнун ва тартибларга риоя кдлинаётганлигини, ушбу 
сотиб олинган акциялардан фойда олинаяптими ёки 
фойда олинмаяптими, ф ойда олишда корхона уз 
адцдоши \имоя кдла олиши куриб чикдпади.
Иулдаги утказмаларни текширишда шу номдаги 57- 
счёт маълумотлари почта квитанциялари, касса ва банк 
хужжатлари билан солиштирилади. Корхонанинг обли- 
гациялари, депозитлари ва бошк,а киммат6а\о 
ц о р о з
-
лари микдори куриб чикдпади. Номинал ва сотиб олиш 
бахрси уртасидаги фарк ишончлилиги текширилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Санаторий ва дам олиш уйларига берилган йуллан- 
малар билан боглик, (йулланмалар) муомалаларни тек- 
ширишда кдйси маблар ^исобидан сотиб олинган (мах- 
сус фондлар, ижтимоий сурурта) текшириш утказилаёт- 
ган корхонада ишламайдиган кишиларга берилиш хол: 
лари б^лмаганлигини, бу йулланмалар учун \а^ни кас- 
сага уз вак,тида туланишини ва бу йулланмалар касаба 
уюшмасининг розилиги борлигини аникдаш керак.
Чет эл валютаси буйича муомалаларини текширишда 
накд пул берилишининг ва бошца корхонага, хорижга 
утказилишининг асосли эканлигини аниздаш зарур. Рес­
публика ичида хисоблашишлар Марказий банк к,оида- 
ларига т^гри келиш-келмаслигини текшириш лозим. 
Масалан, республика ичидаги ва хориждаги укдшлар 
учун утказилиб берилган чет эл валютаси ва миллий 
пулнинг корхонага ало^аси булмаган шахсларга ва ноу- 
рин ишларга утказиб бериш \оллари булмаганлигига 
ишонч \осил кдлиш зарур.
Валюта курсининг узгариши тутри курсатилганли- 
гини аншдши керак.
Корхона маблагларини бошца мак;садга ишлатиш 
холлари, ноцонуний пул утказишлар, аккредитивни 
нот^три куйиш доллары булмаганлигига ва товарсиз 
счётлари акцептлаш \амда «Йулдаги пул жунатмалар» 
счётида пул маблаглари камомади оширилмаётганига 
ишонч досил кдпиш зарур.
Тафтиш давомида хужалик хазинасида накд пул сак,- 
ланишида белгиланган лимитга амал кдлиниши (киш- 
лок хужалик корхоналари учун бу лимит корхона ра*- 
бари томонидан шу хуокаликка хизмат курсатувчи банк 
булими билан келишилган долда белгиланади), хазина 
хужжатларининг юритилиши текширилади. Хазина опе- 
рацияларини текширишнинг бир канча вариантлари 
мавжудлиги, уларни асосан иккига б^лиш мумкин. Би- 
ринчи вариантда олдин \амма хазина кирим хужжат- 
лари, кейин чикдм хужжатлари текширилади; иккин- 
чи вариантда кирим ва чикдм хужжатлари биргаликда 
текшириб чицдлади. Хазина операцияларини текши­
риш хужжатлар билан танишишдан бошланади. Бунда 
хазинада кирим ва чикдм хужжатларини, кдйд кдпиш 
дафтари ва хазина дафтарининг юритилиши текшири­
лади. Хазина дафтари номерланади, хужалик радбари 
ва бухгалтер имзоси билан тасдицпаниб, мухрланади.
Пул олиш учун чеклар хужалик бухгалтериясида 
тулдирилиши лозим. Бу кридаларнинг сакданиши ус-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тидан бош бухгалтер системали равишда назорат олиб 
боради.
Хазина операциялари тафтишида назоратчилар банк- 
даги счётдан кучирма маълумотларидан куп фойдала- 
надилар. Шунинг учун хар бир назоратчи бу хужжатни 
укдй билиши керак. Куйида банкдаги счётдан кучир- 
мани Укдш тартиби келтирилади:
02 шифр дебети — хужалик счётидан тулов талаб- 
номалар асосида кесиб олинган маблагни билдиради.
Кредит — тулов талабномалари билан хужалик, 
счётига келиб тушган маблаЕлар.
03 шифр дебети — хужалик счётидан чек билан 
навд пул олинган.
Кредит — хазинадан ёки хужаликнинг бошк,а иш- 
лаб чикдриш булимлари счётига келиб тушган накд 
пул суммаси.
04 шифр дебети — хужаликнинг \исоб-китоби ли- 
митланган ёки лимитланмаган чеклари буйича тулан- 
ган пуллар.
Кредит — хужалик реестри, лимитланган ёки ли­
митланмаган чек ва бошка хужжатларга асосан счётга 
келиб тушган суммалар.
Бошк,а каналлардан тушган накд пулларнинг ки- 
рим кдпиниши хам хазина кирими оркдпи булиб, кУрса- 
тилган тартибда текширилади. Масалан, ошхона, бу­
фет, магазин, ларёкларда ма\сулот сотиш ёки хизмат 
курсатишдан тушган пуллар кирим ордерлари, хазина 
дафтари ва бу тармокдарнинг жавобгар шахслари то- 
монидан топширилган 
хисобот ёзувлари билан со- 
лиштирилиб текширилди. Зарур булганда, махсулот со- 
тилган кунларда, бозорда махсулотларнинг уртача со­
тиш бахоси туфисида сураб маълумот олинади.
Хаммом, сартарошхона, ремонт-тикиш устахона- 
си, тегирмон ва бошца хужаликлар фаолиятидан туш­
ган тушумлар суммаси хазина кирим ордери, дафтари, 
бу хужаликлар хисоботлари ва квитанцияларини со- 
лиштириб куриб текширилади. Бунда ахолига хакицат- 
дан хам курсатилган хизмат хажми, кулланилган таъ- 
риф ва бахоларнинг (расценкаларнинг) туфилиги, ту- 
шумнинг хазинага тулик хамда уз вацтида к,абул к;или- 
нишини текшириш лозим.
