R e j a: O’zbekiston hududida bronza davri. Dehqonchilikning vujudga kelishi. Xo’jalik va moddiy madaniyat

Nmanapati nomi bilan yuritilganlar. Nmana - katta oila jamoosi demakdir, Nmanapami - katta oila boshlig'i matnolarini anglatadi. Agar ana shu tizimga asoslana-digan bo'sak, Sopollitepa 8 ta nimanadan tashkil topgan VIS ekanligini ko’ramiz. VIS -qabila jamoasi, katta qishloq degani. Vis - pati esa ana shu nimanalarni birlashtirgan oliy kengash boshlig'i, qabila oqsoqoli, katta qishloqning boshlig'idir. Bu Shundan dalolat beradiki, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish mo'ttabar zotlar - oqsoqollar (nmanapatilar) qo'lida bo’lgan, ular jamoa hayoti bilan bog'liq, bo’lgan barcha muammolarm oo'soqollar kengashi orqali amalga oshirganlar.
Oqsoqollar kengashi katta kuchga ega bo’lgan. Ularning qulida diniy va dunyoviy hokimiyat birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli ayni vaqtda o'sha oila jamoasi uchun diniy va dunyoviy boshliq, piru ustoz va murabbiy ham edi. Qabila - qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining ana Shunday boshlig'i bo’lgan. Ularning topshirio' va buyruo'lari jamoa atzolari uchun qonun hisoblangan. Xususiy mulk pay do bo’lishi bilan iqtisodiy va sinfiy tabaq.alanish tezlashib bordi. Mulk eng avvalo jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo'ttabar shaxslar qo'lida to'plangan. Sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygani sari jamiyatni boshqarish og'irlashib boradi. Bunga sabab jamoa boyligini taqsimlash, jamoani boshqarishda demokratik prino'iplar buzilib bordi, adolatsizliklar kelib chiqdi. Bu tarixiy jarayonlar bronza davrining oxiri va ilk temir davriga to'g'ri keladi. Markaziy Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu paytga kelib ibtidoiy jamoa tuzumi uzining oxirgi bosqichini o'tayotgan edi. Odamlar birinchi bor temirdan xom ashyo sifatida mehnat qurollari ishlab chiqarishda foydalanganlar. Temir ibtidoiy jamoa tarixida buyuk texnik inqilobga sabab bo’ldi. U dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishiga katta tatsir kursatdi. Temir ibtidoiy jamoa tuzumini buzib yubordi va xo'jalik tabaqalanishini tezlashuviga olib keldi. Temir tufayli. chorvachilik dehqonchiliqdan uzil-kesil ajraldi, Ko’plab hayvonlarning egalari bo’lgan aslzodalar paydo bo’ldi, xususiy mulkni mustahkamladi, jamiyatni sinflarga bo’lishni tezlashtirdi. Temir tufayli xo’'jalikda ikkinchi mehnat taqsimoti kelib chiqdi, endi hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Xunarmandchilik ixtisoslashuvining sodir bo’lish natijasida ilk shahar larning belgilaridan biri sifatida bozor vujudga keldi, keng ko'lamdagi mol ayirboshlash kuchaydi. Ayrim shaxslar qo'ulida boylik to'planish jarayoni tezlashdi. Temirning qishloq ho'jaligiga keng ko'lamda kirib borishi tufayli yerga xususiy egalik qilish paydo bo’ldi, Avvallari yerga egalik qilish shartli bo’lib, uniig egasi yerni sotib yubora olmas edi. Endi yer egasining xuquqi cheklanmagan bo’lib, u o'z egasining abadiy mulki bo’lib qoldi. So'nggi bronza davri yodgorliklari Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o'ralgan qishloqlar paydo -bo’lganligiga guvoxlik beradi. Bu Markaziy Osiyoda qadimgi shaharlarning vujudga kela boshlash jarayoni edi. Bu qadimgi xo'jaliklarning taraqqiy etganlimi, Ko’p oilaviy jamoalarning boyliklari oshib borganligi, jamiyatda sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanganligini ko'rsatadi.
Rivojlanib borayotgan dehqonchilik va chorvachilik madaniyati va iqtisodi zaminida katta ilali jamoalarda erkaklarning mavqeyi Osha borgan va matriarxat yemirilib, ota-huquqi, patriarxat qaror topgan. Endi qarindoshchilik otaga qarab olib boriladigan bo’lgan. Bolalar ham ota mulki xisoblanib merosni otadan ola boshlagan. Jamoalarning mol-mulklarini qo'riqlash extiyoji harbiy qabila ittifoqlarini qujudga keltirgan.
Yangi tosh asriga kelib O’rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning paydo bo’lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza davriga kelib dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashagan hunarmandchilik xO’jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi Ko’payib, mehnat qurollari yanada takomillashib bordi. Jamiyatda ishlab chiqaruvchi xO’jalikning paydo bo’lishi va jadallik bilan rivojlanishi O’z navbatida ijtimoiy hayotdagi O’zgarishlarga sabab bo’ldi.
Ma`lumki, O’rta Osiyo, umuman O’zbekiston hududlarida dastlabki davlatchilikning paydo bo’lishi masalalari tadqiqotchilar orasida hamon bahslarga sabab bo’lib kelmoqda. Bu O’rinda ushbu jarayonga asosiy turtki bo’lib yanada jadallashtirgan omillarni aniqlash nihoyatda muhimdir. Bronza davridayoq sun`iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosini tashkil etgan. Sug’orma dehqonchilikning yuqori unumdor shakllari jamiyatda hal qiluvchi O’zgarishlarga olib keldi. Xususan, dehqonchilik rivoji natijasida qo’shimcha mahsulot va xususiy mulk kO’rinishlari paydo bo’ldi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun`iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosi hisoblanib bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O’zbekistonning janubida bronza davrida, Toshkent vohasi, Farg’ona vodiysi hududlarida esa ilk temir davrida shakllanib rivojlandi. O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun`iy sug’orish birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, O’rta, quyi) oqimlari bo’ylarida, Murg’ob vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida shakllanib rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar -Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin.
Jamiyat hayotida metallning keng yoyilishi ham dastlabki davlatchilikning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib O’rta Osiyoning juda Ko’plab bronza va ilk temir davriga oid yodgorliklaridan (Sopolli, Jarqo’ton, Qiziltepa, Anov, Ko’zaliqir, Afrosiyob, Daratepa, CHust, Dalvarzin va boshq.) ishlab chiqaruvchi xO’jalik bilan bevosita bog’liq bo’lgan metall qurollar topib O’rganilgan. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi mehnat unumdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi.
So’nggi bronza davriga kelib kulolchilik charxining keng ishlatila boshlanishi natijasida turli shakldagi yuqori sifatli sopol idishlar ishlab chiqarila boshlanadi. Kulolchilikning rivojlanishi natijasida Sopolli, Oltintepa, Gonur, Jarqo’ton, Afrosiyob kabilarda kulolchilik mahallalari paydo bo’ladi. Shuningdek, hunarmandchilikning toshga, metalga, yog’ochga, suyakka ishlov berish turlari ham keng tarqaladi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi, alohida xo’jalik tarmog’i sifatida shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, davlatchilik paydo bo’lishi uchun muhim bo’lgan qo’shimcha mahsulot Ko’payishiga turtki bo’ldi
Metall asri ikki davrga bo'linadi: bronza va temir davri.

