Quritish jarayonlari, uskunalari va ularni xisoblash reja: Umumiy tushuncha. Quritish protsessining muvozanati

Reja:
1.Asosiy elementar jarayonlar.
2.Asosiy texnologik jarayonlar.
3.Apparatlarni loyixalash.
Asosiy elementar jarayonlar.Xom ashyoni materialga, buyumga yoki iste’mol predmetlariga aylantiruvchi jarayonni o’rgatuvchi fan bu texnologiyadir, ya’ni texnologiya deganda xom-ashyoni iste’mol buyumiga aylantirish maqsadida o’tkaziladigan bir qator usullar tushuniladi. Qurilish materiallarini turlari nixoyatda ko’pligiga qaramasdan ularni ishlab chiqarishda qo’llaniladigan texnologik jarayonlar sanoqlidir.
Ularga: a) maydalash (xom ashyoni kukun xoliga keltirish);
b) navlarga ajratish;
v) aralashtirish (ya’ni gamogen xolatga keltirish) ;
g) shakl berish va zichlash;
d) issiqlik va termik qayta ishlash kabi jarayonlar kiradi.
Mehnat qilib xom ashyoni berilgan ishlab chiqarish yo’nalishiga mos maxsulotga aylantirish jarayoniga asosiy jarayonlar deyiladi. Masalan tsement yoki oxak ishlab chiqarishda kuydirish, temir beton ishlab chiqarishda shakl berish va issiqlik yordamida qayta ishlash, issiqlik izolyatsiyasi materiallarida bug’lanish va x.z.
Asosiy texnologik jarayonlar. Qurilish materiallarini ishlab chiqarishda kechayotgan texnologik jarayonlarni asosan besh turga bo’lish mumkin. Ular:

1. 
   Gidromexanik jarayonlar.
   
2. 
   Issiqlik almashinuv jarayonlari.
   
3. 
   Modda almashinuv jarayonlari.
   
4. 
   Kimyoviy jarayonlar.
   
5. 
   Mexanik jarayonlar.
   

1.Gidromexanik jarayonlar-bu shunday jarayonlarki ularni kechishi mexanika va gidrodinamika qonunlari bilan belgilanadi. Ularga quvurlar orqali suyuqlik yoki gaz uzatish, suyuqliklarni aralashtirish, emulьsiya suspenziyalarni cho’ktirish, filьtrlash, donador va sochiluvchan moddalarni mavxum qaynashi kabi jarayonlar kiradi.
Xalq xo’jaligining qaysi soxasida bo’lmasin kechayotgan jarayonni tezligini oshirishga xarakat qilinadi, chunki jarayonni tezligini ortishi qurilmaning ish unumdorligini ko’payishiga olib keladi. Xar qanday jarayonda xam xarakatlantiruvchi kuch jarayonni tezligiga to’g’ri, qarshilikka esa teskari proportsional bo’ladi. Xarakatlantiruvchi kuch-gidromexanik jarayon uchun bosimlar farqi bo’lsa, issiqlik almashinish jarayonlari uchun xarorat farqi, modda almashinuv jarayonlari uchun esa kontsentratsiya farqi sifatida aniqlanadi. SHuning uchun ushbu kinetik jarayonlarni proportsiya ko’rinishida quyidagicha yozish mumkin:

Bu yerda M-jarayonni so’ngi natijasini ifodalovchi kattalik, - jarayonni xarakatga keltiruvchi kattalik, - vaqt, A - berilgan jarayon yoki appart uchun ish parametrini tavsiflovchi kattalik, K - proportsionallik koeffitsienti

2.Issiqlik almashinish jarayonlari bu shunday jarayonki unda issiqlik xarorati yuqori jismdan xarorati past jismga o’tishi kuzatiladi. Ularga isitish, sovutish, bug’latish va boshqalar kiradi. Issiqlik almashinish jarayonini tezligi issiqlik o’tkazish qonunlari bilan belgilanadi. Ularni quyidagi kinetik tenglama orqali ifodalash mumkin.