Коммунал хизматлар» квартира ва ётокдоналар хиз- 
мати учун тушган пулларнинг кирими, хазина хужжатла- 
ри ва квартираларда турувчилар к^айдномалари хамда бу 
хизматлар учун тулов квитанцияларини солиштириб
www.ziyouz.com kutubxonasi


текширилади. Бунда амалга оширилган операциялар- 
нинг т^грилигини билиш учун баъзи квартирада турув- 
чилардан тушунтириш хати олинади. Ота-оналардан улар- 
нинг болалари болалар муассасаларида тарбияланганли- 
ги учун тушадиган пул суммаларнинг туррилиги кирим 
Хужжатларини, болалар муассасалари бошлик^ари хисо- 
ботлари, болаларнинг катнашини хисобга олиш журна- 
ли, маълумотлари билан солиштирилиб аникданади.
Хазинадаги накд пуллар чикдмининг асосий йунали- 
ши бу пулларнинг иш \ак,ига таркатилишидир. Бу опера- 
цияларни текширишда хисоб-тулов кдйдномалари ва 
бунга тузилган хазина чикдам ордерларининг турри тузи- 
лиши, уларнинг \ак,ик^
1
Йлиги, уларда хужалик ра\бари- 
нинг \амда бош бухгалтернинг иш хакини таркатишга 
рухсат берганликлари тутрисида ёзувлари ва имзолар- 
нинг мавжудлигини куриш керак. Кдйдномадаги сумма- 
ларнингтарк,атилганларини, таркдтилмаган ва депонентга 
утказилганларини алохида жамлаб куриб, жами сумма- 
нинг тугрилигини текшириш керак. Бунда кдйднома 
буйича таркдтилмаган ва депонентга утказилган иш \ак,и 
суммаларига регистр тузилган булиши лозим.
Юцорида куриб утилган \амма лолларда хам касса 
чик,им ордерларида хужалик ра\бари ва бош бухгалтер 
имзолари булиши шарт. Хазина кирим ва чи^им ор- 
дерлари сиёх ёки шарикли ручкада, тузатишларсиз, 
учирилмасдан аник, кд/хиб ёзилиши керак. Хазинадаги 
хамма ордерларга хазиначи томонидан имзо чекилган, 
ёрдамчи хужжатларда эса «олинди* ёки «туланди» де- 
ган тегишли ёзувлар булиши шарт.
Хазина дафтари хам шу тартибда тузатишсиз опи- 
ровка когози билан икки нусхада ёзилиши, хаР куни 
жамланиб, крлдик сумма аник^ганиб, иккинчи нусха- 
си кирим ва чикртм хужжатлари билан бирга хазиначи 
томонидан бухгалтериям хйсобот тарикдсида топши- 
рилиши лозим.
Агарда операдиялар суммаси бир кунда 50 сумгача 
булса, 3—5 кунда бир марта, агарда ундан ошик; булса 
хазина буйича кунлик хисобот олиниши керак.
Хазинани тафтиш утказиш буйича хдр бир хазиначи 
фаолиятига алохида оралик, далолатномаси тузилади. 
Оралик далолатномаси бухгалтерия регистр маълумот­
лари билан инвентаризация далолатномасида аникдан- 
ган накд пулни ва ^имматбахо кргозларни такдослаш 
асосида амалга оширилади. Бунда хазина буйича солиш- 
тирма кдйдномаси лозим. Солиштирма кдйдномадан
www.ziyouz.com kutubxonasi


оддин тузилган инвентаризация х,акдда куйидагиларга 
эътибор бериш лозим. Инвентаризация утказилиши учун 
маъмурият томонидан буйрук (ж/х бошкдруви царори)
ч и кади. Унда инвентаризация утказиш хайъати таркиби, 
уни утказиш муддати курсатилади. Инвентаризация утка­
зиш тартиби хайъат аъзоларига тушунтирилади. Хазина- 
даги маблаьлар, цимматбахо когозлар бирма-бир сана- 
лади. Уни санашдан олдин хазиначидан хайъатга инвен­
таризация утказиш учун царшилиги йУкдиги х^кида 
тушунтириш хати олинади. Бундан ташцари, шу билан 
бир пайтда, хазинада кирим-чиким хужжатларининг 
расийлаштирилмай цолиш холлари йукдиги, хазинада 
бошца шахснинг пули йУклиги туррисида тилхат олина­
ди. Сунгра инвентаризация жараёнида накд пуллар ва 
кимматбахо когозлар биринчи навбатда хазиначи, ке- 
йин инвентаризация хайъати аъзолари томонидан сана- 
лади, сунт инвентаризация далолатномаси тузилиб, са- 
налган накд пулни ва кимматбахо когозларни кабул 
килиб олганлиги хакида далолатнома ёзилади.
Шунингдек, хайъатга утказилган инвентаризация 
якунига эътирози йУклиги туррисида, мавжуд руйхатда 
курсатилган кирим чиким хужжатларини бир кун ичи- 
да хисобот билан кУшиб топшириш хакдца тушунти­
риш хатини ёзиб беради. Шундан сунг инвентаризация 
якуни ва корхона бухгалтерия регистрлари маълумот- 
лари такдосланиб, солиштирма кайднома тузилади.
Шундан сунг хазиначига олинган накд пулларнинг 
мацсадга мувофик; ишлатилиши текширилади. Бунинг 
учун хзм алохида кайднома тузилиши мумкин.