Miloddan avvalgi II ming yillikning birinchi yarmida Yevropa

Arxeologik madaniyatlar

Miloddan avvalgi ming yillikning ikkinchi yarmida Yevropa

Arxeologik madaniyatlar
Bronza davri- insoniyat tarixida tosh bilan bir qatorda yoki ularning o'rniga ishlatiladigan bronzadan yasalgan mehnat qurollari va qurollari keng tarqalgan davr.
Bronza - mis va qalay, ba'zan surma, qo'rg'oshin, mishyak yoki sinkning turli nisbatdagi qotishmasi. Eng yaxshi nisbat 90% mis va 10% qalaydir 1 ... Bronza ixtiro qilinishidan oldin mis kashf etilgan, ammo mis asboblari bronzalarga qaraganda kamroq tarqalgan edi, chunki ular qattiqroq va o'tkirroq va quyish osonroq, chunki bronza pastroq haroratda eriydi (700-900 °, mis esa - 1083 ° da).
Biroq, na mis, na bronza asboblar toshni butunlay siqib chiqara olmadi. Buning sababi, birinchidan, ba'zi hollarda toshning ishchi xususiyatlari bronzadan yuqori bo'lsa, ikkinchidan, asboblar yasash uchun yaroqli tosh deyarli hamma joyda bo'lgan, bronza, ayniqsa qalay uchun xom ashyo manbalari nisbatan kam edi.

Shimoliy Yevropaning bronza davri tipologiyasi va xronologiyasi

Aniq xronologik ramka Bronza davri ta'kidlash qiyin, chunki u turli mamlakatlarda turli vaqtlarda mavjud bo'lgan. Ilgari, miloddan avvalgi 4-ming yillik o'rtalarida. Miloddan avvalgi bronza janubiy Eron va Mesopotamiyada ma'lum bo'lgan. Miloddan avvalgi III va II ming yilliklar boshlarida. NS. bronza sanoati Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Kipr va Kritga tarqaldi va miloddan avvalgi II ming yillikda. NS. - Evropa va Osiyo bo'ylab.
Shuni ta'kidlash kerakki, bronza davri, so'zning to'liq ma'nosida, jahon bosqichi emas edi: Benin bronzasi kabi sporadik hodisadan tashqari, butun Afrika bronza asrini va bu erda Temir davrini bilmas edi. Asr tosh davridan keyin keldi; Umuman Amerika erta temir asrini bilmas edi - bu erda tosh va mis Evropa mustamlakasigacha hukmronlik qilgan. (Faqat Peru va Boliviyada eramizning 6-10-asrlaridagi marhum Tiahuanako madaniy yodgorliklari orasida bronza metallurgiya markazlari mavjud)

Oxiri bronza davri temir bronza o'rnini bosganda paydo bo'ldi. Asosan, ko'pchilik Evropa mamlakatlari uchun bronza davri miloddan avvalgi 2-ming yillikni qamrab oladi. NS. Bronza davrida Evropaning ko'plab qabilalari mahalliy metalldan foydalanganlar. Qadimgi mis konlari Kipr, Krit va Sardiniyada, Italiyada, Chexoslovakiyada, Germaniya Demokratik Respublikasi va Germaniya Federativ Respublikasining janubida, Ispaniya, Avstriya, Vengriya, Angliya, Irlandiyada, qadimgi qalay konlari - Chexoslovakiyada, Angliya (Kornuoll), Brittani yarim orolida, Pireney yarim orolining shimoli-g'arbida.

Boshida bronza davri Metall nisbatan cheklangan asboblar to'plamini tayyorlash uchun ishlatilganda, odatda sirt rudalari etarli edi. Ammo vaqt o'tishi bilan odamlar erdan ruda qazib olishga, minalar va aditlarni yotqizishga o'tdilar. Konlarda ruda qazib olish Iberiya va Italiyada amalga oshirilgan, ammo eng yirik konlar Zalsburg viloyatida va Tirolda ochilgan. Tosh olov bilan qizdirilgan, issiq qatlamlar suv bilan to'kilgan va ular yorilib ketgan. Yog'och takozlar tosh bolg'a bilan yoriqlarga surildi. Ular ho'llangan va shishishning tabiiy kuchi tosh bo'laklarini, keyin esa rudani sindirib tashlagan. Ruda katta tosh bolg'a (bolg'a) bilan parchalanib, qoplarga, charm qoplarga, savatlarga yoki yog'och qazilgan oluklarga yig'ilib, yer yuzasiga ko'tarilgan.

