R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

TO ‘RTIN CH I ВО ‘L IM
JAMIYAT VA SHAXS
V I BOB
О ‘ ZB EK ISTO N D A JA M IY A T YA SH A X S
M U N O S A B A T L A R IN IN G
K O N ST IT U T SIY A V IY A SO SL A R I
l - § . Jam iyatning iqtisodiy asoslari
Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda, jamiyatdagi mavjud 
iqtisodiy hayot, ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkchilik 
shakllari, ijtimoiy y o ‘nalishga qaratilgan ishlab chiqarish 
maqsadi, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning adolat 
prinsipi asosida taqsimlanish, xo‘jalikni boshqarishda bozor 
iqtisodiyoti prinsiplariga asoslanganlik tushuniladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z mustaqilligining dastlabki kun- 
laridanoq, jamiyat'taraqqiyoti uchun muhim sanalgan iqtisodiy 
ijtimoiy sohalarda muhim o ‘zgarishlar va yangiliklarni nazariy 
asoslab, hayotga tatbiq eta boshladi. «Jamiyatning iqtisodiy 
negizlari» deb nomlangan XII bobda, Respublikamiz hayoti- 
ning iqtisodiy asoslari y a’ni mulkchilik masalalari, xo‘jalik 
yuritish va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari belgilanib, 
hozirgi paytda bozor m unosabatlarini rivojlantirish amalga 
o sh irilayotgan islo ho tlarn i ch u q u rlash tirish d a aham iyati 
beqiyosdir.
0 ‘zbekistonda yashovchi har bir fuqaroning iqtisodiy huquq 
va erkinliklari bevosita Konstitutsiyamizda o‘z aksini topgan. 
Jumladan, Konstitutsiyaning 36-moddasida shunday deyiladi, 
«H ar bir shaxs m ulkdor b o iish g a haqli. Bankka q o ‘yilgan 
omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolat- 
lanadi». Demak , har bir inson dunyoga kelmasdan turib ham,

---

hayotiy davrida ham qonuniy asosda o ‘z mulkiga ixtiyoriy 
asosda egalik qiladilar. Shunday holatlar ham bo‘ladiki, bola 
ona qornidagi davrida ham qonunda k o ‘rsatilgan tartibda 
m ulkka egalik huquqini saqlab qoladi. Bu h o lat tegishli 
qonunchiligimizda mustahkamlab q o ‘yilgan.
Mulkka bo‘lgan huquq nafaqat Konstitutsiyamizda, balki 
Fuqarolik Kodeksida56, «Mulkchilik to ‘g‘risida»57gi, «Mulkni 
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to ‘g‘risida»gi, 
«Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining erkinligi to ‘g‘risida»gi 
qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida ham o ‘z aksini topgan.
Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan 0 ‘zbekis- 
ton iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil 
etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, 
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, 
barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan 
bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Bu munosabat 
K onstitu tsiyam izn in g 53-m oddasida o ‘z aksini topgan. 
Bilamizki, mustaqillikdan oldingi davrda barcha mulk davlatga 
tegishli bo‘lgan. 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, 
bozor munosabatlariga o‘tish davrida mulkning xilma-xil shakl- 
lari joriy qilina boshlandi. Jum ladan, davlat o ‘ziga tegishli 
b o ‘lgan m ulklarni asta-sekin xususiylashtirib, insonlarning 
xususiy mulkka bo‘lgan huquqlarini shakllantira boshladi.
Jamiyatning iqtisodiy negizini asosan mulkiy munosabat- 
lar tashkil etadi. Kishilar tom onidan yaratilgan yoki tabiat 
tomonidan insonlarga o ‘ziga xos tarzda taqdim etilgan boy- 
liklar doim m ulk b o ‘lib kelgan. M ulk egasi b o ‘lish yoki 
bo‘lmasligiga qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei va o ‘rni 
bevosita o ‘lchab boriladi.
«Eng asosiy ijtimoiy institut bo‘lgan mulkka (asosan, xususiy 
m ulkka) m u n o sa b a tn in g o ‘zgarishi, — deb t a ’k idlaydi
I.Karimov, — butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy hayotni 
demokratiyalashning bosh bo‘g‘ini b o ‘ldi. Jamiyatni siyosiy, 
iq tisodiy va ijtim oiy yangilash asosan yangi m ulkchilik 
munosabatlari orqali o ‘tadi»58.