О ^ а р ё туманмдагн «Дадбед» ж /х хаэинасидан олинган н а м
пулларнинг мазсадга муюфи* сарфланиши 
(1.IX.199... йилдан 1.Х.199... йилгача)
Накд пул олинган 
мацсадлар
Банкдаги
счётдан
к^чирма-
га
мувофик
С ар ф -
ланади
Натижа
Им»
аник, кам
Ме^нат \ajQira
Мол сотиб олишга
Майда х^жалик харажатларига
Сафар сарфига ва \оказолар
Бухгалтер-тафтишчи
Корхона ра^бари
Бош бухгалтер
Хазиначи
www.ziyouz.com kutubxonasi


Агарда хазинада катга камомад аниеданса ёки суд- 
тергов органлари ^арорлари билан тафтищ утказилса, 
унда хар бир хужжат курсатилиб, алохдда кирим ва 
чиким кайдномаси тузилади.
Тафтиш охирида эса хазина оралик, далолатномаси 
туз ил ади. Унда хазинада йул куйилган молия ва хазина 
интизомининг бузилиш далиллари хам бирма-бир ёки 
операцияларнинг мазмунига ^араб умумлаштириб 
курсатилади.
Банкдаги пул мабламари счётлари буйича 
операцияларни тафтиш ва назорат цилиш
К.ИШЛОК, 
хужалик корхона ва бирлашмалари асосий 
хамда капитал куйилмалар фаолиятига мулжалланган 
пул маблаЕпарини уларга хизмат кдлувчи агросаноат 
банки булинмаларида са^лашлари лозим. Банкдаги 
счётларнинг очилиш тартиби ва накд пулсиз хисоб- 
китоб операцияларини утказиш Республика марказий 
банкининг махсус инструктив курсатмаларига асосан 
амалга оширилади.
Кишлок, хужалик корхоналарининг банкдаги счётла­
ри буйича операцияларини тафтиш ва назорат кдлиш 
бу счётларни очиш учун белгиланган к;онун-к,оидалар- 
га асосан пул маблагларининг сакланиши ва бу счётлар- 
даги пул мабларларидан мувофиц равишда фойдала- 
нйшни текширишга крратилади. Бу функцияларни ба- 
жариш, аввало, хужалик рахбари ва бош бухгалтерга 
тегишлидир. Банкдаги счётларни очиш ва пул маблар- 
ларидан фойдаланишни ташкил этиш, уларнинг вази- 
фасидир. Ш унинг учун бош бухгалтер хужаликнинг 
тулов ва молиявий интизоми устидан, пул мабларла- 
рининг хужаликка кирим цилиниши, сакутаниши ва 
уларнинг сарфланиши билан ботик, булган операция- 
лар устидан назорат олиб бориши, бунда амал кдли- 
надиган к,онун ва коидаларнинг бузилишига 
йул 
куймаслиги керак. Банк операциялари тафтиши 
\ар
бир 
счёт буйича ало\ида утказилади. Бунда \исоб-китоб 
счёта операцияларини текширишга алохида эътибор 
бериш лозим, чунки хужаликнинг асосий фаолиятига 
тааллукли булган барча хисоб-китоблар шу счёт орца- 
ли амалга оширилади.
Биринчи навбатда счётдаги пул мабларларининг таф­
тиш Утказилаётган ой бошигача булган цолдига банк 
счётидан кучирма ва бухгалтер учёти регистрларидаги
www.ziyouz.com kutubxonasi


(бош журнал, журнал-ордер) ёзуалар билан солишти- 
рилиб текширилади. Агарда фарк чикса, бунинг сабаб- 
лари аникланиб, хатолар тузатилади. Кейин хужжат- 
ларни Укиш усули асосида банк счётдан кучирма ва 
унга илова килиб келтирилган хужжатлар фак,ат дик­
тат билан урганиб чицилади. Бунда хужжатларнинг 
хэкикийлиги, улардаги саналар, номерлар, корреспон- 
денцияланувчи 
счётларнинг кодлари, штамп, банк 
ходимлари имзолари текшириб курилади. Шундан сунг, 
банк счётидан кучирма ва илова хужжатлари арифме­
тик текширишдан утказилади: таксировканинг ту гри­
ли ги, оборот суммаларининг т5три жамланиши, бош- 
лангич ва охирги колдикларнинг турри чикарилганли- 
ги текшириб ч и кил ад и.
Банк счётидан кучирма ва илова хужжатларидаги 
суммаларни «Хисоб-китоб счёти* даги ёзувлар билан 
солиштириб, текшириб чикиш лозим. Бу текширишда 
счётлар корреспонденцияларининг туррилигига алохи- 
да эътибор бериш керак. Чунки бунда пул маблаглари 
буйича Угирлик \оллари яширинган булиши мумкин. 
Масалан, у ёки бу кредиторлик карзларини тулаш учун 
кучирилган пул суммалари бошка масъул шахслар би­
лан тил бириктирилган \олда (бу суммаларни узлаш- 
тириш максадида) бошка хужалик ёки ташкилот хисо- 
бига олиб борилган булиши мумкин (нотурри коррес- 
пондеция гузиш). Учириб ёзилган, тузатилган бухгал­
терия ёзувларини хам диккат билан текшириш керак- 
ки, бунда хам угирлик, узлаштириш фактлари мавжуд 
булиши мумкин.
Хисоб-китоб счётига келиб тушувчи пул маблагла- 
рининг тулик кирим килиниши ва бухгалерия учётида 
турри акс этгирилишини текширишда хам хужжатлар- 
ни солиштириб куриш усулидан фойдаланилади. Тайёр- 
лов ташкилотлари ва бош ка сотиб олувчилардан туш- 
ган ту шум суммалари «Реализация», «Жунатилган то- 
варлар, бажарилган иш ва хизматлар», «Харидорлар ва 
буюртмачилар билан хисоб-китоблар» счётларидаги 
ёзувлар билан солиштирилиб кур ил ад и.