P. Reinekening bronza davri va Xollstatt davriyligi

Yuzada ruda tosh bolg‘a bilan maydalangan, don qirg‘ichlari kabi toshlar bilan kukun holiga keltirilib, yog‘och oluklarda yuvilgan, yondirilgan va nihoyat, toshdan qurilgan pechlarda eritilib, loy bilan qoplangan.
Ba'zi konlar katta chuqurlikka yetib bordi. Shunday qilib, Mitterberg (Avstriya) yaqinidagi konlar 100 m chuqurlikka yetdi. Ularning maqsadi 20-30 ° burchak ostida tog'ning chuqurligiga yumshoq egilgan ikki metr qalinlikdagi mis pirit tomirini ishlab chiqish edi. 1600 m balandlikdagi tog' yonbag'irida asosiy Mitterberg konining 32 ta konlari joylashgan. Hisob-kitoblarga ko'ra, ularning har birini yo'q qilish uchun taxminan 7 yil vaqt kerak bo'lgan va maksimal ish ko'lami vaqtida shaxtalarda 180 ga yaqin odam ishlagan, bundan tashqari, o'tin va yog'och qazib olish bilan ko'proq odam shug'ullangan. er osti ishlari. Ikki-uch asr davomida bu yerda qazib olingan rudaning umumiy miqdori 14 ming tonnaga yaqin edi. Bunday konlar butun Markaziy Evropada bronza metallurgiya uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin edi.
Men Zalsburg-Tyrolean mis koni konlarida ishchilar sonining hisobini beraman. 40 ga yaqin kishi (konlardan birida) ruda qazib, eritish bilan shug'ullangan, ular tarkibida 60 ta yog'och yig'uvchi, 20 kishi boyitish bilan shug'ullangan va 30 kishi rudani tashish bilan shug'ullangan. Bunga rahbarlar, nazoratchilar va boshqalarni qo'shish kerak. Ish bilan ta'minlanganlarning umumiy soni 150 dan ortiq kishini tashkil etadi. Shunday korxonalardan biri kuniga 4 kub metr rudani qayta ishlashga, ya’ni 300 kilogrammdan ortiq mis ishlab chiqarishga, 20 kub metr yog‘och iste’mol qilishga majbur bo‘ldi. Bunday murakkab masala maxsus tashkilotni talab qildi va shuni taxmin qilish kerakki, alohida jamoalar metallurgiyaga ixtisoslashgan, bu esa o'z navbatida ularni kiyim-kechak va oziq-ovqat bilan ta'minlashi kerak edi. Bularning barchasi oddiy almashinuv va hamkorlikka asoslangan bo'lishi dargumon. Ayrim olimlar jamiyat tuzilishi va bu jamiyatni boshqarayotgan qatlamning tashkiliy faoliyati kutilganidan ham murakkabroq bo‘lgan degan xulosaga kelishadi. Qanday bo'lmasin, xuddi shu hisob-kitoblarga ko'ra, Salzburg-Tirol mintaqasida bir vaqtning o'zida 1 mingga yaqin odam mis qazib olishda ishlagan va o'sha paytda qishloq xo'jaligining ibtidoiy shakllari bilan bunday sonli odamlarni boqish oson emas edi.
Metall qazib olish faqat boshida bronza davri dehqonlarning mavsumiy mashg'uloti bo'lishi mumkin. Rivojlangan bronza davrida ish hajmi shunchalik oshdiki, mutaxassislar alohida jamoalar yoki bir jamoa a'zolarining bir qismi shaklida ajratilgan deb taxmin qilish kerak. Quymalardagi bronza jonli savdo (qabilalararo ayirboshlash) ob'ekti bo'lib, u ishlab chiqarilgan joylardan uzoqqa tarqaldi. Bronzaning past erish nuqtasi uni oddiy ochiq o'choqlarda yoki gulxanlarda eritishga imkon berdi. Shuning uchun bronza davrining deyarli barcha aholi punktlarida quyish bilan shug'ullangan. Ular tigel parchalarini, eritilgan metallni qoliplarga quyish uchun loy qoshiqlarni, tosh quyish qoliplarini topadilar. Bu uy ishlab chiqarish, ehtimol sayohatchi g'ildiraklar yoki misgarlar ishining izlari. Faqat kech bronza davri keng maydonlarga xizmat qiluvchi yirik ishlab chiqarish markazlari paydo bo'lgan ko'rinadi. Afsuski, ular kam o'rganilgan. Bunday yirik ustaxonaga Velem-Saint-Vid (G'arbiy Vengriyada) misol bo'la oladi. Bu yerda metallning quyma va quymalari, bronza parchalari, loydan qilingan nozullar, tigellar, 51 tosh qoliplar, temirchilik anjomlari - anvillar, bolg'alar, mushtlar, fayllar topilgan.
Mis va bronza vositalarning yangi shakllarini yaratish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Biroq, odamlar bu imkoniyatlardan darhol foydalana olmadilar. Eng qadimgi metall asboblar shakli jihatidan toshdan yasalgan asboblar bilan mutlaqo bir xil edi. Bular birinchi mis o'qlar - tekis va uzun, kalta pichoqli va quloqlari yo'q. Asta-sekin, insoniyat yangi materialning xususiyatlaridan eng maqbul tarzda foydalaniladigan asboblar shakllarini ishlab chiqdi: bronza bolta, keski, bolg'a, nayza, ketmon, o'roq, pichoq, xanjar, qilich, bolta, nayza uchlari, o'q va boshqalar.