Bu yerda –o’tayotgan issiqlik miqdori, F -issiqlik o’tayotgan yuza, - xaroratlar farqi, R - termik qarshilik, K_r -issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti.
3.Moda almashinish yoki diffuzion jarayonlar. Bu jarayonga namlash, bug’latish, erishva eritish kabi jarayonlar kiradi. Modda almashinish jarayoni tezligi modda o’tkazish qonunlari bilan aniqlanadi va uni quyidagi kinetik teglama orqali ifodalash mumkin:

Bu yerda M – o’tayotgan modda miqdori. F –modda o’tkazuvchi yuza, - vaqt, - o’rtacha kontsentratsiyalar farqi, R - diffuzion qarshilik, K_r - modda o’tkazish koeffitsenti.
4.Mexanik jarayonlar. Mexanik jarayonlarga shunday jarayonlar kiradiki, u yerda jismlar o’zaro faqat mexanik ta’sir ostida bo’ladilar. Bunday jarayonga qattiq xamda sochiluvchan moddalarni maydalash, bo’laklash, kukun xolga keltirish, granullash, preslash va boshqa shu kabi jarayonlar kiradi.
5. Kimyoviy jarayonlar-moddalarning kimyoviy tarkibi va xossalari o’zgarishi bilan tavsiflanadi. Bunday jarayonlarning tezligi kimyoviy kinetik qonunlar bilan aniqlanadi hamda quyidagi tenglama ko’rinishida beriladi:
©
Bu yerda M-kimyoviy jarayon kechayotgan vaqtda o’tgan modda miqdori, - vaqt, V - qurilma yoki apparatni modda sig’diruvchi xajmi, K_r - kimyoviy jarayon tezligi koeffitsienti, f © - jarayonni xaraktga keltiruvchi kuch bo’lib, jarayonda ishtirok etuvchi moddalar kontsentratsiyalarga bog’liq funktsiyadir.
Jarayonlar davriy va uzluksiz bo’lishi mumkin. Davriy jarayonda appartlarni tsiklik tartibda takrorlanib ishlashi kuzatiladi. Bu xolda bir tsikl appartni kerakli xom ashyo bilan to’ldirishdan boshlanadi, shu xom ashyoni qayta ishlash jarayonida u qurilish materialiga aylantiriladi va tsikl ushbu materialni apparatdan to’kib tushirish bilan tugallanadi. Apparat tozalanib kerakli yordamchi ishlar bajarilgandan so’ng (moylash, qoliplarni tozalash, kerak bo’lsa maydalash va x.z. ) u yana xom ashyo bilan to’ldiriladi va keyingi tsikl boshlanadi.
Davriy jarayonni asosiy xosalaridan biri butun jarayon bir joyda turli vaqtlarda kechadi.
Uzluksiz jarayon deganda apparat yoki qurilmalarni xom ashyo bilan uzluksiz suratda yuklab borilishi va qayta ishlash jarayonini o’tib xosil bo’lgan tayyor maxsulotni esa uzluksiz bo’shatib olinishini tushuniladi.
Demak uzluksiz jarayonda xam maxsulot ishlab chiqarish jarayoni bir vaqtda kechadi, faqat apparatni turli qismlarida turli jarayonlar kechadi. Ba’zi xollarda tsiklik va uzluksiz jarayonlarni birgalikda xosil qilib beruvchi qurilma yoki apparatlardan xam foydalaniladi.
Qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi appartlarni loyixalashda asosan uch xolatga katta axamiyat beriladi:

1. 
   Jarayonlar optimal ya’ni eng qulay suratda bo’lishi kerak. Buning uchun xom ashyoni kukuni o’lchamlaridan tortib to isitish, aralashtirish, bosim va x.z. kattaliklar xam mos ravishda eng muvofiq suratda tanlab olingan bo’linishi kerak. Odatda bu kattaliklarni shunday tanlab olish ma’lum qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’lganligi sababli iqtisodiy mezonlardan yoki iqtisodiy ko’rsatgichlardan foydalaniladi, bu yerda albatta sarflangan energiya miqdoridan tortib to ishchi kuchigacha xammasi xisobga olinadi.
   
2. 
   Texnologik jarayonlar davomida keraksiz maxsulotlar, chiqindilar, shlaklar iloji boricha bo’lmasligiga erishish kerak bo’ladi.
   
3. 
   Ish joyini sanitariya-gigienik xolati va mehnat muxofazasi talabnomalarini to’liq bajarilishini ta’minlash kerak bo’ladi.