Бошка дебитор кэрзларнинг туланиши тартибида 
юкори гашкилотлардан, молия-кредит органларидан 
тушган маблагларни хам банк счётидан кучирма ва 
илова хужжаглари солиштирилиб, лозим булганда эса 
бошка ташкилотлар хужжатлари билан таккослаб чи- 
килади.
Хужаликнинг капитал кУйилмалар фаолиятига
www.ziyouz.com kutubxonasi


мулжалланган пул мабларлари счётлари буйича амалга 
оширилган операцияларни тафтиш килишда бу маб- 
лашарнинг уз вак^ида крнун асосида тулдирилиб ту- 
рилиши, улардан фойдаланишнинг мак,садга мувофик- 
лиги текширилади. Бунинг учун хужалик молия-ишлаб 
чикариш режаси, лойща-смета фскжатлари маълумот- 
ларидан фойдаланилади.
Бу счётлардаги пул мабларларидан фойдаланишни 
текширишда банк счётидан кучирма ва унга илова 
кдлинган ^ужжатлар, бухгалтерия учётларидаги ёзув- 
лар солиштирилиб курилиб, операцияларнинг турри- 
лиги ва макрадга мувофикдиги аникданади. Текшириш 
натижалари махсус кдйдномада тулик фойдаланилма- 
ган маблаглар суммаларини умумлаштириб ёзиб чи- 
к,иш билан акс эттирилади.
Банкдаги бош ка счётлар буйича Угказилган опера­
цияларни тафтиш кдпиш, бу операцияларнинг крну- 
нийлиги ва пул маблакларидан фойдаланишнинг турри- 
лигини аникдашга к,аратилгандир. Бундай тафтиш «Банк 
булимидаги бошкд счётлар» бош счёти маълумотлари 
асосида х,ар бир аккредитив, лимитланган ва лимит- 
ланмаган чек дафтарига счётлари ва бошкд счётлар 
буйича утказилади.
Тафтиш давомида, аввало, бу счётларнинг очили- 
ши ва маблаг билан тулдирилиб борилишида урнатил- 
ган тартиб-кридаларга амал кдлиниши аникданади. Ке- 
йин банк счётидан кучирма ва илова хужжатлар асоси­
да *ар бир операциянинг т>трилиги, унинг мацсадга 
мувофикдиги урганиб чицилади.
ХИСОБ-КИТОБ ВА КРЕДИТЛАР БУЙИЧА ХУЖАЛИК
ОПЕРАЦИЯЛАРИНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ ЦИЛИШ
Дудит ва тафтиш цилнш тартиби, назоратчиларнинг 
олдига цуйнлган вазифалар
Бозор икгисодиёти шароитида корхоналарнинг хужа­
лик фаолиятига давлат органларининг аралашуви ка- 
майиб боради. Бу дегани корхоналар мулкий ва ракр- 
батбардошлиги юзасидан масъулияти уларнинг узлари- 
га тушади. Бунда давлат билан корхоналар уртасидаги 
иктисодий муносабатлар соликдар ва соликриз тулов- 
лар, мажбуриятларни бажариш билан тартибга соли- 
нади. Шундай экан, аудиторларнинг биринчи галдаги 
вазифаси аудиторлик туррисидаги крнун ва меъёрий
www.ziyouz.com kutubxonasi


ХУжжатларни, 
\укумат царорларини чукур Урганиши 
уларга риоя килиш масъуллигидир. Улар бу сохадаги 
янгиликлардан доимо хабардор булиши лозим.
Бу сохадаги конун ва карорларнинг республика- 
мизда баркррор, узок муддатга амал кдпмаётганлиги 
юз бериб турган булса-да, норматив к;онунлар базаси 
яратилиши бобида купгина ишлар амалга оширилмок,- 
да. 1997 йилда Узбекистан Республикаси Олий Мажли- 
сининг биринчи чакирик саккизинчи сессиясида «Со- 
лик кодекси» конуни кабул к,илинди. Эндиги вазифа 
уни такомиллаштиришдан иборат. Фикримизча, хал* 
хужалигида ишлаб топилган маълум бир кийматдан 
ишчига, дехконга, ходимга канча крлаётганлигини тах- 
лил кдпиш, солиедар микдори ва моддий манфаат- 
дорлик ахволи \исобга олингани лозим. Бунда ауди- 
торлар солик атамаларини чукур билишлари, солик, 
турларининг бугунги кунда республикамизда куп шакл- 
лигини эътиборга олиб, та^лил кд/шб, сонини камай- 
тириш йуллари юзасидан таклифлар киритиб бориши 
максадга мувофикдир.
Аудиторлар соликдар буйича аудит текширувида 
«Даврий харажатлар», «Сотиб олинган моддий бой- 
ликлар буйича к^шимча к,иймат соли га», «Махсулот- 
лар реализацияси», «Асосий воситаларнинг хужалик- 
дан чи^иши ва сотилиши», «Бошк;а активларнинг со- 
тилиши»дан кенг фойдаланишлари лозим.
Кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чицариш 
хужалик субъектлари ягона ер солигига тортилади. Бу эса 
уз навбатида Ер кадастри, «Ер туррисида»ги крнун ва 
бошка меъёрий хужжатларни билишни такозо килади.