Bronza va temir asrlarining xronologiyasi

Rivojlangan uchun bronza davri G'arbiy Evropa quyidagi turdagi o'qlar bilan tavsiflanadi: palshtab (palstab) - tutqichga biriktirish uchun gardishlar bilan, kelt - pichoqqa perpendikulyar joylashgan yeng bilan. Kelt va palto tayog'iga krank o'rnatilgan. To'g'ri tutqichli bronza ko'z boltalari G'arbiy Evropada nisbatan kam uchraydi, ammo uning markaziy va janubi-sharqiy qismlarida keng tarqalgan.
Kechqurun bronza davri metallni qayta ishlash texnikasida sezilarli yutuqlar mavjud: mahsulotlarni yo'qolgan shaklda quyish, zarb qilish va yupqa metall plitalar ishlab chiqarish boshlandi.
Qimmatbaho metallardan tortib bronza davri oltin ayniqsa qadrlangan, uni ishlab chiqarishda Irlandiya va, ehtimol, Transilvaniya muhim o'rin egallagan. Kumush asosan Janubi-Sharqiy Ispaniya va Egey mintaqasidan yetkazib berildi.
Bronza davrida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida inkor etib bo‘lmaydigan yutuqlar mavjud. U asosan Evropada aralash edi va uning ikkita eng muhim tarmog'i - qishloq xo'jaligi va chorvachilikning iqtisodiyotidagi nisbiy ahamiyatini aniqlash juda qiyin. Arxeologik ma'lumotlarning o'ziga xosligi shundan iboratki, biz qaysi don ekinlari va qaysi turdagi chorvachilik boqilganligini aniqlashimiz mumkin, ammo biz oziq-ovqat ishlab chiqarish qay darajada uy hayvonlarini ko'paytirishga asoslangan va qay darajada - degan savolga javob olmaymiz. madaniy o'simliklarni etishtirish bo'yicha.
Chorvachilik zotlari neolit ​​davriga nisbatan birmuncha yaxshilangan. Bu chorva mollarini saqlash uchun yaxshi sharoitlarga bog'liq deb taxmin qilish kerak, ammo aniq ma'lumotlar yo'q. Otxona qoldiqlari faqat erta temir davriga tegishli. Chorvachilik birinchi navbatda oziq-ovqat bilan ta'minlangan. Ko‘p sonli chorva mollari uchun yem-xashak tayyorlash qiyin bo‘lgani uchun kuzda ommaviy so‘yish amalga oshirildi. Ehtimol, bronza davrida sut chorvachiligi, xususan pishloq ishlab chiqarish rivojlangan bo'lsa kerak, buni filtrga o'xshash va zardobni siqish uchun ishlatiladigan maxsus idishlar tasdiqlaydi. Chorvachilik ishlab chiqarish uchun ko'plab materiallarni etkazib berdi: teri, soch, jun, shox, suyak. Go'ng yoqilg'i uchun, shuningdek, tuproqni o'g'itlash uchun ishlatilgan. Chorvachilik transport vositasi sifatida va chaqiruv kuchi sifatida ishlatilgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalarida. dunyoning bir qator mamlakatlarida urush aravalarida, odamlar va yuklarni tashishda, shuningdek, uy ishlarida qoralama hayvon sifatida ishlatiladigan ot paydo bo'ldi. Biroq, Evropada uy otlari uzoq vaqtdan beri juda kichik rol o'ynagan. U hali ham jangovar bolta madaniyati qabilalariga ma'lum bo'lsa-da, uning suyaklari neolit ​​davri yodgorliklarida Markaziy va G'arbiy Evropada juda kam uchraydiki, masalan, Angliya va Daniyadagi otchilikni faqat o'z davriga bog'lash mumkin. Soʻnggi bronza davri.
Chorvachilikning rivojlanishi dehqonchilikka foydali ta'sir ko'rsatdi. Erta davrda bronza Yevropada ketmonchilik ustunlik qilgan, biroq birinchi haydaladigan asbob – yog‘och pulluk allaqachon paydo bo‘lgan. Pluglar Evropaning mo''tadil zonasi (Shveytsariya, Daniya, Germaniya) botqoqlarida topilgan. Tarixni aniqlash qiyin bo'lsa-da, ular bronza davriga o'xshaydi. Shudgor jabduqlari tasvirlari Shvetsiya va Italiya (Alpes-Maritimes) qoyatosh o'ymakorligida ma'lum. To'g'ri aytganda, bu hali omoch emas, balki ikki xil - ilgak shaklidagi va belkurak shaklidagi omoch. Shudgorlar bilan haydash faqat yumshoq tuproqlarda mumkin edi.
V bronza davri ijtimoiy mehnat taqsimoti rivojlanmoqda. Mis va qalay rudalariga boy mintaqa qabilalari metall qazib olishga ixtisoslashgan va ularni qoʻshni hududlar aholisiga yetkazib bera boshlagan. Bronza davrining oxiri ko'p sonli "xazinalar" ning paydo bo'lishi, aniqrog'i, hunarmandlar yoki savdogarlarning o'zlari tomonidan ayirboshlash uchun mo'ljallangan va bronza g'ildiraklari tomonidan yasalgan materiallar va buyumlar omborlarida paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. Bu “xazinalar” asosan eng muhim savdo yo‘llari bo‘ylab to‘plangan.
Mehnat taqsimoti va ayirboshlashning ibtidoiy shakllari alohida hududlar aholisi o'rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi uchun zarur shart bo'lib xizmat qildi va bu, o'z navbatida, ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayotining sur'atlarini tezlashtirishda katta rol o'ynadi. Metalllar, tuzlar, tosh va yog'ochning noyob turlari, mineral va organik bo'yoqlar, kosmetika moddalari, amber va boshqalar konlari mavjud bo'lgan hududlar o'rtasida almashinuv aloqalari o'rnatildi. Aloqa vositalari takomillashtirildi, eshkak va yelkanli kemalar, g'ildirakli aravalar paydo bo'ldi.
Ishlab chiqarishning o'sishi ibtidoiy jamoalarga ilgari bo'lmagan qadriyatlarni to'plash uchun shunday imkoniyatlar berdi. Insoniyat boylik shaklida to'plangan ortiqcha mahsulotni olishni boshladi. Ishlab chiqarish jarayoni borgan sari individuallashdi, yakka mehnat esa xususiy o‘zlashtirish manbasiga aylandi. Klan jamoasining jamoa xo'jaligi va jamoa mulki xususiy xo'jalik va alohida oilalarning xususiy mulkiga aylandi, bu esa o'z navbatida urug' ichidagi mulk tengsizligi manbaiga aylandi. Klanning ommaviy delokalizatsiyasi boshlandi, klan aloqalaridan hududiy munosabatlarga o'tish, klan jamoasini qo'shniga aylantirish boshlandi.