Кишлок хужалик корхоналари уз фаолиятлари даво- 
мида бир неча корхона, ташкилот ва муассасалар билан 
иктисодий ало капа буладилар. Корхонада хисоб-китоб ва 
кредит операциялари буйича тулов, хисоб-китоб иш ла- 
ринниг яхши ташкил килиниши, аввало, хужалик мо- 
лиявий ахволнинг яхшиланишига, алокада булувчи бош - 
Ка корхона ва ташкилотларнинг бир меъёрда ишлашига, 
умуман олганда, мамлакатимизда товар-пул муомала 
жараёнининг яхши уюштирилишига олиб келади. Ш у- 
нинг учун хам хисоб-китоб ва кредит буйича хужалик 
операцияларини тафтиш ва назорат килишда назорат- 
чилар олдига куйидаги вазифалар куйилади: иктисодий 
алокдда булаётган корхоналар билан иш юритишнинг 
Конунийлиги, иктисодий жихатдан максадга мувофик,- 
лиги текширилади: шу и^гисодий алокаларнинг реал
www.ziyouz.com kutubxonasi


булиши, тулов хисоб-китоби интизомига риоя килини- 
ши, корхона узи ва узгалар маблагларидан рационал 
фойдаланиши 
масалалари текширилиб, аник^анган 
камчиликлар юзасидан хдмда уларни бартараф килишга 
дойр тадбирларни белгилаш лозим.
Маълумки, хисоб-китоб ва кредит операцияларини 
тафтиш кдпишда камчиликларни аник_лаш, уларни ту- 
гатиш юзасидан тадбирлар белгилаш пул маблаЕларидан 
фойдаланишни яхшилаш имкониятини беради. Корхо- 
нада хисоб-китоб ва кредит операциялари буйича иш- 
ларни Уз меъёрида, тулов интизомига тУла риоя цилган 
холда ташкил килиш хдмда узлуксиз равишда назорат 
кдлиб боришда рахбар ва мутахассислар асосий роль 
Уйнаши лозим. Бу операциялар юзасидан тафтиш утка- 
зишда назоратчилар махсус йул-йурик, ва ишлар навба- 
тига риоя кдпишлари керак. Бунда, аввало, хисобдор 
шахслар билан муомалалар, сунгра мол етказиб берувчи 
ва иш бажарувчи пудрат корхоналар билан хисоб-китоб- 
лар, тайёрлов ташкилотлари орасидаги, бюджет хдмда 
ижтимоий с>турта органлари билан буладиган хисоб- 
китоблар куриб чикилади. Тулов, кредит операциялари­
ни тафтиш кдлишда турли дебитор ва кредиторлар 
билан буладиган ик^исодий текшириш мухим вазифа- 
лардан бири \исобланади. Тафтишнинг энг охирида банк 
ва кредит органлари билан буладиган \исоб-китоблар 
текширилади ва хулоса килинади.
Хар бир гурух, корхона, ташкил от ва шахслар би­
лан буладиган хужалик операциялари текширилганда, 
биринчи навбатда, бухгалтерия учёти маълумотларини 
Узаро алокд далолатномалари билан такдослаш, содир 
булган операцияларнинг конунга мувофикдиги, икти- 
содий жихатдан максадпи булиши, унинг юзага келиш 
характери, хак,ик,ийлиги, кдрзларнниг уз вактида тула- 
нишига ахамият бериш керак. Бунда тафтиш утказиш 
учун бухгалтерия учётининг регистрлари, дастлабки 
хужжатлар, норматив далолатномалар ва ишлаб чикд- 
риш молия режалари, йиллик хисоботлар, баланслар 
асосий манбалар хисобланади.
Мол етказиб берувчи ва иш бажарувчи пудрат корхона- 
лари билан хисоб-китобларни аудит цилиш
К^шлок; хужалик корхоналарида кенгайган такрор 
ишлаб чикдришнинг узлуксиз давом этиши учун улар 
доимий равиша бошкд корхоналар билан мастахкам 
и^гисодий алокдда буладилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бундай алокдлар корхоналар уртасида конун асоси- 
да тузиладиган шартномаларга мувофик; амалга ош и- 
рилади. Шартномаларга томонларнинг мажбуриятлари, 
уларни бажариш муддатлари, *осил буладиган деби- 
торлик ва кредиторлик кдрзларни тулаш тартиб муд­
датлари аник курсатилади. Шунингдек, етказиб бери- 
ладиган молларнинг сифати, микдорлари ва ба^олари 
*ам тула равишда курсатиб Утилади. Мол етказиб бе- 
рувчилар билан алокаларда кишлок хужалик корхона- 
ларини моддий-техника ресурслари билан таъминлаш, 
илм-фан, техника ютукдаридан кенг фойдаланиш му- 
\и м урин тутади.
Мол етказиб берувчилар билан хужалик операция- 
ларини тафтиш килишда назоратчи \ар бир операция- 
нинг конунийлиги, шартномалар шартига мувофикди- 
ги, унинг режали характерга эга булиши, юридик, 
асосда эканлиги, капитал сарф ва режа, шартнома- 
ларда акс эттирилиши, лойи^а-смета хужжатларининг 
мавжудлиги, курилиш титул руйхатига киритилиши 
каби масалаларни обдон текшириб чикдди. Айницса, 
корхоналар томонидан хдр йилги ёкилш-мойлаш, кури- 
лиш материаллари, э\тиёт кисмларнинг олиниши ва 
сарфланиши жиддий текширилиши лозим. Пудрат таш- 
килотлар билан буладиган алокаларда бундай тафтиш- 
нинг х^калик операциялари содир булмасдан олдин 
амалга оширилиши катта самара беради.
Агар зарурият Туниса, олинган моддий-техника ре­
сурслари инвентаризация килиниши, икки корхонада- 
ги бухгалтерия учёти маълумотлари узаро такдослани- 
ши мумкин. Бунда айрим \исобдор ва мансабдор шахс- 
лардан тушунтириш хати олинади, сифат масалалари 
буйича лаборатория эксперт хулосалари тафтиш дало- 
латномасига илова килинади. Бу операцияларни таф ­
тиш килишда корхоналар уз функцияси буйича уларни 
моддий-техника ресурслари билан таъминловчи кор- 
хоналардан олмасдан киммат булса-да, савдо таш ки- 
лотларидан олишга хдракат киладилар. Бундай опера­
ция корхоналар учун зарар келтиради. Текшириш охи- 
рида бухгалтерия регистрлари маълумоти билан йил- 
лик, квартал, ойлик \исобот маълумотлари такдослаб 
курилади.
Шартномадаги шартларнинг бажарилишини анали­
тик назорат килиш куйидагича амалга ошиши мум­
кин:
www.ziyouz.com kutubxonasi


М ол
етказиб
берувчи
корхона-
нинг
номи
Етказила- 
диган 
товар ва 
модций 
циймати
Ш артнома буйича
\аки кртд а
етказиб
берилди
Ш артнома- 
дан четла- 
ниш 
(с^млик)
вакти
мик,-
дори,
Улчов
бир-
лиги
сум-
маси
вакти
микдо-
ри ,
Улчов
бир-
лиги
кечик.
етказ.
СЫЩИН.
етказ.
Ревизор-бухгалтер 
Корхона рэдбари 
Корхона бош бухгалтери
Пудрат ташкилотлар билан \исоб-китоб операцияла- 
рини текширищда асосий эътибор бажарилган ишлар- 
нинг \ажмини назорат улчовини утказишга, цурилиш- 
монтаж ишларига кдратилади. Бажарилган ишларни кдбул 
кдлиш далолатномаси «Ф-2* чукур урганилади. Назорат 
улчов маълумотлари билан «Ф-2»да курсатилган ишлар- 
нинг микдори бир-бирига такдосланиб курилади.
Ушбу далолатнома асосида ёзиладиган счётлар яхши 
урганилиб, лойи^а-смета хужжатлари эксперт комиссия- 
си назоратидан утказилади. Айрим хрлларда, бу *уж- 
жатларда иш хажмини ошириб курсатиш, ма^аллий 
шароитни хисобга олмасдан ба\оларни к#ллаш каби 
камчиликларга йул куйилади. Шунинг учун назорат 
ишларида хар бир ходимдан уз ишига жиддий муноса- 
батда булиш талаб кдлинади. Чунки йул куйилган кам- 
чиликларни аниклаш тафтиш ва назорат ходимининг 
биринчи галдаги вазифасидир. Агарда тафтиш давоми- 
да кушиб ёзиш, мулкни суиистеъмол к,илиш холлари 
аникуганса, оралик, далолатномалари тузилади, сунгра 
тегишли тадбирлар белгиланиб амалга оширилади.
Тайёрлов ташкилотлари ва харидорлар билан буладиган 
^исоб-китоб операцняларини тафтиш х,амда назорат
К Д Л И Ш
Кдшлок, хужалик корхоналарида тайёр ма^сулотлар- 
ни сотиш ишлаб чикдришнинг охирги фазаси \исоб- 
ланади. Шунинг учун ишлаб чикдрилган ма^сулотлар-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ни сотишни турри ташкил килиш бир томондан дав- 
лат буюртмаларининг бажарилишини таъминласа, ик- 
кинчи томондан эса корхонанинг хужалик ва молия- 
вий а^волини яхшилаш имкониятини беради.
Тайёрлов ташкилотлари билан \исоб-китобларни 
йулга кУйишда корхона билан тайёрлов ташкилотлари 
Уртасида тузилган шартномага амал килинишини тек- 
шириш катга а\амиятга эга. Бунда, биринчидан, шарт- 
номанинг уз вацтида расмийлаштирилишига эътибор 
берилса, иккинчидан, давлат буюртмасининг бажари- 
лиши чукур текширилади. Маълумки, давлат буюртма- 
си республика фондларига кишлок хужалик ма^сулот- 
ларини уз вацтида етказиб беришдир. Шартномада то- 
монлар келишувига мувофик, ма^сулотларнинг микдо- 
ри, етказиш муддатлари, норматив хужжатларга караб 
6а,\олари курсатилади. Шартномалар тузилишида курса- 
тилган ишлаб чикдрилаётган мах,сулотларнинг де\к,он 
бозорида сотиш (Узаро келишилган ба\оларда) ишла- 
рига эътибор берилади.
Тайёрлов ташкилотлари билан кишлок хужалик кор- 
хоналари уртасидаги \исоб-китоблар текширилганда 
кишлок хужалик маадлотларининг \исобга утган ваз- 
нига айлантирилиши (физик огарликнинг ^исобга утган 
вазнига айлантирилиши), сотилган ма^сулотларнинг 
сифат курсаткичлари, пул даромадларнинг уз вакгида 
туланиши, бадолар системасига риоя кдпиниши каби 
масалалар чукур урганилади. Текшириш давомида жуна- 
тилган ма^сулотлар чукур урганилади. Текшириш даво­
мида жунатилган ма^сулотлар билан кабул килинган 
ма^сулотлар микдори таккосланади, агарда кам булса, 
унинг сабаблари урганилади, борди-ю зарар шахе то- 
монидан етказилганлиги аник^анса, уни ундириш чо- 
ралари курилади. Бундай холатларда жорий текшириш 
му\им роль уйнайди. Масалан, товар-транспорт наклад- 
нойлари юк хатлари билан уларни к,абул кдлинганли- 
ги тугрисидаги тайёрлов ташкилотлари томонидан бе- 
рилган квитанциялар, ма\сулотларни ташиш йул >уж- 
жатлари бир-бирлари билан таккосланади. Шунингдек, 
Кабул килинган ма^сулотлар кийматини Уз вакгида ту- 
шишига ало^ида эътибор берилади.