Chorva mollari, g'alla, metall zaxiralari va boshqalar ko'rinishidagi qadriyatlarning to'planishi bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiyotning yangi shakllarining rivojlanishi qabilalar va urug'lar o'rtasida ko'pincha shu maqsadda olib boriladigan harbiy to'qnashuvlarning sezilarli darajada oshishiga olib keldi. talon-taroj qilish va boylik orttirish. Arxeologik materiallarda bu, birinchi navbatda, ilgari noma'lum bo'lgan maxsus harbiy qurolning paydo bo'lishida aks etgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalaridan Yevropada maʼlum boʻlgan ot aravasi harbiy ishlarda inqilobiy rol oʻynagan.
Boshida qaytib bronza davri Evropaning ko'p joylarida patriarxal urug'-aymoq munosabatlari oilada va urug'da erkaklarning ustun mavqei bilan rivojlangan. Mulkni farqlash jarayoni klan zodagonlarining kuchayishiga va uning boshqa qabiladoshlar massasidan ajralib chiqishiga yordam berdi. Vaqt o'tishi bilan iqtisodiy kuch, boylik va hokimiyat klan zodagonlari qo'lida to'plangan. Ibtidoiy jamiyatning parchalanish jarayoni turli shakllarda kechdi va turli natijalarga olib keldi: ba'zi jamiyatlar bronza davrida rivojlangan ijtimoiy mehnat taqsimoti, shaharlar, sinfiy jamiyat, davlat bilan yuqori sivilizatsiyaga erishdi, boshqalari esa jamiyat darajasida qoldi. ibtidoiy jamoa tuzumi.
Evropaning bronza davrining inson jamoalari (qadimgi davlatlar hududidan tashqarida) bizga ko'pincha arxeologik madaniyatlardan ma'lum. Bronza davri arxeologik madaniyatlarini keyinchalik yozma manbalardan ma'lum bo'lgan qabilalar va xalqlar bilan bog'lash yoki hech bo'lmaganda u yoki bu madaniyat tashuvchilari qaysi til oilasiga mansubligini aniqlash juda kamdan-kam uchraydi.
Bronza davri odatda uchta katta davrga bo'linadi: erta, o'rta va kech.
O. Montelius Shimoliy Yevropaning bronza davrini olti bosqichga bo‘lib, oxirgi bosqich Markaziy Yevropaning ilk temir davriga to‘g‘ri keladi. (O. Montelius tizimi haqida batafsil ma'lumot olish uchun "Shimoliy Evropaning bronza davri" bo'limiga qarang.) Montelius tizimi Dunayning shimolida joylashgan mamlakatlarga tegishli. Uning stratigrafik va hududiy boʻlinishlari nemis va polshalik olimlar tomonidan belgilab berilgan va ishlab chiqilgan. Italiya va G'arbiy Evropada bronza buyumlar (bolta, xanjar, qilich, bilaguzuk va brosh) shaklidagi o'zgarishlar Montelius sxemasiga to'g'ri kelmaydi. Birinchi bosqich bronza davri Evropaning janubida uning shimolidagi mis davriga to'g'ri keladi. Monteliusning tipologik-xronologik tizimi universal bo'lmasa-da va hatto Shimoliy Evropada ham aholining turli guruhlari moddiy madaniyatining mahalliy xususiyatlari bir sxemaga qisqartirish uchun juda muhim bo'lsa-da, shunga qaramay, bu tizim ko'p yillar davomida xizmat qildi. Evropaning nisbiy xronologiyasini o'rnatish uchun muhim yordamchi vosita sifatida.
Monteliusning tizimi uning ko'plab izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan va takomillashtirilgan. Montelius shogirdlari asarlaridan Nils Obergning tadqiqotlari katta ahamiyatga ega.
Shuni ta'kidlash kerakki, Monteliusning tipologik va xronologik tadqiqotlari uning davridagi yagona tadqiqotlar emas edi. Uning zamondoshi Sof Myuller Daniya bronza davrini to‘qqizta vaqtinchalik guruhga ajratdi. Ammo Daniya materialini mukammal bilishga asoslangan Myuller tizimi Monteliusning boshqa izdoshlari tizimlariga qaraganda kamroq umumiy Yevropa ahamiyatiga ega edi.
Bavariyalik olim P.Reyneke (arxeologik majmualar asosida) Janubiy Germaniya bronza davrini Monteliusning I-III bosqichlariga toʻgʻri keladigan toʻrt bosqichga (A-D) ajratdi. U shuningdek, Xollstatt davrini Monteliusdagi IV-VI bronza davri bosqichlariga mos keladigan to'rt bosqichga (Hallstatt A - D) ajratdi.... Reinecke tomonidan Hallstatt A - B deb belgilagan erta temir davri davrida, Markaziy Evropada temir hali ham juda kam uchraydigan metall bo'lgan, faqat C-D davrida haqiqiy temir davri boshlangan. Bronza davrining A bosqichi uchun Reyneke uchburchak xanjarlarni, keng yarim doira shaklidagi pichoqli boltalarni (Monteliyning I bosqichining eng qadimgi segmenti ob'ektlari), B bosqichi uchun - yarim doira o'qlarni, cho'zilgan xanjarlarni, ya'ni birinchi qilichlarni xarakterli deb hisoblagan. tutqichning trapezoidal uchi bilan, C pog'onasi uchun - rozetkali boltalar, massiv oktaedral tutqichli "Dunay" qilichlari, D bosqichi uchun - oval dastasi bo'lgan uzun qilichlar, shtablar (Monteliyning III bosqichi). Ko'pgina tadqiqotchilar Montelius va Reinecke davriyligi tafsilotlari bilan rozi bo'lmadilar va ularni bir butun sifatida olib, davrlarni aniqladilar va kichik davrlarga ajratdilar (1-jadval). Shubhasiz, xronologik tizimni har qanday takomillashtirish bilan uni butun Yevropa uchun universal qilish mumkin emas. Monteliusning o'zi shimoliy davrlashtirishni yoyishga harakat qilmadi bronza davri butun Yevropa uchun, Gretsiya va Italiya uchun u boshqacha xronologik sxema yaratdi.
Deschelett bronza davrining G'arbiy Evropa mintaqasi uchun to'rtta davrni aniqladi, u Frantsiya, Belgiya va G'arbiy Shveytsariya hududlarini bog'ladi. U birinchi davrni taxminan 2500-1900 yillarga to'g'rilagan. Miloddan avvalgi. Asboblarning aksariyati hali ham toshdan yasalgan. Mis asboblar keng tarqalgan. Yon qirralari bo'lmagan tekis boltalar, tutqichni mahkamlash uchun tili bo'lgan kichik uchburchak xanjarlar kambag'al tunuka bronzadan qilingan. Metall dastali italyan xanjarlari faqat shu davrning oxirida paydo bo'ladi. Bu vaqtda tutqichga ko'ndalang o'rnatilgan xanjarlar (halberdlar), sharqona kelib chiqadigan pinlarning turli shakllari (halqa shaklidagi boshli), rombsimon avz, shisha xamir yoki suyakdan yasalgan quvur boncuklar, oltin, bronza yoki qalay boncuklar, va toshdan foydalaniladi, firuza kabi. Oy shaklidagi oltin bo'yin plitalari keng tarqalgan. G'arbiy Frantsiyada qabrlar g'orlarda yoki dolmenlarda, Sharqiy Frantsiyada - tosh kistalarda yoki oddiygina erga, kamdan-kam hollarda dolmenlarda yoki dafn ostida qilingan. Bu Markaziy Yevropada Unetice madaniyati, Ispaniyada El Argar madaniyati va Italiyada birinchi metall madaniyati davri. Ko'pgina Evropa mamlakatlari uchun bu qo'ng'iroq shaklidagi stakanlar madaniyatining tarqalish davri, ya'ni neolit ​​davridan o'tish davri. bronza davri.
Ikkinchi davr Deschelett 1900-1600 yillarga to'g'ri keladi. Miloddan avvalgi NS. Asboblar yasashda sof mis o‘rniga qalayga boy bronzalardan foydalaniladi. Keng qirrali, yumaloq kengaytirilgan pichoqli yassi boltalar, davr oxiriga kelib qilichga aylanib ketadigan xanjarlar, koʻndalang teshilgan sharsimon boshli pinlar, qirralari uchli ochiq bilaguzuklar keng tarqalgan. To'rt tutqichli bikonik vazalar paydo bo'ladi. Dafn marosimlari avvalgidek qoladi. Dekorativ motivlar juda yomon, ayniqsa ularni bir vaqtning o'zida Skandinaviya bilan taqqoslasangiz.
Uchinchi davr Deschelett tomonidan 1600-1300 yillarga tegishli. Miloddan avvalgi. Cho'zilgan va ko'tarilgan qirralari bo'lgan va ko'zli boltalar, barmoq tayoqlari, xanjarlar va tor, hali kavisli pichoqli kalta qilichlar, bronza tutqichli pichoqlar, uchlari to'mtoq yoki uchlari simli o'ralgan keng bilaguzuklar, bo'yinbog'li ignalar yoki g'ildirakka o'xshash bosh. Keramika chuqur kesilgan bezaklar, oluklarning shaffof qatorlari va nipelga o'xshash yopishqoqlik bilan bezatilgan. Jasadda kuyishlar paydo bo'ladi.
Alp tog'lari hududida qabristonlar, shimolda tepaliklar keng tarqalgan. To'rtinchi davr 1300-800 ni qamrab oladi. Miloddan avvalgi NS. Yuqori jantlar va keltlarga ega bo'lgan Pal-staflar odatiy hisoblanadi. Qilichlarda uzun pichoqlar, tutqichni mahkamlash uchun qirrali til yoki tugma (disk) yoki bir-biriga qarama-qarshi yotgan ikkita volut (antennali qilich) bilan tugaydigan butun bronza tutqich mavjud. Har xil oddiy xanjarlar, yengli yoki dastasi bilan qilichlar bronza tutqichli, rozetkali nayza uchlari, uchlarida katta tikanli hashamatli keng bezakli yivli bilakuzuklar, sharsimon bezakli yoki vaza shaklidagi boshli pinlar. Birinchi (kamon deb ataladigan) to'g'ridan-to'g'ri tekis orqasi bo'lgan jig'alar paydo bo'ladi, tanasi yoy shaklida egilgan kamonlilar, eng qadimgi "serpantin" broshlar, plantar kamar tokalari. Jiletlarda yarim doira shaklidagi pichoq bor. Silindrsimon bo'yinli tomirlar xarakterlidir. Jasadning kuyishi ustunlik qiladi. Frantsiyaning shimoli-g'arbiy va janubida bronza davri VII asrgacha davom etadi. Miloddan avvalgi e., Markaziy va Sharqda - 900-700 yillarda. Miloddan avvalgi NS. erta temir davrining birinchi bosqichi allaqachon boshlangan.
Montelius, Reinecke va Deschelettening tipologik-xronologik tizimlari qisman eskirgan, lekin men ularni nafaqat tarixshunoslik maʼlumoti uchun, balki ular (koʻp oʻzgartirishlar bilan) bronza davrini tavsiflashda kelajakda biz foydalanadigan sanalash asosini tashkil etgani uchun ham keltiraman. Yevropaning. Shuni ham hisobga olish kerakki, ushbu davrlashtirishga kirgan davrning bir qismi eneolit ​​(mis davri), ikkinchisi esa allaqachon temir davriga tegishli. Toʻgʻrirogʻi, Markaziy Yevropaning bronza davri miloddan avvalgi 1700-yillarda, hatto undan keyin Shimoliy Yevropada boshlanadi. Markaziy Yevropada kech bronza davrining oxiri (Hallstatt B) 8-asr yoki hatto 7-asr boshlariga toʻgʻri keladi. Miloddan avvalgi.
Yangi hududiy davrlashtirish sxemalari orasida bronza davri Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun M. Gimbutas sxemasiga e'tibor bering. U 1800-1450 yillardagi ilk bronza davriga to'g'ri keladi. Miloddan avvalgi. va uni Markaziy Yevropa, Kavkaz va Janubiy Uralda metallurgiyaning rivojlangan davri, Markaziy Yevropada Unetitskaya, Transilvaniyada Usmoniy va Quyi Volga havzasida Srubnaya kabi yirik madaniyatlarning shakllangan davri sifatida tavsiflaydi. Oʻrta bronza davri (miloddan avvalgi 1450-1250 yillar) Markaziy Yevropada qabriston madaniyati qabilalari – Unetitsa madaniyati merosxoʻrlarining kengayishi bilan belgilandi. Kechki bronza davri (miloddan avvalgi 1250-750 yillar) - Unetitsa - Kurgan madaniyatlarining bir xil qabilalari krematsiyaga o'tgan dafn etilgan dalalar davri. Dafn maydonlari qabilalarining ta'siri va ularning kengayishi bu marosimning Apennin yarim orolida, O'rta er dengizi va Adriatikada tarqalishiga olib keldi. M. Gimbutas dafn dalalari davrini besh xronologik bosqichga ajratadi.
Tanishuv yodgorliklari uchun bronza davri Evropada yozuvlar mavjud bo'lgan va tarixi uchun ko'proq yoki kamroq aniq sanalar mavjud bo'lgan mamlakatlardan olib kelingan narsalardan tanishish katta ahamiyatga ega. Shu sababli, Yaqin Sharq xronologiyasining so'nggi kashfiyoti va aniqlanishi Evropaning bronza davri xronologiyasini aniqlashtirishga yordam berdi.
Bronza davri madaniyatlarining hududiy taqsimlanishini oʻrganish, toʻgʻrirogʻi, ushbu maʼlumotlarni keyinchalik umumlashtirish bilan madaniy hodisalarni xaritaga tushirish hali tugallanmagan. Birinchidan, arxeologik materiallar to'xtovsiz oqmoqda va bu ilgari tuzilgan xaritalar va xulosalarga ma'lum bir beqarorlik beradi. Ikkinchidan, tadqiqotchilar tomonidan o'rganilgan individual madaniyatlarning ko'pligi Evropaning bronza davridagi rivojlanish jarayonlariga umumiy qarashni imkonsiz qiladi. Individual madaniyatlarni katta guruhlarda birlashtirish va butun madaniy sohalarni o'rganish kerak va bu turli mamlakatlar olimlari tomonidan turlicha amalga oshiriladi. Qadimgi (XIX asr) arxeologik adabiyotlarda Yevropa dunyo mamlakatlariga koʻra boʻlingan va Shimoliy, Janubiy, Sharqiy va Gʻarbiy Yevropaning bronza davri oʻrganilib, faqat Italiyani ajratib koʻrsatgan. Ammo buni ilm-fan rivojlanishining boshida amalga oshirish mumkin edi. To'plangan materiallar butunlay boshqa aloqalarni ko'rsatdi va Gornes allaqachon uchta asosiy madaniy mintaqani ajratib ko'rsatdi: u Italiyani kiritgan g'arbiy, boshqa hududlar bilan bir qatorda Vengriya va Janubiy Skandinaviya va Sharqiy Evropani o'z ichiga olgan Markaziy Evropa. unga shimoliy, Ural - Oltoy va Transkavkaz guruhlarini qo'shib oldi.
Mintaqalarga bo'linish, birinchi navbatda, narsalarning xarakterli tipologik farqlariga asoslangan edi va Gornes keramika katta rol o'ynadi. Deschelett etti mintaqani ajratib ko'rsatdi. bronza davri:
1. Egey-Miken, jumladan materik Gretsiya va arxipelag, Krit, Kipr va Kichik Osiyoning g'arbiy qismi. Bu hududning ta'siri bevosita Bolqon yarim oroli va O'rta er dengizi havzasining muhim qismiga ta'sir ko'rsatdi;
2. Italiya (Italiya, Sitsiliya va Sardiniya);
3. Iberiya (Ispaniya, Portugaliya va Balear orollari);
4. Frantsiya, Belgiya va Britaniya orollari hududlarini o'z ichiga olgan G'arbiy. Bu hudud bilan Deschelett Shveytsariya, janubiy Germaniya va qisman Chexiyani bog'ladi;
5. Venger (Vengriya, qisman Bolqon, asosan - Oʻrta Dunay);
6. Skandinaviya (Shimoliy Germaniya, Daniya, Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya);
7. Ural (Rossiya, jumladan Sibir).
Deschelett sxemasi ko'plab arxeologlar tomonidan qabul qilingan, keyinchalik ular faqat ba'zi tuzatishlar kiritgan. Child Descheletdagi kabi tipologiyaga emas, balki Evropaning alohida qismlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga asoslangan sxemani taklif qilishga harakat qildi. Childning fikriga ko'ra, quyidagi sohalarni ajratish mumkin:
1. Egey dunyosining Minos-Miken shaharlari;
2. Hali o'z yozma tiliga ega bo'lmagan Makedoniya va Egeya aholisi;
3. Kuban - O'rta Dunay - Janubi-Sharqiy Ispaniya chizig'i bo'ylab o'troq dehqonlar, hunarmandlar va bronza metallurglari;
4. Yuqori Dunay havzasi, janubiy va markaziy Germaniya, Shveytsariya, Angliya va janubiy Rossiyada kamroq o'troq va kam tabaqalangan aholi;
5. Janubiy Skandinaviya, Shimoliy Germaniya va Orkney orollaridagi neolit ​​davri manzilgohlari;
6. Uzoq shimoliy o'rmonlar, ovchilar va baliqchilar jamiyatlari.
Misol tariqasida, men bronza davri madaniyatining hududiy bo'linishining yana bir sxemasini keltiraman. Uning muallifi Branko Havela, eng yuqori madaniy yutuqlar, xususan, bronza metallurgiyasining rivojlanishining o'rni Evropaning janubi bo'lganligi va ular shu erdan shimolga kirib borganligidan kelib chiqadi. Shunday qilib, u Evropani ikkiga bo'ladi bronza davri uch qismga:
1. Bolqon, Apennin, Pireney yarim orollari, Sharqiy Yevropaning janubi, Quyi va qisman Oʻrta Dunay va Janubiy Fransiya tegishli boʻlgan janubiy kamar; bu yerda miloddan avvalgi III ming yillikning birinchi yarmida. NS. bronza paydo bo'ladi va bu erdan u butun Evropa bo'ylab, birinchi navbatda daryo va dengiz yo'llari bo'ylab tarqaladi;
2. Oʻrta kamar – Markaziy Yevropa, Yuqori va Oʻrta Dunay, Gʻarbiy Yevropaning ayrim hududlari, Janubiy Angliya va Irlandiya, Bretaniya va Normandiya, Reyn daryosining ogʻzi;
3. Yevropaning barcha boshqa hududlari tegishli boʻlgan, neolit ​​uzoq vaqt davom etgan va bronza juda kech kirib kelgan yoki umuman paydo boʻlmagan shimoliy kamar.
Ushbu sxema juda shartli va tarixiy jarayonlarni tushunish uchun rasmiy-tipologik jarayonlarga qaraganda kamroq beradi. Biroq, arxeologik madaniyatlarni qandaydir tarzda guruhlash, manbalarni sintez qilishga urinishlar juda qonuniydir, ayniqsa, agar biz ko'plab olimlarning ikkilamchi asoslarda tobora ko'proq yangi madaniyatlarni ajratib ko'rsatish tendentsiyasini hisobga olsak. Hozirgacha hech kim Evropaning bronza davrining hududiy bo'linishi uchun Monteliusning xronologik sxemasi kabi keng qabul qilinadigan sxemani taklif qila olmadi. Evropaning bronza davridagi madaniy va iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda, ushbu nashrda printsip xronologik emas, balki hududiydir. Yirik madaniy-tarixiy hududlar va arxeologik madaniyatlar yaxlit hodisalar sifatida tavsiflanadi, garchi ularning ba'zilari neolit ​​davridan boshlangan bo'lsa, boshqalari esa temir asrida tugaydi. Shunday qilib, Unetice madaniyatining dastlabki bosqichi hali neolit ​​(mis davri)ning oxiri bo'lsa-da va Lusat madaniyatining oxirgi bosqichi allaqachon temir davri bo'lsa-da, bu erda ushbu madaniyatlarning har birining to'liq tavsifi keltirilgan. Materialning bunday taqsimlanishi bilan o'quvchi uchun butun Evropa, aytaylik, miloddan avvalgi 2-ming yillik o'rtalarida qanday ko'rinishga ega bo'lganini tasavvur qilish qiyinroq bo'ladi. NS. Ammo bronza davrida Yevropada yashagan, ma’lum bir madaniyat orqasida yashiringan qabilalarning rivojlanish yo‘li aniqroq bo‘ladi. O'quvchi xaritalar yordamida va alohida madaniyatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni solishtirganda har bir davrda Evropaning rivojlanishi haqida umumiy tasavvurga ega bo'ladi.
va hokazo.................

Tosh davri

Slavlar tarixi qadimgi davrga, ibtidoiy jamoa tuzumi deb ataladigan insoniyat jamiyati rivojlanishining o'sha juda uzoq davriga borib taqaladi. Ushbu shakllanishning eng keng tarqalgan davriyliklaridan biri arxeologik, ya'ni. tosh davri, mistosh (eneolit), bronza va ilk temir davriga boʻlinishi. Bu davrlashtirish asboblarni ishlab chiqarishda u yoki bu materialning ustunligi tamoyiliga asoslanadi. Insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan tosh davri ham paleolit ​​– qadimgi tosh davri, mezolit – o‘rta tosh davri va neolit ​​– yangi tosh davriga bo‘linadi. O'z navbatida, paleolit ​​erta (pastki) va kechki (yuqori) ga bo'linadi.

Ilk paleolit ​​davrida antropogenez jarayoni - "homo sapiens" ning paydo bo'lishi va rivojlanishi sodir bo'ladi. Ilmiy yondashuvga ko'ra, inson mehnat, mehnat qurollarini muntazam yasash tufayli hayvonot olamidan ajralib turardi. Mehnat faoliyati jarayonida inson qo'li yaxshilandi, nutq paydo bo'ldi va rivojlana boshladi. O‘tgan o‘n yilliklar davomida fan hayvoniy ajdodlarimizni insonparvarlashtirish hodisasini tobora eskirib bordi, bu esa o‘z navbatida bizni yangi savollarga javob izlashga majbur qilmoqda. Antropogenezning etishmayotgan bo'g'inlari yangi topilmalar bilan to'ldiriladi, ammo yangi bo'shliqlar ham paydo bo'ladi.

Taraqqiyotning uzoq yo'liga kirgan birinchi inson ajdodlari maymunlar - avstralopiteklar edi. Eng qadimgi odamlarga (arxantropiyaliklarga) kelsak, so'nggi o'n yilliklarda Afrikada topilgan topilmalarga ko'ra, ularning paydo bo'lishi 2-2,5 million yil oldin paydo bo'lgan. Erta paleolitning oxirida, taxminan 100 ming yil oldin, Germaniyadagi birinchi topilma nomi bilan atalgan neandertal odam paydo bo'ldi. Neandertallar paleoantroplar bo'lib, ular o'zidan oldingi arxantropiklarga qaraganda zamonaviy insonga ancha yaqinroq. Neandertallar juda keng tarqalgan. Mamlakatimiz hududida ularning saytlari Kavkazda, Qrimda, O'rta Osiyoda, Qozog'istonda, Dnepr va Donning quyi oqimida, Volgograd yaqinida topilgan. Muzlik insoniyat taraqqiyotida, hayvonlar tarkibi va floraning tashqi ko'rinishini o'zgartirishda muhim rol o'ynay boshlaydi. Neandertallar olov yoqishni o'rgandilar, bu esa rivojlanayotgan insoniyat uchun katta yutuq edi. Ko'rinib turibdiki, ularda mafkuraviy g'oyalarning dastlabki asoslari allaqachon mavjud. O‘zbekistondagi Teshik-Tosh g‘orida marhum tog‘ echkisining shoxlari bilan o‘ralgan edi. Marhumning jasadlari sharq-g'arbiy chiziq bo'ylab yo'naltirilgan dafnlar mavjud.