, Шу каби тайёрлов ташкилотлари томонидан киш- 
лок хужалик махсулотларини уз вакгида кдбул кил- 
маслик, кэйтариб юбориш далиллари ёки ортикча чи- 
Китга чикариш холлари \ам учраб туради, назоратчи- 
лар буларга ало^ида эътиборини кдратишлари керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бош ка харидорларга сотилган ма^сулотлар \ам тай- 
ёрлов ташкилотидан келган пул даромадларининг уз 
вацтида кирим кдлиниши кдттик, назорат остига оли- 
нади. Тафтиш утказишда журнал-ордер ва ведомост- 
ларда к;айд килинган маълумотлардан кенг фойдалани- 
лади. Бу \исоб-китобларни тафтиш утказиш буйича ало- 
\ида орал и к, далолатномалари тузилади.
Хужаликлараро кооперация корхоналари билан була- 
диган \исоб-китоб операцияларини текшириш. Кейин- 
ги йилларда кдшлок, хужалигида ижтимоий ишлаб чи- 
к,ариш самарасини оширишнинг бош йули \исоблан- 
ган ишлаб чикарилаётган ма^сулотлар буйича хдр хил 
йуцотувлар кдск.артириш учун курашда назорат му^им 
ахдмиятга эга булаётгани бежиз эмас. Назорат туфайли 
хужаликлараро корхоналарнинг хдсоб-китоб операция- 
лари уз вак^ида текширилиб турибдики, бу ишлаб чи- 
цариш унумдорлигини оширишда асосий омиллардан 
бири булаётир.
' Маълумки, хужаликлараро кооперация корхонала­
ри билан буладиган ^исоб-китобларда таъсисчилар 
буйича хдсоб-китоблар бош счётида олиб борилади. Бун­
да корхоналар уз фаолиятини давлат корхонаси (бир- 
лашмаси) тугрисидаги 
к р н у н
асосида юргизадилар. Кор­
хоналар уртасидаги икгисодий алокдпар улар уртасида 
тузиладиган шартномалар асосида амалга оширилади. 
Тафтиш кдлиш пайтида куйидагиларга эътибор бери- 
лади: хужаликлараро корхоналарга тафтиш утказилаёт- 
ган корхонанинг ихтиёрийлик асосида пайчи булиши, 
бу масаланинг корхона ходимларининг умумий йиги- 
лишида куриб чикилганлиги чукур урганилади. Шун- 
дан сунг ицтисодий алокдлар сифатида пайбадаллар- 
нинг уз муддатида туланиши, шартномада курсатилган 
люддий ресурсларнинг вак^ида етказилиши, олиниши, 
ба\олар системасининг тугри кулланилиши \амда хужа­
ликлараро корхона фойдасининг норматив далолатно- 
маларида курсатилганидек так;симланиши жиддий тек- 
ширилади ва оралик; далолатномалари тузилди.
Аудиторлик ишларини режалаштиришда ва унинг 
текширувини туталлашда молиявий умумлаштирувчи 
коэффициентларни \исоблаб чикдш энг му^им ишдир. 
Улар гуруэушнадиган булса, асосийларидан бир корхо­
нанинг кдск,а муддатли мажбуриятларини цайтариш 
к,обилиятини белгиловчи коэффициентлардир:
www.ziyouz.com kutubxonasi


Кисца мудцатли мажбу- 
жорий активлар
риятларни коплаш коэф- -
жорий мажбуриятлар 
ф ициенти
Албатга, бу ерда, бизнинг фикримизча, тайёр, со- 
тилиши буйича ракобагбардош товарлар ва мулклар 
хам хисобга олинса, мацсадга мувофик, булади. Аммо 
Буюк Британия олимлари Э. А. Аренс ва Ж. К. Лоббек- 
лар Уз дарсликларида бу масалани эътиборга олмаган- 
лар.
Ижтимоий сугурта буйича хисоб-китобларни текшириш
Амалдаги цонунларга мувофик, ижтимоий таъминот 
давлат бюджети ва жамоа хужалик аъзолари маблагла- 
ри \исобига ташкил килинади. Бу маблаглардан хо- 
димларга ва^гинча ме\нат к,обилиятини йУкотганда на- 
факд тайинлаш, карилик нафакэси тайинлаш, бокув- 
чисини йУкотганларга нафакэ бериш учун фойдалани- 
лади.
Янги тахрирдаги аудиторлик фаолияти туфисидаги 
Конун ва бошкд меъёрий хужжатларга мувофик, бу ма- 
салалар аудитор, зарур холларда унинг таклифига му­
вофик соликчи-ижтимоий сугуртачи томонидан коор- 
динациялашган текширув булиши мумкин.
Ижтимоий таъминот маблаЕпарини текширганда 
корхоналар томонидан маълум микдорда пул ажрата- 
дилар ва ижтимоий таъминот органларига кучириб бе- 
радилар. Ижтимоий ‘гаъминотни текширганда унинг 
микдорлари ходимнинг иш стажига к,араб туланиши 
текширилиб курилади. Иккинчидан, вакгинча мехнат 
кобилиятини йУкотган ходимларга нафаца хисоблаш- 
ни к,аттик, назорат килиш керак. Бунда иш стажи, ёши 
ва мехнатга кай сабабга кура вактинча яроцсизлигига, 
Иккинчи жа.\он урушида катнашганлигига цараб тула­
ниши текширилади. Нафаца тайинлашда кунлик сумма 
минимал иш хаки хисобидан олинади.
У билан бирга ижтимоий сугурта суммалари буйича 
Хисоб-китоблар, яъни нафакаларнинг уз вактида бери- 
лиши ижтимоий сутурта органлари билан хар квартал- 
да хисоб-китоб буйича орани олувчи хисобот (Т-4 фор­
ма) чукур урганилади. Агар дебитор ва кредитор карз-
мажбуриятларни абсолют = 
тугатиш коэффиценти
К.иск.а муддатли жорий
пул м аблаглари + тугатиш 
ким матба^о когозлари
ж орий мажбуриятлар
www.ziyouz.com kutubxonasi


лар куп йиллардан бери регулировка кдлиниб узаро 
алоцалар далолатномаси тузилмаган булса, у тартибга 
солинади. Шундай килиб, ижтимоий таъминот ва иж- 
тимоий сугурта масалалари буйича ало^ида оралик, да­
лолатномаси тузилади.
Давлат бюджет органлари билан буладиган хужалик 
операцияларини текшириш
Корхоналар сингари кишлок, хужалик корхоналари 
\ам мамлакат мидесида кенгайган такрор ишлаб чик,а- 
риши буйича давлат бюджетининг \осил булишига маъ- 
лум микдорда уз \иссаларини кушалилар. Юкорила 
курсатилган меъёрий хужжатларга мувофик, аудит тек- 
ширувида хужалик \исоби буйича солик,чилар \ам ком­
плекс текширувлар утказиб координация кдлиш ло- 
зим. Корхоналар ?<амда хужаликлараро корхоналар дав­
лат бюджетига узларида бор имкониятлар, яъни ер 
(ернинг сифати балл системасида, *ар бир балл нор­
матив ^ужжатлар асосида ба\оланади), мавжуд асосий 
ва оборот фондлари суммасидан, шунингдек, ме^нат 
ресурслари фойда ^исобига тулов тулайдилар. Тулов нор- 
маси конунда белгиланиб, улар томонидан хужалик- 
ларда тартибга солиниши мумкин. Бундан ташкдри, 
жамоа хужаликлар ёлланма ишчилар даромадидан уш- 
ланадиган соликугар тулайдилар. Тафтиш утказилаёт- 
ганда бу бюджетга туловларнинг уз вак^ида берилиши- 
ни текшириш лозим.
1998 йилнинг 1 январидан бошлаб Узбекистан Рес- 
публикасининг «Солик, кодекси»га мувофик, барча хужа­
лик субъектлари турлича соликугарни тулайдилар. Бу 
кодекс 1997 йилда кдбул кдпинган.
Кодекснинг 2-бобида соликдар тизими туфисида 
аникдик берилади. Улар икки турдан, биринчидан, 
умумдавлат, ва иккинчидан, ма^аллий соливдар йи- 
гимларидан иборат.
Умумдавлат солик,ларига куйидагилар киради:
1. Юридик шахслардан олинадиган даромад солиги 
(фойда).
2. Жйсмоний шахслардан олинадиган даромад со­
л и т .
3. Кушимча киймат солига.
4. Акция солиги.
5. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун со­
лик,.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6 .
Экология 
СОЛИРИ.
7. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиц.
8. Кичик корхоналар учун ягона солик,.
Махаллий соликдар йигамлари эса куйидагилардир:
1. Мол-мулк солига.
2. Ер солит.
3. Реклама соли™.
4. Автортранспорт воситаларини олиб сотганлик учун 
солик;.
5. Савдо-сотик, ^илиш хук.ук.и йигимлар, шунга то- 
варларни сотиш \ук,ук^ни берувчи лицензия учун йи- 
гам хам к и рад и.
6. Юридик ва жисмоний шахсларни руйхатга олган- 
лик учун йигом.
7. Автотранспорт т^хташ жойи ташкил кдлинганли- 
ги ва фойдаланганлик учун йигам.
8. Ободончилик ишлари учун йигим.
9. Ижтимоий инфраструктураларни ривожлантириш
СОЛИРИ.
Давлат сугурта органлари корхона ва х>Ькаликлара- 
ро ташкилотлар мулкларини, куп йиллик дарахтлари- 
ни, чорва моллари ва экинларни сугурта кдлишади. 
Уларнинг баланс здшмати хисобидан маълум микдор- 
да бадал т^ланади. Мабодо тафтиш жараёнида хисоб- 
китоблар буйича камчиликлар аникданса, оралик, да- 
лолатномалари тузилади.
Янги конунга мувофик, й^л т^ловлари, касаба уюш- 
маларига, бандсизлик органларига т^ловлар текширу- 
ви хам аудит текширувида хисобланиш ва тулов маса- 
лалари биргаликца текширилади.
Хнсобдор шахслар билан буладиган хужалик опера- 
цияларини текшириш. Тафтиш бош счётларидаги 
«Хисобдор шахслар билан хисоб-китоблар*нинг бух­
галтерия регистридаги крлдикларини текш ириш дан 
бошланади. Бунда хужалик операцияларининг крнуний- 
лиги, ик^исодий жихатдан мацсадга мувофик^шги куриб 
чикдпади. Шундан сунг хужжатлардаги хисоблашлар 
синчиклаб текширилади, агар нот^рри хисобланган 
б^лса, тугри хисоб-китоб кдлинади. Тафтиш давомида 
хисобдор шахсларнинг сафар харажатлари ва хужалик 
чицимлари учун берилган аванслар юзасидан уз вакти- 
да хисоб-китоб килиниши, хисоботларнинг топшири- 
лиши текшириб борилади.
Сафар билан боглик, операцияларни текширишда 
сафар харажатлари т^трисида к^рсатилган норматив-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ларга риоя кдлиниши зарур. Карорда корхона ра^бар- 
ларининг хакукдари кенгайиши муносабати билан хиз- 
мат сафар сарфларининг лимитини (бюджет ташки- 
лотлардан бошк^си) белгилаш йук, килинади. Кдрорга 
мувофик, хизмат сафар муддати 40 кундан ошмаслиги 
лозим.
Й^л харажатлари самолётда 1 класс, вагонларда I— 
IV группа тариф ставкаси, дарё ва денгиз транспорт- 
ларида 1—II категориялар буйича туланади. Турар-жой 
учун тегишли хужжатлар б^лганда кунлик харажатлар 
квитанциялар буйича пул туланади.

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish